17 Ιουνίου: παγκόσμια ημέρα για την καταπολέμηση της ερημοποίησης εν μέσω πανδημίας. Η οποία πανδημία απειλεί την επισιτιστική ασφάλεια στον αναπτυγμένο κόσμο λόγω περιορισμών στο διεθνές εμπόριο τροφίμων και στις μεταφορές πρώτων υλών και εργατικού δυναμικού.
Απειλεί και τον αναπτυσσόμενο κόσμο, ως ‘λιμός βιβλικών διαστάσεων’, όχι ο πρώτος…
Το φετινό μήνυμα της Διεθνούς Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης ουσιαστικά αφορά στην επισιτιστική ασφάλεια αφού εστιάζει στις σχέσεις γης, παραγωγής και κατανάλωσης «τροφής, ζωοτροφών και ινών» και στα αειφορικά πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης. Προσυπογράφει το Μανιφέστο ενός δικτύου 700 σεφ από 70 χώρες που προτρέπει τους καταναλωτές να υιοθετήσουν ‘ορθές’ διαιτητικές πρακτικές και συνήθειες και λιγότερο σπάταλους τρόπους κατανάλωσης, να αλλάξουν τις κουζίνες και τις κοινότητες τους και να ζητήσουν από κυβερνήσεις και εταιρείες να ασχοληθούν με δράσεις που προάγουν την αποδέσμευση γης (από χρήσεις), τα υγιή οικοσυστήματα, τη δίκαιη κατανομή τροφής και τη μείωση του ενδεχομένου ασθενειών λόγω ανθυγιεινής διατροφής.
Το μήνυμα αφορά τους κατοίκους όλου του πλανήτη (συμπεριλαμβανομένων των λιμοκτονούντων και αναξιοπαθούντων) είτε γιατί η διατροφή τους εξαρτάται από παραγωγή και μεταφορά τροφίμων από χώρες μακρινές ή/και γιατί η τοπική παραγωγή εξαρτάται από εισαγόμενες πρώτες ύλες και εργατικό δυναμικό.
Λύσεις που απαντούν αποτελεσματικά, και με πολλαπλά οφέλη, σ’ αυτές και άλλες απειλές υπάρχουν αλλά προϋποθέτουν αλλαγές προτεραιοτήτων στις πολιτικές αποφάσεις για τη διαχείριση της γης και των πόρων από το παγκόσμιο στο τοπικό επίπεδο.
Ερημοποίηση και επισιτιστική ασφάλεια
Η γη, ο βασικότερος συντελεστής παραγωγής, είναι πεπερασμένη και α(μετα)κίνητη. Πλήθος οικονομικών δραστηριοτήτων ερίζουν γι’ αυτήν – γεωργία, κτηνοτροφία, δασοπονία, εξορύξεις, βιομηχανία, αστική/τουριστική ανάπτυξη, υποδομές ενέργειας, μεταφορές – για να καλύψουν ανάγκες τροφής, υλικών, προϊόντων, στέγασης, ενέργειας, μετακινήσεων, αναψυχής, επικοινωνίας.
Οι επιλογές χρήσεων γης αντιμετωπίζουν ισχυρά διλήμματα – παραγωγή τροφής έναντι ενέργειας, τουρισμού/αναψυχής, εξόρυξης πρώτων υλών. Η επίλυση των αναπόφευκτων συγκρούσεων απαιτεί καθορισμό προτεραιοτήτων για τις ανάγκες του παρόντος και ενός αβέβαιου μέλλοντος.
Κάτω από δυσμενείς βιοφυσικές συνθήκες, διαχειριστικές πρακτικές εντατικοποίησης, και ενίοτε καταστροφής (αποψίλωση δασών, καταστροφή υγροτόπων, πυρκαγιές), των πόρων αφαιρούν/υποβαθμίζουν έδαφος και φυτοκάλυψη, εξαντλούν τους υδατικούς πόρους, διαταράσσουν τα οικοσυστήματα. Η γη, τρωτή και ευάλωτη πλέον, παύει να προσφέρει τροφή/ζωοτροφές, πρώτες ύλες, νερό, ενέργεια και ευημερία στα δισεκατομμύρια ανθρώπων που την και θα την κατοικούν, καθώς και προστασία από την παγκόσμια υπερθέρμανση και την απώλεια της βιοποικιλότητας.
Πάνω από δύο δισεκατομμύρια εκτάρια παραγωγικής άλλοτε γης έχουν υποβαθμιστεί κοστίζοντας 490 δισ. δολάρια το χρόνο, πολύ περισσότερο από τα 7.3 δισ. Ευρώ του κόστους πρόληψης/αποκατάστασης (EC 2006, UNCCD 2013).
Ερημοποίηση είναι η διαδικασία ακραίας, συνήθως μη-αναστρέψιμης, υποβάθμισης της γης σε ξηρές, ημί-ξηρες και ύφυγρες περιοχές. Αρδευόμενη και μη-αρδευόμενη γεωργική γη, λειμώνες, βοσκότοποι, δάση και δασικές εκτάσεις χάνουν τη βιολογική και οικονομική παραγωγικότητα και πολυπλοκότητα τους (UNCCD 1994).
Αλληλένδετες γενεσιουργές δυνάμεις της είναι οι πλανητικές βιοφυσικές μεταβολές (βιο-γεωχημικοί κύκλοι, κλίμα, ατμόσφαιρα, ύδατα), η ζήτηση για γη (και νερό) από ένα αυξανόμενο παγκόσμιο πληθυσμό, οικονομικές και κοινωνικο-πολιτιστικές μεταβολές (παγκοσμιοποίηση, αστικοποίηση, καταναλωτισμός, εμπορευματοποίηση γης, μετανάστευση), και πλημμελή θεσμικά πλαίσια ρύθμισης των σχέσεων ανθρώπου-περιβάλλοντος από το παγκόσμιο στο τοπικό επίπεδο.
Η διαθεσιμότητα παραγωγικής γης επηρεάζει κρίσιμα την επισιτιστική ασφάλεια, την κατάσταση «όπου όλοι οι άνθρωποι, σε κάθε στιγμή, έχουν υλική και οικονομική πρόσβαση σε επαρκή, ασφαλή και θρεπτική τροφή που ικανοποιεί τις διαιτητικές ανάγκες και τις διατροφικές τους προτιμήσεις για μια υγιή και ενεργή ζωή» (FAO 1996).
Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, η επισιτιστική ασφάλεια εξαρτάται από την επάρκεια της παραγωγής, τις τιμές τροφίμων, καυσίμων και συντελεστών παραγωγής, το εισόδημα και τη λειτουργία της επισιτιστικής/εφοδιαστικής αλυσίδας.
Τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας του κορωνοϊού διατάραξαν αυτή την αλυσίδα και αποκάλυψαν, αφενός, την αλληλεξάρτηση των χωρών για εισαγωγές/εξαγωγές πρώτων υλών, εργατικού δυναμικού και προϊόντων και, αφετέρου, τον κομβικό ρόλο του διεθνούς εμπορίου (σημαντικού επίσης για τις πανδημίες), των μεταφορών και των τιμών των καυσίμων. Έτσι αναδείχθηκε η σημασία της τοπικής/εθνικής επισιτιστικής αυτάρκειας.
Με επαρκή παραγωγή τροφίμων, προτάθηκαν (ή/και εφαρμόστηκαν): απαγόρευση εξαγωγών (προστατευτισμός, διατροφικός εθνικισμός), δημιουργία αποθεμάτων/τραπεζών τροφίμων (κυρίως βασικών ειδών διατροφής) και δημιουργία δεξαμενών εργατικού δυναμικού.
Ανεπαρκής παραγωγή τροφίμων (για άλλους λόγους), θα όξυνε το πρόβλημα της επισιτιστικής ασφάλειας.
Αποκρίσεις
Εκτενέστατες και μακρόχρονες επιστημονικές έρευνες υποστηρίζουν ότι η αντιμετώπιση της ερημοποίησης απαιτεί συντονισμένες δράσεις από το παγκόσμιο στο τοπικό επίπεδο που στοχεύουν τόσο στην πλευρά της ζήτησης για γη όσο και στην πλευρά της προσφοράς, την χρηστή επιμελητεία της γης, με κυριότερες τις δημόσιες πολιτικές, την αειφορική διαχείριση γης (Sustainable Land Management) και τον χωρικό σχεδιασμό.
Οι δημόσιες πολιτικές οφείλουν να προσφέρουν πλαίσια περιβαλλοντικά και κοινωνικά χρηστής λειτουργίας των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο. Ο βαθμός ολοκλήρωσης και συντονισμού τους (policy integration) επηρεάζει κρίσιμα την αποτελεσματικότητα τους.
Η αειφορική διαχείριση γης συνδυάζει σύγχρονες και παραδοσιακές τεχνολογίες και πρακτικές για (α) πρόληψη της υποβάθμισης και βελτίωση της ποιότητας των πόρων (εγγειοβελτιωτικά έργα), (β) μετριασμό των επιπτώσεων των δραστηριοτήτων και προσαρμογή σε περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές μεταβολές (ορθές πρακτικές χρήσης πόρων), (γ) αποκατάσταση υποβαθμισμένων περιοχών (δασώσεις, αναδασώσεις, αποκαταστάσεις γαιών).
Τα πολλαπλά, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, οφέλη της περιλαμβάνουν: ανάσχεση/μείωση της υποβάθμισης γης, μείωση της χρήσης αγροχημικών και νερού, βελτίωση της υγείας και της ικανότητας του εδάφους για δέσμευση άνθρακα που συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγικότητας των εδαφών και της παραγωγής και στην αντιμετώπιση της παγκόσμιας υπερθέρμανσης.
Οι ξηροθερμικές περιοχές αποθηκεύουν το 25% περίπου του οργανικού και σχεδόν όλο τον ανόργανο άνθρακα (ΜΕΑ 2005). Λόγω ερημοποίησης, χάνονται 300 εκατομμύρια τόνοι άνθρακα κάθε χρόνο. Την περίοδο 1980-2003, περίπου ένα δισεκατομμύριο τόνοι άνθρακα δεν δεσμεύτηκαν στο έδαφος λόγω υποβάθμισης, ποσό ίσο σχεδόν με τις ετήσιες εκπομπές άνθρακα της Ευρώπης (GBO-3 2010).
Σύμφωνα με ένα σενάριο, αποκαθιστώντας 12 εκατομμύρια εκτάρια υποβαθμισμένων γαιών το χρόνο θα μείωνε δυνητικά το έλλειμμα στις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου κατά 25%. Παρά ταύτα, η ικανότητα δέσμευσης άνθρακα του εδάφους υποτιμάται στις διαπραγματεύσεις για το κλίμα (UNCCD 2007).
Τέλος, ο χωρικός σχεδιασμός, υιοθετώντας οικοσυστημική (ecosystem-based) προσέγγιση, υποδεικνύει το ‘μίγμα’ των οικονομικών δραστηριοτήτων (είδος και μέγεθος), και των αντίστοιχων χρήσεων γης, που αρμόζουν στα χαρακτηριστικά μιας περιοχής, καθώς και των υλικο-τεχνικών, χωροταξικών, αναπτυξιακών και θεσμικών μέσων για να επιτευχθούν περιβαλλοντικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί στόχοι.
Στο εθνικό επίπεδο, ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός θέτει σε πρώτη προτεραιότητα τον έλεγχο της υποβάθμισης του εδάφους/ερημοποίησης και την εξασφάλιση επισιτιστικής ασφάλειας και αυτάρκειας για μείωση της εξάρτησης από αστάθμητους εξωτερικούς παράγοντες (κλίμα, πρώτες ύλες, εργατικό δυναμικό, κεφάλαιο).
Σε περιφερειακό και ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο, η πολύ-λειτουργική χρήση της γης (multi-functional land use) – μίγμα συμβατών και συμπληρωματικών δραστηριοτήτων και χρήσεων γης (π.χ. γεωργία με ήπιο τουρισμό) – με εφαρμογή αειφορικών πρακτικών και τοπικών διαχειριστικών συστημάτων (τοπική συμμετοχή, παραδοσιακή τεχνογνωσία διαχείρισης έγγειων πόρων), επιδιώκει την περιφερειακή/τοπική επισιτιστική αυτάρκεια (παραγωγή και κατανάλωση μηδενικής απόστασης), την προστασία των έγγειων πόρων και την κοινωνικο-οικονομική ευημερία.
Οι λύσεις που προκρίνονται στην πράξη, όμως, εξαρτώνται από τις εκάστοτε πολιτικές προτεραιότητες όσων έχουν ισχύ και εξουσία λήψης αποφάσεων. Το παράδειγμα της Ελλάδας είναι ενδεικτικό αλλά όχι μοναδικό.
Στην Ελλάδα σήμερα
Εκτιμάται ότι το 34% των εδαφών της χώρας διατρέχει υψηλό, το 49% μέτριο και το 17% χαμηλό κίνδυνο ερημοποίησης (Κοσμάς 2014). Η χώρα δοκιμάζεται συνεχώς από καταστροφικές πυρκαγιές, ανεξέλεγκτη οικοδομική δραστηριότητα, πλημμελή ορθολογική διαχείριση εδάφους και υδάτων, προώθηση βιομηχανικής κλίμακας ενεργειακών και τουριστικών υποδομών.
Το Εθνικό Σχέδιο για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (ΚΥΑ 99605/3719/2001) παραμένει τύπος κενός, χωρίς ουσιαστική εφαρμογή. Η εθνική και Κοινοτική περιβαλλοντική νομοθεσία εφαρμόζεται αποσπασματικά, ή παραβιάζεται κατάφορα. Ο πρόσφατος περιβαλλοντικός νόμος (4685/2020) δεν αναφέρεται καν στην υποβάθμιση γης/ερημοποίηση. Αντίθετα, επιτρέπει καταστροφικές δραστηριότητες ακόμα και σε προστατευόμενες περιοχές.
Οι δημόσιες πολιτικές γενικότερα πάσχουν από έλλειψη συντονισμού και ολοκλήρωσης γύρω από συνετούς στόχους.
Ο δημόσιος χωρικός σχεδιασμός (Εθνικά, Περιφερειακά, Τοπικά Χωροταξικά Σχέδια) εστιάζει στη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού και στην επιλεκτική αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Προκρίνει μεγάλης κλίμακας έργα ΑΠΕ αδιαφορώντας για (α) τη σημαντική υποβάθμιση που προκαλούν σε γη και οικοσυστήματα, αναιρώντας το όποιο όφελος μείωσης αερίων θερμοκηπίου υπόσχονται και (β) τη συμβολή της αειφορικής διαχείρισης γης τόσο στον κλιματικό όσο και στο στόχο προστασίας γεωργικής γης και φυσικού κεφαλαίου για επίτευξη επισιτιστικής ασφάλειας.
Χαρακτηριστικά, η τρέχουσα συζήτηση για την πανδημία και την επισιτιστική ασφάλεια μνημονεύει (απαραίτητα) τη σχέση τους με την κλιματική αλλαγή, αλλά όχι και την ερημοποίηση που σχετίζεται με τις δύο θεμελιωδώς, αντιτίθεται στα ορυκτά καύσιμα και επικροτεί τις βιομηχανικές ΑΠΕ, που υποβαθμίζουν τη γη.
Η επισιτιστική ασφάλεια απουσιάζει από τους κύριους αναπτυξιακούς στόχους με εξαίρεση περιόδους επισιτιστικών κρίσεων όπως του 2009 και την τρέχουσα. Οι δηλώσεις και αποφάσεις πολιτικών προσώπων και άλλων εμπλεκομένων αφορούν κυρίως στην επισιτιστική επάρκεια, μια συνιστώσα της επισιτιστικής ασφάλειας, για περιορισμένο χρονικό διάστημα, συμψηφίζουν την τοπική/εθνική παραγωγή με τις εισαγωγές τροφίμων και αγνοούν το περιβαλλοντικό και οικονομικό κόστος παραγωγής.
Κατά συνέπεια, προσανατολίζονται περισσότερο σε θέματα διεθνούς εμπορίου και λιγότερο έως καθόλου στην προστασία/αξιοποίηση των έγγειων πόρων για αδιατάρακτη παραγωγή τροφίμων.
Η έννοια της εθνικής/τοπικής επισιτιστικής αυτάρκειας δεν φαίνεται να απασχολεί την πολιτεία.
Κοινή λύση για κοινές απειλές
Στο Ανθρωπόκαινο, οι άνθρωποι διέρρηξαν τους δεσμούς και απομακρύνθηκαν από την τροφό γη, σφιχτοδέθηκαν μέσω του διεθνούς εμπορίου και πίστεψαν στην παντοδυναμία της τεχνολογίας για την ικανοποίηση των αναγκών τους.
Έφτασε ένας ιός να απειλήσει τη βασική ανάγκη, την τροφή, και να αποκαλύψει παράδοξα: επαρκής παραγωγή τροφής συνυπάρχει με παγκόσμια πείνα, μεγάλη ανεργία συνυπάρχει με έλλειψη εργατικών χεριών, αφαιρείται έδαφος και φυτοκάλυψη για κατασκευή βΑΠΕ όταν η γη καλυμμένη με αυτά προστατεύει από υπερθέρμανση … δωρεάν.
Ο ιός αποκάλυψε επίσης εξαρτήσεις, στρεβλές πολιτικές προτεραιότητες και μεροληπτικές πολιτικές αποφάσεις στις σύγχρονες κοινωνίες.
Είναι καιρός να προωθηθεί η λύση που αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις αλληλένδετες, κοινές απειλές: ερημοποίηση, επισιτιστική ασφάλεια, πανδημίες, παγκόσμια υπερθέρμανση (ασχέτως προέλευσης), εξάρτηση της επιβίωσης από παγκόσμιες αποφάσεις και δράσεις.
Συγκεκριμένα, στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός σε εθνικό επίπεδο, με σαφείς προτεραιότητες την επισιτιστική ασφάλεια και την προστασία από υποβάθμιση/ερημοποίηση, και ολοκληρωμένες δημόσιες πολιτικές που καθοδηγούν και πλαισιώνουν τον τοπικό/περιφερειακό χωρικό σχεδιασμό με αειφορικές διαχειριστικές πρακτικές των πόρων.
Κρίσιμες προϋποθέσεις εφαρμογής της είναι η ύπαρξη ‘φρόνιμων’ αρχόντων και ‘φρόνιμων’ πολιτών με οικολογική συνείδηση, διαμορφωμένη από βιωματική, κυρίως, παιδεία, και αίσθημα προσωπικής ευθύνης για τη γη γιατί «είναι δύσκολο να κάνεις κάποιον, με την πίεση του νόμου ή των χρημάτων, να κάνει κάτι που δεν πηγάζει αυθόρμητα από την προσωπική του αίσθηση του σωστού και του λάθους» (Leopold 1949).
Μόνο ‘φρόνιμοι’ πολίτες διεκδικούν το δικαίωμα στη γη και την προστασία της γιατί είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα στην τροφή, δηλαδή, το δικαίωμα στη ζωή, και με πολλά άλλα ανθρώπινα δικαιώματα.
*Καθηγήτρια, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Cherlet, M. et al., Eds. (2018) World Atlas of Desertification, Publication Office of the European Union, Luxembourg. https://wad.jrc.ec.europa.eu/atlas
- Di Marco, M. et al. (2020) Sustainable development must account for pandemic risk. PNAS, 117(8): 3888–3892.
- EC (2006) “Impact Assessment of the Thematic Strategy”. European Commission, SEC(2006)620, Brussels.
- FAO (1996) «Declaration on world food security». World Food Summit, FAO, Rome.
- GBO-3 (2010) Global biodiversity Outlook 3. Secretariat for the Convention on Biological Diversity, Montreal.
- Lambin et al. (2010) Pathogenic landscapes: Interactions between land, people, disease vectors, and their animal hosts. International Journal of Health Geographics 9:54.
- Leopold, A. (1949) A Sand County Almanac. Oxford University Press. Επανέκδοση 1989.
- MEA (2005) Millennium Ecosystem Assessment. Island Press. https://www.millenniumassessment.org/en/index.html
- Morse et al. (2012) Prediction and prevention of the next pandemic zoonosis. The Lancet 380:1956–1965.
- OHCHR (2020) Land and Human Rights. United Nations Human Rights, Office of the High Commissioner. https://www.ohchr.org/EN/Issues/LandAndHR/Pages/LandandHumanRightsIndex.aspx
- UNCCD (1994) United Nations Convention to Combat Desertification and Drought. Bonne. https://www.unccd.int/sites/default/files/relevant-links/2017-01/UNCCD_Convention_ENG_0.pdf
- UNCCD (2007) Climate change and desertification. http://catalogue.unccd.int/21_loose_leaf_Desertification_and_climate_change.pdf
- UNCCD (2013) The Economics of Desertification, Land Degradation and Drought: Methodologies and Analysis for Decision-Making. Background document. United Nations Convention to Combat Desertification, 2nd Scientific Conference.
- UNCCD (2015) Land matters for climate: Reducing the gap and approaching the target. https://www.unccd.int/publications/land-matters-climate-reducing-gap-and-approaching-target
- United Nations University (2015) World loses trillions of dollars’ worth of nature's benefits each year due to land degradation. http://www.sciencenewsline.com/news/2015091510020038.html
- UNCCD (2020) Chefs advocating for a change in our food systems to improve soil health. https://knowledge.unccd.int/knowledge-products-and-pillars/unccd-science-policy-weblog/chefs-advocating-change-our-food-systems
- Chefs Manifesto (2020) http://www.sdg2advocacyhub.org/chefmanifesto
- WWF (2020) The Loss of Nature and the Rise of Pandemics. https://wwf.panda.org/?361716
- Κοσμάς, Κ. (2014) Υποβάθμιση και Ερημοποίηση της Γης. Εκδόσεις Παρισιάνου, Αθήνα.
- Μπριασούλη, Ε. (2015) 10 Κείμενα για την Ερημοποίηση. https://geography.aegean.gr/files/CVs/briassouli_10_essays.pdf
- ΕφΣυν. «Προειδοποίηση ΟΗΕ για «βιβλικούς» λιμούς λόγω της πανδημίας», 22-4-2020 https://www.efsyn.gr/node/240141
- ΕφΣυν. «Κορονοϊός και επισιτιστική (αν)ασφάλεια: Το αίτημα για αυτάρκεια». 5-4-2020. https://www.efsyn.gr/node/238023
- The Guardian. “Land degradation costs the world up to $10.6tn a year, report says”. 15/9/2015. http://www.theguardian.com/global-development/2015/sep/15/land-degradation-costs-word-trillions-dollars-year-report-says
- The Guardian. «Humanity must take this chance to find a new 'normal' – and safeguard our planet», 22/5/2020. https://www.theguardian.com/environment/commentisfree/2020/may/22/humanity-must-take-this-chance-to-find-a-new-normal-and-safeguard-our-planet-aoe
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου