Ένα Ξεχασμένο Ψάρι του Μαραθώνα

του Παναγιώτη Σ. Οικονομίδη

Καθηγητή του Τομέα Ζωολογίας
του Τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ

Πηγή: "Ένα ξεχασμένο ψάρι του Μαραθώνα", Π.Σ. Οικονομίδης, η φύση, τεύχος 49, 1990

Αφορμή γιαυτό το μικρό άρθρο ήταν το εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο του Καθηγητή Κ. Δ. Φοίτου (η Φύσις, τεύχος 43, 7-12, Οκτ. - Δεκ. 1988) σχετικά με το Δάσος Σχοινιά. Ο κ. Φοίτος αναφέρει στη σελίδα 11 την παρουσία ορισμένων υδρόβιων ζώων (βαλτοχελώνες, νεροβα-τραχος) στο Μεγάλο Έλος, χωρίς να κάνει μνεία του μικρού, 4-7 εκ., ενδημικού ψαριού Ρseudophoxinus stymphalicus marathonicus.

Το ψάρι αυτό που ανήκει στην οικογένεια Cyprinidae, είναι αποκλειστικός κάτοικος του γλυκού νερού, δηλαδή δεν ανέχεται ούτε τα υφάλμυρα νερά. Περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Vinciguerra (1921) με το όνομα Leucaspius marathonicus με βάση δείγματα που συνέλεξε στις 8.6.1920 από "un piccolo ruscello formalo dalla sorgente Sterna, presso il villagio di Kato Souli nella pianura di Marathona". Για ενημέρωση των αναγνωστών του περιοδικού παραθέτω  μια σύντομη περιγραφή.

Πρόκειται για ένα μικρόσωμο είδος ολικού μήκους 3- 7 εκ., με ελλειπή πλευρική γραμμή. Από τα 40 περίπου λέπια που μπορεί κανείς να μετρήσει από τη γωνία της βραγχιακής σχισμής ώς τη βάση του ουραίου πτερυφίου μόνο τα πρώτα 8-12 περίπου είναι διάτρητα, δηλαδή ανήκουν στην πλευρική γραμμή. Έχει επίσης 3 απλές και 7-8 διακλαδιζόμενες ακτίνες, στο ραχιαίο κοι στο εδρικό πτερύγιο. Η μορφή του σώματος του και η σχετική θέση των πτερυγίων του είναι όπως στην εικόνα, με εξαίρεση το ουραίο πτερύγιο, που είναι περισσότερο σχισμένο (διχαλωτό). Το χρώμα του σώματος είναι γκριζωπό-καφετί, πιο ανοιχτό στο κάτω μέρος. Στα πλευρά, ιδιαίτερα στο πίσω μέρος, υπάρχει μια λεπτή μαυρωπή ταινία.

Το ψάρι αυτό βρέθηκε αργότερα από τον Στεφανίδη (1939, 1950, 1971) και σε άλλες περιοχές της Αττικοβοιωτίας. στο Σπερχειό και στο Χολόρεμα Αλμυρού. Εγώ ο ίδιος το βρήκα το φθινόπωρο του 1962 και σε μερικές στέρνες (λάκκους) στην κοίτη του Ασωπού κοντά στη Σκάλα Ωρωπού. Την ίδια χρονιά, θυμάμαι, ο κ. Γ. Νικολάκης από το Μαρκόπουλο (συνάδελφος τότε στη Δ/νση Αλιείας) μας έφερε μερικά ζωντανά άτομα που έπιασε σε μια πηγή κοντά στη Βραβρώνα. Τον Ιούλιο του 1970 επισκεφτήκαμε με τον κ. Α. Στεφανίδη την πηγή Μάτι, κοντά στο Κάτω Σούλι Μαραθώνα και διαπιστώσαμε την καλή κατάσταση του πληθυσμού. Επίσης ο κ. Στεφανίδης μου έχει πει ότι βρήκε το ψάρι και στο ρέμα της Χελιδονούς (δυτικά της Ερυθραίας και της Κηφισιάς) (βλέπε Στεφανίδης, 1971: σελ. 188. 189). Τέλος, το Σεπτέμβρη του 1989. σε μια σύντομη επίσκεψη μας με τον κ. Α. Wheeler του Βρεττανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, πιάσαμε μερικά άτομα, με χίλιες δυσκολίες, από την σαν πηγάδι πηγή με τους σωλήνες της υδρομάστευσης, στο Κάτω Σούλι του Μαραθώνα, ακριβώς κάτω από το δημόσιο δρόμο. Επειδή σουροΰπωνε δεν μπορέσαμε δυστυχώς να δούμε τί γίνεται αμέσως πιο κάτω, μέσα στο έλος. Από μια πρόχειρη εκτίμηση, όμως, δεν πρέπει να κινδυνεύει εκεί το ψαράκι. Μακάρι να μην γελιέμαι...

Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά ότι μέχρι πριν μερικά χρόνια το ψαράκι αυτό επιβίωνε σε αρκετές μικρές πηγές νερού της Αττικής. Μπορεί να ελπίζει κανείς ότι επιβιώνει ακόμα μέσα στον κοσμογονικό χαλασμό που υπέστει τα τελευταία χρόνια η ταλαίπωρη Φύση της Αττικής; Δυστυχώς φαίνεται πολύ αμφίβολη μια θετική απάντηση.

Όμως, όπως κι αν έχουν τα πράγματα, θέλω να ευχαριστήσω το συνάδελφο κ. Φοίτο που μου έδωσε την ευκαιρία να μιλήσω γιαυτό το μικρό και λησμονημένο ψαράκι, που έζησε για εκατομμύρια χρόνια στον τόπο της μόνιμης κατοικίας του και τώρα εξαφανίστηκε ή κινδυνεύει άμεσα να εξαφανιστεί από τον ανελέητο ανταγωνισμό του με μας, τους πολύ νεότερους εισβολείς. Θα ήθελα με την ευκαιρία να εκφράσω την ευχή, να κινητοποιηθούν οι ευαίσθητοι αναγνώστες της «Φύσης», που κατοικούν κοντύτερα από μένα στους τόπους της πιθανής επιβίωσής του, να ψάξουν στα φυσικά νερά της Αττικής, όσα τουλάχιστο έχουν μείνει. Αν το βρουν, ίσως μπορέσουμε να κάνουμε κάτι να το σώσουμε..

Αττικόψαρο

Αναφορά σε άρθρο του Π.Σ. Οικονομίδη
Καθηγητή του Τομέα Ζωολογίας
του Τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ
στο περιοδικό φύση

Πηγή: aquazone.gr/forums", 20/12/2009.

Πανε σχεδον 20 χρονια απο τοτε που για πρωτη φορα παρουσιασα απο τις γραμμες αυτου του περιοδικου το μικρο ψαρακι του Μαραθωνα.

Στο μεταξυ πηγαινα καπου-καπου εκει και καθε φορα διαπιστωνα αλλαγες στο υπεροχο Αττικο τοπιο και το χαλασμο απο την οικιστικη επεκταση και απο την ραγδιαια υποχωρηση των φυσικων υδατων, που μαζι τους, σιγα-σιγα, χανοταν και το ψαρακι μας. Την τελευταια φορα ηταν τον Οκτωβρη του 2004, υστερα απο προσκληση της Νομαρχιας της Ανατολικης Αττικης και στην πηγη-ρυακι της Βραυρωνας δεν το βρηκαμε. Ουτε στην πηγη Κατω Σουλι οπου, με βαση δειγματα απο εκει, ο ιταλος Vinciguerra το περιεγραψε για πρωτη φορα. Παντου παρατηρηθηκε υποχωρηση και ρυπανση των φυσικων υδατων κι επικρατηση ενος εισβολικου ξενικου ειδους του ΚΟΥΝΟΥΠΟΦΑΓΟΥ (Gambusia holbrooki, επιβαλλεται να μιλησουμε καποια στιγμη για τον θετικο και τον αρνητικο του ρολο).

Στο μεταξυ επελεξα να ονομασω το ψαρακι μας 'Αττικοψαρο'-οχι μονο γιατι ειχε επισημανθει σχεδον παντου στην ανατολικη Αττικη κι αλλου βορειοτερα-αλλα ακομα και μεσα στο ευρυτερο πολεδομικο συγκροτημα της Αθηνας και συγκεκριμενα στα βορεια προαστια, στο ρεμα της Χελιδονους (συστημα Κηφισου). Θελησα ετσι να δειξω οτι οντως ειναι το αρχαιοτερο ΜΟΝΙΜΟ σπονδυλοζωο της Αττικης,επειδη την κατοικει εδω και εκατομυρια χρονια τουλαχιστον απο το Πλειοκαινο (5,3 εκατομμυρια χρονια πριν απο σημερα), δηλαδη πολυ πριν τη επικοισουν τοσα και τοσα αλλα ζωα, ακομα και οι συγχρονοι ...Αττικανθρωποι - με ηπιο τροπο οι παλιοι κι εντονα και μαζικα οι νεοτεροι... Παρακολουθωντας τακτικα τα δημοσιευματα για τα υδατινα συστηματα των Αθηνων αλλα και βιβλια, ειπα μεσα μου "δεν μπορει σε αυτα τα νερα θα ζουσε οπωσδηποτε καποτε το ψαρακι μας-μπορει να επιβιωνει ακομα και τωρα καπου. Ποιος, ομως, θα το ψαξει;"

O Decio Vinciguerra που το ονομασε πρωτος, ειχε ελθει στην Ελλαδα τη δευτερη δεκαετια του 1900 κι ειχε περιοδευσει ως εμπειρογνωμονας για τα αλιευτικα μας πραγματα,συλλεγοντας ταυτοχρονα και ψαρια. Το 1921 δημοσιευσε την περιγραφη του Αττικοψαρου, μαζι και της Λιπαριας τhς Βολβης (Alosa Macedonica) και του Θεσσαλογωβιου (Knipowitschia thessala) σε μια εργασια του με τιτλο: Descrizione di tre nuove specie di pesci delle acque dolci di Greci.

Ονομασε το Αττικοψαρο Leukaspius marathonicus, που μια μεταγενεστερη αναθεωρηση, το αλλαξε και το εκανε Pseudophoxinus marathonicus. Σημερα, σε μια νεα εργασια, ο ελβετος Maurice Kottelat κι ο γερμανος Joerg Freyhof ταξινομησαν το Αττικοψαρο και τα ξαδελφακια του - αλλα ειδη -που απαντουν στα μικρα υδατινα συστηματα απο τη Στυμφαλια, τον Ευρωτα και τους Μυλους της Αργολιδας ως και την Κερκυρα, δηλαδη σε ολη σχεδον την δυτικη Ελλαδα,αλλα και πιο πανω ως την Αλβανια και το Μαυροβουνιο, σε ενα νεο γενος που του εδωσαν το ομορφο ονομα Pelasgus, δηλαδη Πελασγος. Προκαταρκτικα μπορουμε να πουμε οτι το Αττικοψαρο προτιμα κυριως τις πηγες με καθαρο και μαλλον ψυχρο νερο και με υδροβια βλαστηση. Μπορει, ομως, να βρεθει και σε πιο μεγαλα λιμνοποταμια συστηματα.

Ενδεχομενως αυτο να ειναι μια καλη προσαρμογη για να αποφευγει τη θηρευση απο τα πουλια. Ειναι ψαρι της στηλης, οπου κι αναζητα τη τροφη του (διαφορα μικροφυτα και μικροζωα) κι αποφευγει τα ρυπασμενα νερα. Ωστοσο, δεν εχει μελετηθει η βιολογια του και συνεπως δεν υπαρχουν ακριβεις πληροφοριες για αυτη οπως θα επρεπε.

Ομως, εκει που προσαρμοστικα γλυτωσε την εξωτερικη θηρευση απο τα πουλια, αντιμετωπιζει σημερα ενα σοβαρο προβλημα μεσα στο νερο, δηλαδη τροφικο ανταγωνισμο και εντονη θηρευση - κυριως των αβγων και των νεογνων του - καθως και ισχυρη επιθετικοτητα με τραυματισμους των ενηλικων, απο τον ξενικο Κουνουποφαγο.

Αυτο φαινεται οτι ειναι και ο βασικος λογος που υποχωρει και χανεται απο τα ενδιαιτηματα του μαζι, φυσικα, με την υδρομαστευση και την ρυπανση. Η επελαση του ποιο ευρυοικου κι ανθεκτικου στα ρυπασμενα νερα εισβολεα ειναι συνεχης κι εξοντωτικη και δεν μπορουμε να υπολογισουμε με ακριβεια σε ποσα χρονια το Αττικοψαρο θα εκτοπιστει πληρως απο παντου, παντως οχι πολλα, αν κρινουμε απο τον σημερινο ρυθμο επεκτασης και καταστροφης των ενδιαιτηματων. Στην πηγη της Βραυρωνας π.χ εχει μαλλον χαθει.

Το ιδιο, απο οτι φαινεται κι απο το Κατω Σουλι. Ωστοσο,μερικοι ρεκτες μαθητες μου με πληροφορουν οτι το εχουν παρατησει στο ελος του Σχινια και στην πηγη των Μακαρων. Μακαρι! Nα το σωσουμε τουλαχιστον εκει.

Πως; Εχω στο μυαλο μου ενα σχεδιο που βασιζεται στις, μικρες εστω διαφορες σε οικολογικες απαιτησεις των δυο ειδων που, ομως, χρειαζεται επιπλεον βαρια οχηματα αντλησης νερου τα οποια, φυσικα καποιος πρεπει να πληρωσει.

Για τις οικολογικες διαφορες, παντως, διευκρινιζω οτι σε ελωδεις περιοχες, με εντονες ετησιες διακυμανσεις της θερμοκρασιας επικρατει ο κουνουποφαγος, ενω στις πηγες, με το κρυο και καθαρο νερο,πλεονεκτει το Αττικοψαρο.

Σε αυτο το γεγονος, μαλλον, θα πρεπει να στηριχτει το σχεδιο βραχυπροσθεμα. Μακροπροσθεμα, απαιτειται ακριβης ερευνα για να επιβεβαιωση ολα αυτα, καθως και αλλα πολλα, ωστε η προστασια να ειναι αποτελεσματικη και μονιμη.

Κι ευτυχως, τωρα, ειμαι σε θεση να διαβεβαιωσω, οτι εκει κοντα υπαρχουν ανθρωποι καταλληλοι να κανουν σωστα την δουλεια.

Να πω οτι ειναι θεμα τιμης η προστασια του Πελασγου της Αττικης και επιβαλλεται εστω και ερανος για να βρεθουν λιγα χρηματα να σωθει;

Οριστε το λεω...

Και μακαρι να γινει κατι, αν και δεν το πολυπιστευω. Οι ωραιοι φιλοι μας στην Αττικη , ωστοσο, που φανατικα βαζουν κατω απο την στοργικη τους φροντιδα χελωνες, φωκιες, ελαφια και τοσα αλλα αδικημενα και αναξιοπαθουντα πλασματα, ας κανουν κατι και για το Αττικοψαρο, που τωρα με τις νεες καψαλες κινδυνευει ακομα περισσοτερο απο την ασταθεια (ξεραιλα η πλυμμηρες). Κι εγω τους υποσχομαι να επιστατησω να γινει ενα ωραιο ενυδρειο στον προθαλαμο της Νομαρχιας της Ανατολικης Αττικης, να ερχονται να το βλεπουν - κι αλλου αν θελουν.

·         Φωτογραφία του Kelvin K. P. Lim.

·         Βιβλιογραφία:

·         ΚΟΚΚΙΝΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΖΩΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ.

·         The IUCN Red List

·         Kottelat M. and J. Freyhof 2007. Handbook of European freshwater fishes. Kottelat, Cornol, Switzerland and Freyof, Berlin, Germany (modified).