Της Ελένης
Καπετανάκη-Μπριασούλη*
*Καθηγήτρια,
τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Η ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΚΑΙΝΟ (1)
Η Παγκόσμια Ημέρα για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης
γιορτάζεται στις 17 Ιουνίου κάθε χρόνο από το 1994 για να υπενθυμίζει την κατεπείγουσα
ανάγκη να ελεγχθεί η διαδικασία υποβάθμισης της γης που καταλήγει σε απώλεια
της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας της, στην ερημοποίηση, συνήθως
μη αναστρέψιμης κατάστασης σε ξηροθερμικές βιοκλιματικά περιοχές. Η μη
παραγωγική γη παύει να προσφέρει τις υπηρεσίες της στον άνθρωπο: προστασία από
την κλιματική αλλαγή, διατήρηση των αποθεμάτων νερού, κύκλων ζωής θρεπτικών στοιχείων,
βιοποικιλότητας, φυτοκάλυψης· με άλλα λόγια,
εξασφάλιση τροφής, νερού, πρώτων υλών, ζωοτροφών, ενέργειας και ευημερίας στα
δισεκατομμύρια όντων που κατοικούν και θα κατοικούν τη γη ανεξαρτήτως είδους, φύλου,
ηλικίας, οικονομικής κατάστασης και κοινωνικής τάξης.
Φυσικοί παράγοντες (αντίξοες κλιματικές
συνθήκες και μεταβολές) και διαδικασίες
(υδατική και αιολική διάβρωση) συμβάλλουν καθοριστικά στη διαδικασία
υποβάθμισης της γης αλλά στο Ανθρωπόκαινο οι ανθρώπινες δραστηριότητες κατέχουν
τον πρωταγωνιστικό ρόλο, από το τοπικό μέχρι το παγκόσμιο επίπεδο, τόσο στην
πρόκληση όσο και στην αντιμετώπιση της. Για να καλυφθεί η αυξανόμενη και
μεταβαλλόμενη ζήτηση για πρώτες ύλες, τροφή, ενέργεια, κατοικία, τεχνολογικά προϊόντα,
μετακινήσεις και αναψυχή, μεταξύ άλλων, εφαρμόζονται διαχειριστικές πρακτικές
που άμεσα ή έμμεσα αφαιρούν από την πεπερασμένη παραγωγική γη τους πόρους της
(έδαφος, νερό, φυτοκάλυψη) σε μεγάλη έκταση, με μεγάλη ένταση και με ταχύτατους
ρυθμούς που δεν επιτρέπουν την έγκαιρη και επαρκή αντικατάσταση και αναπλήρωση
τους. Οι τεχνολογικές εξελίξεις στην παραγωγή, κατανάλωση και διανομή αγαθών
και υπηρεσιών καθώς και ο ανταγωνισμός μεταξύ χρήσεων συντελούν καθοριστικά στη
μεγέθυνση της χωρικής εμβέλειας και των πιέσεων στη γη και στους πόρους της
και, κατά συνέπεια, στην επιτάχυνση της υποβάθμισης της.
Οι βαθύτερες γενεσιουργές αιτίες της
υπερ-εκμετάλλευσης των έγγειων πόρων είναι οι συνήθεις ύποπτοι: η άπληστη
επιδίωξη (υπερ)κέρδους, η άκριτη υιοθέτηση υπερ-καταναλωτικών προτύπων, η άνιση
κατανομή δύναμης και εξουσίας. Όμως, στη μετά το 1970 εποχή της
παγκοσμιοποίησης, θεσμικοί και πολιτικοί παράγοντες, και πιο συγκεκριμένα το
καθεστώς διακυβέρνησης από το τοπικό μέχρι το παγκόσμιο επίπεδο, παίζουν
κυρίαρχο, κομβικό και ρυθμιστικό ρόλο στη σχέση περιβάλλοντος/γης με την
οικονομία και την κοινωνία όπως, π.χ. οι διεθνείς οικονομικές και
περιβαλλοντικές συμβάσεις (GATT(2), Κλίμα, Βιοποικιλότητα, Ερημοποίηση), οι
εθνικές τομεακές και περιβαλλοντικές πολιτικές, ο χωροταξικός σχεδιασμός, το
ιδιοκτησιακό καθεστώς, τα δικαιώματα σε γη και πόρους, οι διοικητικές δομές και
διαδικασίες.
Τούτο το σημείωμα εξετάζει πως το καθεστώς
διακυβέρνησης(3) επηρεάζει τη διαχείριση της γης και καθορίζει τις
περιβαλλοντικές συνέπειες της, την ερημοποίηση, μεταφέροντας την προκλητική
ιστορία των περιπλανώμενων και των εγκατεστημένων ληστών που επινόησε ο γνωστός
οικονομολόγος Mancur
Olson (1993,
1998).