Παγκοσμιοποίηση: Ετερότητα και αυτονομία

Το μέλλον μας ταράζει, το παρελθόν μας καθηλώνει,η  πάλαι ποτέ κραταιά και σχεδόν αδιαμφισβήτητη καθολικότητα όχι μόνον είχε ξεπεραστεί, αλλά και ήταν δύσκολο έως αδύνατο να επαναφερθεί

και αυτός είναι ο λόγος που το παρόν μας ξεφεύγει.

Φλωμπέρ

ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕ*

H παγκοσμιοποίηση προκάλεσε τη σύγχρονη γενικευμένη κρίση προτύπων, αναφορών, μορφών. Κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, κάθε καλλιτέχνης, όταν βούλιαζε αύτανδρο το σάπιο σκάφος μιας υποτιθέμενης (κατά τα μέχρι πρόσφατα κατεστημένα πρότυπα) καθολικότητας και βεβαιότητας προταγμάτων, προσπάθησε εναγώνια να σωθεί μέσα από μια αυτο-αναφορική πορεία προσδιορισμού. Λογαριάστηκε με την ιστορία (με την ιστορία του πρώτιστα) και τα διακυβεύματά (της) και προσπάθησε να δημιουργήσει στη μικροκλίμακά του το δικό του ηθικό -τουλάχιστον- σύστημα αναφοράς. Πριμοδότησε το ατομικό, όχι από ατομικισμό, όπως θέλουν να πιστεύουν οι (νεο-) φιλελεύθεροι, αλλά από βαθιά κρίση έντιμης αυτοσυνειδησίας.

Έτσι το ιδιόμορφο, το ποιοτικό, το καινοτόμο, το ριζοσπαστικό -έστω και σε περιορισμένη κλίμακα εγγενούς μικροδομικής, μικρολογικής, μικρομορφικής περιρρέουσας κατάστασης- αναδείχθηκαν στις νέες ιδεολογικές μορφές (ή σχεδόν) υπό την προοπτική της πιθανής έλευσης ενός καλύτερου και προσφορότερου μέλλοντος. Ο εσωτερικευμένος ατομικός διάλογος με τον μοντερνισμό, με έντονο μάλιστα το βιωματικό στοιχείο, επέτρεψε τη διατήρηση κάποιων -έστω και απόμακρων- αναφορών σε αυτόν.

Ο μοντερνισμός μέσα σε αυτό το γενικότερο περιβάλλον αισθητικής, πολιτισμικής και ιδεολογικής υποβάθμισης, ακόμη και αποσύνθεσης σε σχέση με τις ιστορικές μορφικές - μορφολογικές, τις αισθητικές, τις μεθοδικές κ.ά. κατακτήσεις λειτούργησε ως καταφύγιο στην εποχή της κατάρρευσης των νεότερων ιδεολογικών κατακτήσεων στη μετά το Μάη εποχή, εποχή συνθηκολόγησης, ενσωμάτωσης, οπισθοδρόμησης, αποσύνθεσης, ιδεολογικής, κοινωνικής, πολιτισμικής.

Eν όψει : Απολίθωμα κάπου στα Βίλια,  Αττικής 

***

Η κρίση όμως από το 2007-2008 και εδώ, με τον παρατεταμένο και εξαιρετικά βίαιο χαρακτήρα της, επανέφερε στο προσκήνιο νέες προκείμενες και νέες σηματοδοτήσεις, δημιούργησε νέες απαιτήσεις, ανέδειξε την ανάγκη νέων και βασικά ανθρωπιστικών προταγμάτων. Η ιστορία επανεξετάζεται κριτικά και αναστοχαστικά στην ολότητά της. Ο μύθος της ανάπτυξης και ιδίως της προόδου καταρρέει. Έτσι, η κριτική της προόδου, ειδικά υπό τη σορελική-μπενζαμινική της εκδοχή, επανέρχεται δικαιωμένη από την πρόσφατη σημαντική αρνητική εξέλιξη στη θεωρητική και ιδεολογική επικαιρότητα, παρέχοντας μια σοβαρή διέξοδο ιδεολογικής αποτοξίνωσης από τον μέχρι πρόσφατα διάχυτο και ανεξέλεγκτο αναπτυξιασμό και, κατά τον Βαλλερστάϊν, παγκοσμιοποιησμό.

Και μέσα σε αυτή τη γενική αναστάτωση, το αναποδογύρισμα (chambardenent). Από την άλλη o καλλιτέχνης, ο σκεπτόμενος και δρων αυτόνομα καλλιτέχνης. Ο καλλιτέχνης στην τραγικά μοναχική του ύπαρξη μέσα στην καθημερινή διαπάλη για επιβίωση και επιβεβαίωσή του (ως καλλιτέχνη). Με τον διαρκή πειραματισμό, ως τη μόνη υπαρξιακή υπόστασή του, ακόμη και αναφορά, στηρίζεται στις αξεπέραστες κατακτήσεις των ιστορικών και νεότερων πρωτοποριών, ως μόνη διέξοδο και ως μόνο καταφύγιο αυτοπροσδιορισμού, ακόμη και της ίδιας της ύπαρξής του, που μέσα από αυτή τη διαδικασία προσπαθεί να επανασυγκολλήσει τα ετερόκλητα στοιχεία μιας απόλυτα θρυμματισμένης -αποσπασματικής πλέον- και ολικά αλλοτριωμένης πραγματικότητας. Έτσι μέσα από την αυτοαναφορική κατάφασή του αναδεικνύει την αυτοστοχαστική και αναστοχαστική ετερότητα ως πρωταρχική και ως τη μόνη υπαρξιακή οντότητα - προϋπόθεση για την ανασυγκρότηση ενός νέου ουμανιστικού - μοντέρνου σχεδίου. Σε διαρκή και μοναχική και, κατά τούτο, ακόμη πιο τραγική αναζήτηση του άλλου, του νέου, του μοντέρνου.

***

H πάλαι ποτέ κραταιά και σχεδόν αδιαμφισβήτητη καθολικότητα όχι μόνον είχε ξεπεραστεί, αλλά και ήταν δύσκολο έως αδύνατο να επαναφερθεί. Ο ανίσχυρος έτσι καλλιτέχνης μέσα από τη βαθιά κρίση αυτοσυνειδησίας μόνος τείνει να υποκαταστήσει τη χαμένη καθολικότητα μέσα στις αντίξοες σύγχρονες συνθήκες της άγριας, της απόλυτης κοινωνικής ερημοποίησης. Το καθήκον αυτό τον υπερβαίνει, η ύπαρξή του γίνεται τραγική, αυτο-αναφορική, ιστορικά ανίσχυρη, περιορισμένης εμβέλειας.

Οι καλλιτεχνικοί και ιδεολογικοί μικρόκοσμοι που δημιουργούνται με επίκεντρο μικρές, πλην όμως πάντοτε, τουλάχιστον ως προς τις προθέσεις και τις αναφορές, μοντέρνες αφηγήσεις, ενώ στοχεύουν σταθερά στο απελευθερωτικό έτερο, στην αυτοπροσδιοριστική ετερότητα, είναι πολύ μακριά από την απαιτούμενη νέα κοινωνικότητα, ιστορικότητα, καθολικότητα. Και χωρίς μία νέα ριζοσπαστική καθολικότητα η τέχνη, η σκέψη και η πράξη αναπόφευκτα θα αναπαράγουν ατομικοκεντρικά -και κατά τούτο- αλλοτριωτικά πάντοτε μοντέλα. Έτσι μόνο το γενικευμένο πρόταγμα της νέας ανθρωπολογίας, μέσα σε συνθήκες γενικευμένης κρίσης, σήμερα μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ενός καθολικού απελευθερωτικού και χειραφετηριακού αυτοπροσδιορισμού, να οδηγήσει σε μία νέα κοινωνική πράξη. Προς τούτο οι σύγχρονες μικρές πρωτοπορίες -αισθητικές και κοινωνικές- έχουν ένα πολύ σημαντικό διαφωτιστικό έργο να επιτελέσουν: Να επαναφέρουν στο προσκήνιο την κοινωνική τέχνη και πράξη της ρώσικης πρωτοπορίας, με σύγχρονους -πλην όμως σύμφωνα με τον Γκολντμάν- καθολικούς όρους.

Σήμερα μέσα σε συνθήκες πρωτόγνωρης και οξύτατης κρίσης είναι απόλυτη ανάγκη η έκφραση με συγκεκριμένο τρόπο και η ανάδειξη της ανάγκης ξεπεράσματος της αποσπασματοποίησης και της υποβάθμισης της σύγχρονης ανθρώπινης συνθήκης.

Το σύστημα όμως βουλιάζει. Επέρχεται ίσως η αυτοκαταστροφή του συστήματος... Εκτός εάν...

Το υποκείμενο είναι ξεχασμένο, ο άνθρωπος εγκαταλελειμμένος, και παρόλα αυτά ψάχνει εναγώνια τον αυτοπροσδιορισμό του.

***

Και τέλος, σύμφωνα με τη «μη παραδοσιακή παράδοση» (Αντόρνο) της ιστορικής και νεότερης μοντέρνας τέχνης, και ειδικότερα του ριζοσπαστικού αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, επιβάλλεται η συστηματική κριτική της σύγχρονης άκρως αλλοτριωτικής κατάστασης. Η μοντέρνα τέχνη καλείται πλέον ν' αντεπεξέλθει στα νεο-ανθρωπιστικά καθήκοντά της: Η ανάδειξη της αυτονομίας σε βασικό πρόταγμα. Συγχρόνως προβάλλει το μετα-αισθητικό διακύβευμα του διαρκούς ξεπεράσματος των μορφών, ακόμη και των μοντέρνων προς το άλλο...

Μάλεβιτς - Μάλεβιτς. Και από τον Μάλεβιτς στη σύγχρονη μαλεβιτσική νοηματική τέχνη (conceptual art), ανιχνευτική ενός νέου μοντερνισμού στην τέχνη, με στοιχεία (νεο- ή μετα-)μίνιμαλ, με πολυμορφία και δημιουργικό πλουραλισμό εκφράσεων, μέσων, μορφών. Η αναφορά στον Μάλεβιτς είναι σταθερή, διαρκής, εμπλουτιζόμενη και διευρυνόμενη διαρκώς με νέες επεξεργασίες και νέες πρωτότυπες αναφορές. Ο Μάλεβιτς είναι αξεπέραστος; Σε κάθε περίπτωση, η αναφορά στον Μάλεβιτς παραμένει πάντοτε σταθερή, αναπόδραστη, εμπλουτιζόμενη και διευρυνόμενη διαρκώς με νέες επεξεργασίες και νέες πρωτότυπες συλλήψεις.

Μοντέρνες πάντοτε - μοντερνιστικές, σύμφωνα με την έννοια του Γκρήνμπεργκ, μορφοποιήσεις. Στο επίπεδο της σύγχρονης τέχνης και αισθητικής τη μόνη σημαντική προοπτική συνιστά ο νέος ριζοσπαστικός μοντερνισμός, ως μετακριτική σύνθεση του σουπρεματισμού και του ιστορικού κονστρουκτιβισμού. Έτσι μπορεί να φθάσαμε σε έναν διαρκή κατασκευαστικό -κονστρουκτιβιστικής έμπνευσης, και βέβαια διευρυμένο σε νέα πεδία- μοντερνισμό. Από την άλλη, ο μοντερνιστικός ακόμη αισθητισμός μπορεί να λειτουργήσει ως διέξοδος στη σύγχρονη απολογητική ιδεολογική κατάσταση. Η κληρονομιά - επίδραση - διδασκαλία¹ (με την ευρύτερη σημασία της λέξης) των πρωτοποριών σε κάθε περίπτωση παραμένει σταθερή: Κριτική, αντίσταση, αμφισβήτηση, πάντοτε μέσα στο ζωογόνο πνεύμα της ιστορικής και νεότερης πρωτοπορίας. Από τη ρώσικη πρωτοπορία στη Σχολή του Παρισιού και από αυτή στην εποχή της κρίσης της παγκοσμιοποίησης, που είναι συγχρόνως και βαθιά κρίση αναφορών: διαρκής μοντέρνα και ανθρωπιστική αναζήτηση.

Η γενικότερη κονστρουκτιβιστική επίδραση είναι επίσης εμφανής στη σύγχρονη πρωτοπορία και νεοπρωτοπορία και συνάμα επιβαλλόμενη. Το μετα-αισθητικό έτσι διακύβευμα του διαρκούς ξεπεράσματος των μορφών, ακόμη και των μοντέρνων προς το άλλο... είναι πλέον πρωταρχικό: επιβάλλεται. Αυτή είναι η υπέρτατη αναζήτηση της νεομοντέρνας και νεοανθρωπιστικής τέχνης.

Από την άλλη είναι σταθερή η τάση σήμερα της νεοπρωτοποριακής τέχνης προς νεομίνιμαλ αναμνήσεις και μορφοποιήσεις, οι οποίες φθάνουν ακόμη σ' έναν αντίστοιχο αισθητισμό, στη συνέχεια πάντοτε του Μάλεβιτς, ως ιστορική μάλιστα κληρονομιά του, σε έναν αισθητισμό λιτό, αυστηρό, νεομίνιμαλ. Συγχρόνως αναδεικνύεται και πάλι η αυτονομία και η αυτάρκεια του νεομίνιμαλ έργου σε καθοριστική, μέσα στις γενικότερες σύγχρονες συνθήκες διαρκούς υποβάθμισης, υλικής, πνευματικής, αισθητικής. Έτσι, αναδεικνύεται η σημασία του νεομινιμαλισμού στους αντίποδες του συστήματος και της μεθοδικά υποβιβαστικής λογικής και πρακτικής του.

***

Μέσα από την καθημερινή μοντέρνα και αυτόνομη πρακτική της νεοπρωτοπορίας σταθερός στόχος είναι πάντοτε το ξεπέρασμα της σύγχρονης ολικά αλλοτριωτικής συνθήκης. «Ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος για τον άνθρωπο κι ούτε έχει γίνει πιο ανθρώπινος. Καθώς η τέχνη κρατά γερά ετούτη την αλήθεια, καθώς μαζί με την υπόσχεση της ευτυχίας διατηρεί και τούτη την ευθύνη του, μπορεί να συμμετάσχει ως 'ρυθμιστική ιδέα' στον απελπισμένο αγώνα για την αλλαγή του κόσμου» (Μαρκούζε).

Απάντηση στις προκλήσεις της επιζητούμενης εναγώνιας διαλεκτικής μεταξύ ετερότητας και αυτονομίας δίνουν μερικοί Έλληνες σύγχρονοι καλλιτέχνες,² ο καθένας σύμφωνα με το ιστορικοκοινωνικό βίωμά του, την καλλιτεχνική και αισθητική παιδεία του, την όλη διαδρομή του στο σύγχρονο, πολύπλοκο και κυρίως αντιφατικό γενικότερο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Σε συνθήκες κρίσης της παγκοσμιοποίησης θα υπάρξει όμως η επιθυμητή σύνθεση, αναγκαία προϋπόθεση για μερικά τουλάχιστον καλλιτεχνικά και κοινωνικά βήματα προς το ριζικά νέο, το άλλο, το μοντέρνο;

* Ο Βασίλης Φιοραβάντες είναι διδάκτορας Φιλοσοφίας της Σορβόννης

¹ Στη χώρα μας σε επίπεδο θεωρητικής προσέγγισης μόνον ο Α. Παγουλάτος είχε διαμορφώσει μια γενικότερη μοντέρνα στάση

² Ενδεικτικά αναφέρομαι στους καλλιτέχνες: Α. Σκούρτης, Ε. Χατζηαργυρού, Δ. Φόρτσας, Κ. Γραμμένος, Χρ. Σαραντοπούλου, Μ. Κατζουράκης, Β. Μιχαήλ, Α. Πατσούρης, Ν. Τακτσιόγλου, Β. Γέρος κ.ά. Τους τρεις πρώτους επιμελήθηκα μια μικρή έκθεση στην γκαλερί Πρίσμα (27 Μαρτίου έως 25 Απριλίου).