Το ΑΕΠ ως δείκτης ψευδούς ευημερίας

του Χάρη Ναξάκη *

«Το επίπεδο, η σύνθεση και η άκρα σπουδαιότητα του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος ευθύνονται για μια από τις πιο διαδεδομένες μορφές κοινωνικού ψέματος»

Τ.Κ.Γκαλμπαίιθ

     Η τυραννία της οικονομίας, η θεολογία της ανάπτυξης, έχει οδηγήσει στην οικοδόμηση ενός ανθρώπινου φαντασιακού που έχει καταληφθεί από την παράλογη ιδέα ότι κάθε ανθρώπινη επιλογή καθοδηγείται από την οικονομική λογική και που ταυτίζει την απόλαυση και την ευτυχία με την απεριόριστη κατανάλωση και κατοχή πραγμάτων. Για κοινωνικούς , περιβαλλοντικούς και ανθρωπολογικούς λόγους απαιτείται σήμερα μια άμεση από-αποικιοποίηση του ανθρώπινου φαντασιακού από την αναπτυξιολαγνεία και τον καταναλωτικό ηδονισμό, μια επανανοηματοδότηση της ύπαρξης. Χρειαζόμαστε δηλαδή ένα κίνημα για ένα οικονομικό αθεϊσμό, που θα έχει ως πρόταγμα την ελάττωση της οικονομικής δραστηριότητας, την αποανάπτυξη, την ανάπτυξη ενός νέου ανθρώπινου φαντασιακού για μια κοινωνία λιτής αφθονίας (Σ.Λατούς). Για να γίνει όμως αυτό, εκτός των άλλων πρέπει να καταρριφθεί ένα από τα ιερά και τα όσια της οικονομικής θρησκείας, το ΑΕΠ. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) είναι η συνολική αξία σε χρηματικές μονάδες των τελικών αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα σ’ ένα έτος. Το ΑΕΠ, τέκνο της κυρίαρχης νεοκλασικής ή κεϋνσιανής οικονομικής σκέψης που ταυτίζει την ευημερία με την παραγωγή και κατανάλωση εμπορευμάτων, είναι πλήρως ακατάλληλος ως ποιοτικός δείκτης όπως θα δούμε στη συνέχεια, αλλά έχει εμφανείς αδυναμίες ακόμα και ως ποσοτικός δείκτης αποτίμησης της πραγματικής  διάστασης του παραγόμενου προϊόντος. 

Για παράδειγμα για να μετρηθεί το ΑΕΠ πρέπει να έχει πραγματοποιηθεί  κάποια συναλλαγή μέσω της αγοράς.

Αρκετά όμως αγαθά και υπηρεσίες παράγονται και καταναλώνονται χωρίς να ανταλλαχθούν με χρήματα είτε γιατί παράγονται για ίδια κατανάλωση είτε γιατί ανταλλάσσονται  με άλλα προϊόντα είτε γιατί προσφέρονται χωρίς αμοιβή (καλλιέργεια κήπων για οικογενειακή χρήση, η εργασία των γυναικών στο σπίτι, η ανατροφή των παιδιών από του γονείς, συντήρηση και επισκευή σπιτιών από τους ιδιοκτήτες τους, μη αμειβόμενη προσφορά ιατρικών υπηρεσιών σ’ ένα κοινωνικό ιατρείο, εθελοντική εργασία για δράσεις προστασίας του περιβάλλοντος, κλπ).  Έτσι το ΑΕΠ δεν υπολογίζει το μέρος της παραγωγής που δεν είναι αντικείμενο αγοραπωλησίας στην αγορά, το μέγεθος της παραγωγής που μετράει είναι σοβαρά υποτιμημένο.

    Αν όμως οι ποσοτικές αδυναμίες του ΑΕΠ θα μπορούσαν ίσως να λυθούν με τεχνικές βελτιώσεις του δείκτη ή με αστυνομικά μέτρα( σε ορισμένες πολιτείες της Αμερικής απαγορεύεται να  φυτεύονται για ιδιοκατανάλωση μαρουλάκια στους κήπους!!), οι ποιοτικές του αδυναμίες είναι άλυτες γιατί είναι σύμφυτες  με την εμπορευματική κοινωνία που μετράει. Και να γιατί. Όταν η διαρκής ανάπτυξη της οικονομικής σφαίρας θεωρείται ως το μέτρο της ευημερίας τότε οδηγούμαστε στους ακόλουθους παραλογισμούς. 

1) Μια χώρα που εξαντλεί τους φυσικούς πόρους, μολύνει το περιβάλλον ή δαπανά χρήματα για την εισαγωγή αντιρρυπαντικής τεχνολογίας, να έχει μεγαλύτερο ΑΕΠ  από μια άλλη χώρα που εξοικονομεί πόρους και δεν ρυπαίνει. 

2) Ενώ ο σταθερός στόχος όλων των κυβερνήσεων είναι η αύξηση του ΑΕΠ, ωστόσο μέτρα που κάθε λογικός άνθρωπος θεωρεί ευεργετικά θα είχαν ως αποτέλεσμα την μείωσή του. Για παράδειγμα αν ο περιορισμός της ταχύτητας των αυτοκινήτων ή η μεταφορά επιβατών και εμπορευμάτων με το σιδηρόδρομο, μείωνε τον αριθμό των δυστυχημάτων, οι δουλειές των νοσοκομείων, των μηχανικών, των κατασκευαστών αυτοκινήτων, των ασφαλιστών, θα έπεφταν με αποτέλεσμα τη μείωση του ΑΕΠ. 

3) Η αυξανόμενη παραγωγή από τις επιχειρήσεις προϊόντων μιας χρήσης ή με προγραμματισμένη τη γρήγορη παλαίωσή τους, αυξάνει το ΑΕΠ αλλά μειώνει την ευημερία που θα προέρχονταν από την παραγωγή προϊόντων διαρκούς χρήσης, που θα μείωνε όμως το ΑΕΠ.

 4) Το ΑΕΠ αυξάνεται ( η ευημερία όμως ;) όταν πολλαπλασιάζεται η εγκληματικότητα και οι συνακόλουθες δαπάνες για ασφάλεια και φυλακές, όταν οι άνθρωποι αρρωσταίνουν πιο συχνά και πιο βαριά, γιατί βέβαια αυξάνονται τα έξοδα για γιατρούς και φάρμακα, όταν αυξάνονται τα δάνεια των νοικοκυριών και άρα τα κέρδη των τραπεζών. 

5) Σύμφωνα με τον παγκόσμιο οργανισμό τροφίμων δισεκατομμύρια τόνοι τροφίμων καταλήγουν στις χωματερές ή στα σκουπίδια, αυξάνοντας το ΑΕΠ των χωρών που τα παράγουν και μειώνοντας βέβαια την ευημερία εκατομμυρίων φτωχών του πλανήτη. Τελικά όλα τα παραπάνω δεν είναι παραλογισμοί, αλλά η καρδιά του κτήνους, η ανάπτυξη μέσω της καταστροφής.

   Η ανεπάρκεια λοιπόν του ΑΕΠ ως ποσοτικού και ποιοτικού δείκτη της ευημερίας δεν είναι αποτέλεσμα των τεχνικών του ελλείψεων αλλά είναι ανεπάρκεια του ίδιου του δυτικού υποδείγματος της προόδου και της ανάπτυξης. Το ΑΕΠ μετράει ένα παρακμιακό πολιτισμό. Η ανθρωπότητα πρέπει να εφεύρει ένα νέο πρόταγμα που να περιθωριοποιεί την εμπορευματική σφαίρα , καθιστώντας έτσι τους δείκτες μέτρησής της άσκοπους. Για να συμβεί όμως αυτό πρέπει να περιοριστεί η ανεξέλεγκτη δημιουργία νέων αναγκών, που δημιουργεί τις συνθήκες έλλειψης της ικανοποίησής τους, και άρα τροφοδοτεί συνεχώς τον φαύλο κύκλο της παραγωγής αγαθών για την ικανοποίηση ενός όντος που έχει μετατραπεί σε ατομοκεντρική εμπορευματική μηχανή.

*Καθηγητής Οικονομικών στο ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας

charisnax@yahoo.gr