Είναι η πανδημία ευκαιρία για αναθεώρηση της σχέσης μας με το οικοσύστημα;

του Ορέστη Μάτσα

Κόντρα στην τάση του μαζικού πανικού που προκαλείται για τον ιό HCoV-19, πότε ακούσια και πότε εκούσια και φιλτράροντας κανείς τον ορυμαγδό πληροφοριών που δέχεται καθημερινά, θα μπορούσε να λάβει ερεθίσματα για αξιόλογα συμπεράσματα. 

Ένα από αυτά είναι σίγουρα το αποτύπωμά μας στον πλανήτη και η ανάγκη αναστοχασμού της παρουσίας μας. Εξετάζοντας την οικολογία υπό το πρίσμα της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων με το υπόλοιπο οικοσύστημα, καθώς και την ανάγκη προσαρμογής που δημιουργείται σε νέους ρευστούς παράγοντες όπως είναι η κλιματική αλλαγή και η συνεχής αύξηση του πληθυσμού, οδηγούμαστε αναπόφευκτα σε όχι και τόσο ευχάριστες διαπιστώσεις.

Μια υπερ-απλουστευμένη ανάγνωση των δεδομένων, θα μπορούσε να οδηγήσει σε διάφορα σενάρια, περιορισμένης ή ευρείας αποδοχής, ωστόσο δύσκολα θα αποτύπωνε την πραγματικότητα. Αναπαράγονται σενάρια όπως εκδοχή της φυσικής εμφάνισης του ιού ως αποτέλεσμα σειράς τυχαίων γεγονότων, ή θεωρίες κατασκευής του ιου σε κάποιο εργαστήριο της Κίνας με σκοπό την άκοσμη επίθεση στην αμερικανική οικονομία.
Ωστόσο, τέτοιου είδους προσεγγίσεις περισσότερο θα βύθιζαν την κοινή γνώμη στο βούρκο της άγνοιας και της απόδοσης των όσων συμβαίνουν σε παράγοντες που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, παρά θα συνέβαλαν στη μη επανεμφάνιση παρόμοιων καταστάσεων στο μέλλον. 

Η πορεία μετάδοσης του ιού 

Για λόγους πληρότητας είναι σημαντική η αποδόμηση κάποιων υποθέσεων. Πρόσφατες εργαστηριακές μελέτες (Naturemedicine, 17.3.2020) επιβεβαιώνουν ότι ο συγκεκριμένος ιός δεν αποτελεί προϊόν εργαστηριακής ή άλλης τεχνητής κατασκευής αλλά φυσικής εξέλιξης όπως εντοπίστηκε στο γονιδίωμα του SARS-COV-2 (ή ΗCoV-19). Μέσα από την ίδια μελέτη, με λιγότερη βεβαιότητα αλλά σε συμφωνία με άλλες έρευνες, προκύπτει ως πιθανότερη πηγή του συγκεκριμένου ιού, ένα είδος νυχτερίδας. Δεν προκαλεί εντύπωση αν ληφθεί υπόψιν ότι η νυχτερίδα ήταν η πρωτογενής εστία μεταδιδόμενων νόσων που έχουν εμφανιστεί και στο παρελθόν, όπως ο Ebola, ο SARS, ο MERS, ο Nipah και ο Marburg. 

Παρόλα αυτά, σύμφωνα με τις ενδείξεις, στη μετάδοση του ιού από τις νυχτερίδες προς τον άνθρωπο φαίνεται να μεσολαβεί ένα άλλο θηλαστικό, ο παγκολίνος (ScienceDaily, 26.3.2020). Το συγκεκριμένο ζώο, που ανήκει στην τάξη των φολιδωτών και καταναλώνεται ως τροφή σε ορισμένες περιοχές της Κίνας (περιλαμβανομένης της Wuhan από όπου ξεκίνησε η εξάπλωση του ιού), φαίνεται να αποτέλεσε τον ξενιστή (σ.σ. κάθε οργανισμός που φέρει ή περιέχει έναν άλλο οργανισμό) της διαδρομής που ακολούθησε ο συγκεκριμένος ιός. 

Συνεπώς, η διαδρομή του ιού διακρίνεται σε δύο φάσεις, αυτή μεταξύ της νυχτερίδας και του παγκολίνου και εν συνεχεία αυτή μεταξύ του παγκολίνου και των ανθρώπων. Μπορεί ο  συγκεκριμένος ιός να ήταν μέχρι πρόσφατα άγνωστος στην επιστημονική κοινότητα γεγονός που αιτιολογεί και την μέχρι στιγμής απουσία ιατροφαρμακευτικής αντιμετώπισής του, ωστόσο, η διαδρομή που ακολούθησε μέχρι να φτάσει στον άνθρωπο, οι συνθήκες που ευνόησαν τη μετάδοση αυτή και οι παράγοντες που αυξάνουν τις πιθανότητες εμφάνισης αντίστοιχων νόσων μελλοντικά κάθε άλλο παρά άγνωστοι είναι. 

Σύμφωνα με τους ερευνητές του Global Virom Project (LiveScience, 23.2.2018), εκτιμάται ότι στη φύση υπάρχουν περίπου 1,67 εκατομμύρια ιοί, εκ των οποίων οι 631 έως και 827 χιλιάδες θα μπορούσαν να μολύνουν τους ανθρώπους. Συνεπώς, είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι στα οικοσυστήματα άγριας ζωής πάντοτε υπήρχαν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν ζωονόσοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, όπως είναι οι νυχτερίδες που έχουν εξαιρετικά ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα, οι ιογενείς μολύνσεις φαίνεται να μην αποτελούν απειλή για την υγεία τους, καθιστώντας τις με αυτό τον τρόπο δεξαμενή συντήρησής των ιών (ScienceDaily, 10.2.2020). 

Αιτίες αύξησης των πιθανοτήτων μετάδοσης λοιμωδών νοσημάτων

Το βασικό ζήτημα εντοπίζεται στην αλληλεπίδραση που έχει ο άνθρωπος με την άγρια ζωή, τις τελευταίες δεκαετίες. Το εμπόριο άγριων ζώων, η βιομηχανοποίηση της κτηνοτροφίας, η αποψίλωση των δασών που αποτελούν φυσικούς οικότοπους και η ραγδαία αστικοποίηση, φαίνεται να είναι οι σημαντικότερες αιτίες που έχουν αλλάξει δραστικά τη σχέση του ανθρώπου με την άγρια ζωή, αλλά ταυτόχρονα έχουν απορρυθμίσει και την ισορροπία των οικοτόπων στο εσωτερικό τους. 

Η οικονομική δραστηριότητα της παράνομης εμπορίας άγριων ζώων, σύμφωνα με τις πρόσφατες εκτιμήσεις του ΟΗΕ (UNEP, 2016), αγγίζει τα $23 δις, χωρίς να υπολογίζεται στο ποσό αυτό η εμπορία άγριων ζώων που γίνεται με νόμιμες διαδικασίες. Επομένως, αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς το μέγεθος και την έκταση της ανθρώπινης παρέμβασης στους οικοτόπους που φιλοξενούνται αυτά τα ζώα. Η αυξανόμενη ζήτηση των αγορών, τροφοδοτεί τη συνέχιση του νόμιμου και παράνομου κυνηγιού και της εμπορίας άγριας ζωής, θέτοντας έτσι πίεση στις τοπικές βιομηχανίες που το εκτελούν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι, φτωχότερων κυρίως χωρών, με ελάχιστη γνώση και χαμηλή αυτό-προστασία, να εκτίθενται καθημερινά σε περιοχές υψηλού κινδύνου μετάδοσης τέτοιων νοσημάτων. Οι βιομηχανιες που σήμερα συντηρούν σε μεγαλύτερο βαθμό το εμπόριο άγριων ζώων είναι αυτές της μόδας, του φαγητού, των ζωολογικών κήπων αλλά και η ζήτηση για ιδιοκτησία τέτοιων ζώων.

Τα ζώα κτηνοτροφίας φαίνεται πως δεν μένουν εκτός κάδρου. Η βιομηχανοποίηση της κτηνοτροφίας, οφείλεται τόσο στην αύξηση του πληθυσμού και άρα τις αυξημένες διατροφικές ανάγκες των ανθρώπων, όσο και την αλλαγή των διατροφικών τους συνηθειών. Φαίνεται ωστόσο, πως η έκρηξη του δείκτη της κτηνοτροφίας είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την εμφάνιση ζωονόσων στο ανθρώπινο περιβάλλον. Μελέτες υποστηρίζουν ότι η μαζικότητα της παραγωγής στις βιομηχανίες κτηνοτροφίας επιβάλλουν συνθήκες διαβίωσης και μεθόδους αναπαραγωγής των ζώων που ευνοούν την μετάδοση ιογενών μολύνσεων. Σύμφωνα με τις ενδείξεις οι βιομηχανίες πουλερικών βρίσκονται στο επίκεντρο της ανησυχίας αυτής, όχι μόνο εξαιτίας της ευκολίας με την οποία στο εργοστασιακό περιβάλλον, ένας ιός μεταφερεται από από το ένα ζώο στο άλλο, αλλά και επειδή κατέχουν την μερίδα του λέοντος των περιπτώσεων όπου μια χαμηλού κινδύνου παθογόνα νόσος μετατρέπεται σε υψηλού κινδύνου (Highly Pathogenic Avian Influenza). Οι ενδείξεις γίνονται ακόμα πιο ενδιαφέρουσες αν ληφθεί υπόψιν ο γεωγραφικός εντοπισμός των περιπτώσεων καθότι οι περισσότερες περιπτώσεις καταγράφονται σε υγειονομικά ανεπτυγμένες περιοχές όπως είναι η Ευρώπη, η Αμερική, η Αυστραλία και όχι η Κίνα όπως κανείς θα ανέμενε (Frontiers, 5.6.2018).

Αναφορικά με την αποψίλωση των δασών η οποία οφείλεται σε πληθώρα παραγόντων όπως είναι οι πυρκαγιές, οι εξορύξεις, η εντατικοποίηση της γεωργίας/κτηνοτροφίας και η κατασκευαστική δραστηριότητα αποτελούν μια από τις σημαντικότερες αιτίες εμφάνισης νοσημάτων. Τα δάση ανάλογα με το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά τους αποτελούν ουσιαστικά το σπίτι για δεκάδες εώς και χιλιάδες είδη έμβιων οργανισμών, επομένως, η καταστροφή τους επιφέρει ολέθριες συνέπειες στο εσωτερικό του εκάστοτε οικοτόπου. Για παράδειγμα, η μείωση του πληθυσμού ενός είδους σε ένα οικοσύστημα (συχνά οφείλεται στις παραπάνω δραστηριότητες), αναγκάζει το ζώο-θηρευτή να τραφεί με ένα άλλο είδος, με τις συνέπειες στην διατροφική αλυσίδα να είναι επάλληλες. Αυτή η ανισορροπία και η προφανής μετάδοση νοσημάτων σε ζώα που ενδεχομένως να μην «κουβαλούσαν» προηγουμένως κάποιον ιό, πολλαπλασιάζεται εκθετικά με την καταστροφή ενός δάσους, αφού αποτελεί αιτία μετανάστευσης ενός οργανισμού σε άλλο οικοσύστημα (PubMed, 2008). Στο ίδιο σκεπτικό επηρεάζει και η ραγδαία αστικοποίηση. Η άναρχη εγκατάσταση των ανθρώπινων κοινωνιών σε μέρη που δεν είχαν εμφανιστεί στο παρελθόν αλληλεπιδρά με τέτοιο τρόπο στους έμβιους οργανισμούς που πολλαπλασιάζει σημαντικά τις πιθανότητες αυτοί να αποτελέσουν την αιτία εμφάνισης ιογενών ασθενειών. 

H ίδια αλλαγή συμπεριφοράς άγριων ζώων, πτηνών, ερπετών, υδρόβιων και μικροοργανισμών και συνεπώς η μεταξύ τους αλληλεπίδραση οφείλεται και στο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη συνολικά, αλλά και οι επιμέρους αλλαγές της θερμοκρασίας στο μικροκλίμα των οικοσυστημάτων κάθε περιοχής, έχει ως αποτέλεσμα τη διαταραχή των συσχετισμών που έχουν τα έμβια μεταξύ τους. Αυτό δεν αφήνει ανεπηρέαστο τον άνθρωπο αφού αναγκάζει τα ζώα σε ανακατανομή των συνθηκών διαβίωσής τους που τις περισσότερες φορές ισοδυναμεί με μετανάστευση ακόμα και σε κατοικημένες περιοχές. Άλλωστε, σύμφωνα με τον οργανισμό United States Agency for International Development, το 75% των νέων ή αναδυόμενων λοιμωδών νόσων που έχουν προσβάλει τους ανθρώπους τον 21ο αιώνα αφορούν ζωονόσους, δηλαδή παθογόνες ιώσεις που προέρχονται από ζώα. Γνωστά παραδείγματα τέτοιων νόσων είναι το AIDS, ο ιός SARS, η γρίπη των πουλερικών H5N1 και η γρίπη H1N1 (Columbia University, 4.9.2014). 

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) η έξαρση της εμφάνισης, γνωστών και άγνωστων μέχρι σήμερα μεταδοτικών ασθενειών, συνδέεται άμεσα, τόσο με την κλιματική αλλαγή, όσο και με την ταχεία δημογραφική, περιβαλλοντική και κοινωνική αλλαγή του τρόπου ζωής των ανθρώπων. Συνεπώς, η ολοένα και πιο στενή σύνδεση της κλιματικής μεταβλητότητας με την εμφάνιση λοιμωδών νοσημάτων, δημιουργεί την ανάγκη ύπαρξης νέων μοντέλων πρόβλεψης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην μετάδοση των λοιμωδών νοσημάτων.  

Ο πλανήτης στην απουσία μας

Όχι, δεν πρόκειται για κάποια δογματική θεώρηση του πως θα έμοιαζε ο πλανήτης χωρίς τον άνθρωπο. Πρόκειται, για την σημερινή ιδιότυπη πραγματικότητα, αυτήν του περιορισμού των ανθρώπινων πληθυσμών ανά τον κόσμο, στο πλαίσιο της αποφυγής και του περιορισμού της διάδοσης του κορωνοϊού. 

Με περισσότερο από τον μισό παγκόσμιο πληθυσμό να βρίσκεται σε χαλαρό ή αυστηρό κατ’ οίκον περιορισμό (euronews, 3.4.2020) και έχοντας μειωμένη δραστηριότητα, ο πλανήτης φαίνεται να «ανασαίνει» με ανακούφιση. Η μείωση των παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2) αναμένεται να φτάσει έως και το 5% για το 2020, σε σχέση με το περασμένο έτος, ποσοστό που αποτελεί την μεγαλύτερη πτώση ανθρωπογενών εκπομπών CO2 μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (reuters, 3.4.2020). Δυστυχώς, το παράδειγμα της Κίνας, αποτελεί προάγγελο της επαναφοράς των ρύπων στα φυσιολογικά επίπεδα, σε όσες χώρες εξέρχονται της υγειονομικής κρίσης. 

Αεροδρόμια, λιμάνια, αστικοί και υπεραστικοί δρόμοι έχουν παραλύσει όμως την θέση των οχημάτων και των ανθρώπων έχει πάρει η ίδια η φύση. Στο ίδιο πλαίσιο, αυτό του περιορισμού των ανθρώπων, βλέπουμε καθημερινά φωτογραφίες από όλο τον κόσμο με άγρια ζώα να επισκέπτονται κατοικημένες περιοχές, υπενθυμίζοντάς μας την ανασφάλεια που τους δημιουργεί η παρουσία μας. Μπορεί οι καταστάσεις αυτές να μην έχουν ουσιαστική σημασία, αφού δεν αποτελούν παρά σημεία των καιρών, αλλά έχουν σίγουρα σημειολογική σημασία. Αναδεικνύουν το αποτύπωμά μας, συστέλλουν την ανθρώπινη έπαρση και μας υπενθυμίζουν πως δεν είμαστε μόνοι σε τούτο τον πλανήτη, έχουμε συγκάτοικους τους οποίους έχουμε χρέος να προστατεύσουμε.

Οι άνθρωποι αντιλαμβανόμενοι τη γνώση τους ως παράγοντα ισχύος και επιβολής έναντι των υπόλοιπων ζώων και όχι ως παράγοντα ευθύνης απέναντι στη διατήρηση των ισορροπιών της φύσης, ρέπουν συνεχώς προς την καταστροφή της. 

Αφήνοντας την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης στα αρμόδια, πλην έτοιμα και προετοιμασμένα, Συστήματα Υγείας, έχει αξία να κοιτάξει κανείς την μεγάλη εικόνα. Έχει αξία να αναρωτηθούμε γιατί στην εποχή της ακατάπαυστης γνώσης και της κορύφωσης της τεχνολογικής επάρκειας, μια απλή γρίπη όπως χαρακτηρίζεται από πολλούς, απογυμνώνει εκκωφαντικά τις μεγαλύτερες κυβερνήσεις και τις πιο ισχυρές οικονομίες του κόσμου; Πόσο ορθολογική είναι η δαπάνη πολλών δισεκατομμυρίων για την αντιμετώπιση παρόμοιων υγειονομικών κρίσεων; Η απάντηση στο ερώτημα είναι σύνθετη, ωστόσο φαίνεται να έχει κοινό προσανατολισμό με τις απαντήσεις σε άλλα κρίσιμα ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα η ανθρωπότητα: «Μήπως ο άνθρωπος πρέπει να αλλάξει το μοτίβο διαβίωσής του;». 

ΠΗΓΗ  Sigmalive