Κορωνοϊός : Εμείς οι επιστήμονες και η επιστημονική αβεβαιότητα

της Ελένης Καπετανάκη - Μπριασούλη **

Μάσκες, εμβόλια, φάρμακα, «Μένουμε σπίτι», κοινωνική αποστασιοποίηση. Πόσο αποτελεσματικά είναι αυτά τα μέτρα κατά του κορωνοϊού; δικαιολογημένα ρωτάμε. Επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων δίνουν ‘απαντήσεις’, οι αντιπαραθέσεις μεταξύ τους εντείνονται, ένας ιδιότυπος ‘πόλεμος επιστημών’ διεξάγεται. Στη γωνία αθέατη, πλην βαρύνουσα, η επιστημονική αβεβαιότητα περιμένει να την πάρουμε στα σοβαρά.
Αρχέγονη είναι η ανάγκη των ανθρώπων για βεβαιότητα, για να χαράξουν την καθημερινή και τη μακρόχρονη πορεία τους. Παλιά ρωτούσαν τους μάγους της φυλής, την Πυθία, τους προφήτες, τους αστρολόγους και μετά … τους επιστήμονες!
Από τους επιστήμονες περιμένουμε ‘σωστές’ απαντήσεις, οδηγίες που, αν τις ακολουθήσουμε εμείς προσωπικά, θα αποφύγουμε τα χειρότερα. Μπορούν οι επιστήμονες, με το χέρι στην καρδιά, να απαντήσουν με βεβαιότητα; Ας δούμε πως παράγεται η επιστημονική γνώση και ποια είναι η αβεβαιότητα που τη συνοδεύει.
Παρ’ όλο που η συζήτηση εστιάζει στο επιστημονικό δεν παραβλέπεται το πολιτικό σκέλος του θέματος, τη χρήση, δηλαδή, της επιστημονικής ‘αυθεντίας’ για να υποστηριχθούν ειλημμένες πολιτικές αποφάσεις. Επίκαιρο παράδειγμα η ανοσία της αγέλης που εγκαταλείφθηκε σύντομα … όταν ήταν αργά.

Όταν μελετούν την αποτελεσματικότητα ενός μέτρου, οι επιστήμονες χρησιμοποιούν όχι μια αλλά πλήθος περιπτώσεων και εφαρμόζουν διάφορες μεθοδολογίες – πειράματα, μαθηματικά μοντέλα, στατιστικές αναλύσεις, τεκμηριωμένη γνώμη/εκτίμηση (στη βάση γνώσης και εμπειρίας) – είτε μεμονωμένα είτε σε συνδυασμό. Ουσιαστικά εκτιμούν μια ’μέση’ στατιστική κατάσταση όπως, π.χ. πόσο αποτελεσματική είναι η χρήση της μάσκας, ένα εμβόλιο, μια θεραπεία.
Οι μεθοδολογίες που χρησιμοποιούν στηρίζονται σε θεωρίες/μοντέλα, που γενικεύουν/απλουστεύουν το ερώτημα και τους γενεσιουργούς του παράγοντες. ‘Μετρούν’ με εναλλακτικούς τρόπους αυτούς τους παράγοντες (π.χ. την κατάσταση υγείας του ατόμου) και το μέτρο που εξετάζεται (π.χ. χρήση μάσκας, δόση φαρμάκου), χρησιμοποιούν πειραματικά ή/και πραγματικά δεδομένα και τα αναλύουν με ποικίλες τεχνικές. Διαφορές σε όλα αυτά διαφοροποιούν τα αποτελέσματα μιας μεθοδολογίας από μια άλλη.
Αν μια θεωρία ‘αγνοήσει’ κάποιους, συνήθως δύσκολα μετρήσιμους, παράγοντες (π.χ. κληρονομικότητα, τρόπος ζωής/διατροφής), δεν λαμβάνεται υπόψη η δράση τους. Έχει μείνει ιστορική η ερώτηση της βασίλισσας Ελισάβετ στους επιφανείς οικονομολόγους σε συνέδριο για τη χρηματο-πιστωτική κρίση τον Νοέμβριο του 2008 στο LSE: «γιατί δεν την προέβλεψε κανείς σας;»
Αν ένας παράγοντας μετριέται με περισσότερους από ένα τρόπους προκύπτουν διαφορετικά αποτελέσματα. Πως μετριέται, π.χ. η χρήση μάσκας; Πόσοι φοράνε μάσκα, τι μάσκα, πόσο συχνά, που, πως τη χειρίζονται, την πλύνουν; Αν μελετώνται δέσμες μέτρων, όπως «μένουμε σπίτι» και πλύσιμο χεριών και μάσκα και αποστάσεις και παρουσία αρρώστων, τότε η ‘μέτρηση’ είναι σαφώς από πολύ δύσκολη μέχρι αδύνατη.
Αν χρησιμοποιούνται ‘προβληματικά’ δεδομένα και ακατάλληλες τεχνικές ανάλυσης (συχνά ελλείψει τεχνογνωσίας), τα αποτελέσματα δεν δίνουν έγκυρες και αξιόπιστες απαντήσεις στα ερωτήματα.
Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι οι στατιστικές συσχετίσεις δεν συνεπάγονται αιτιότητα. Παραδείγματος χάρη, αν βρεθεί ότι συγκεκριμένα μέτρα ή το ‘σύστημα υγείας’ (πως ‘μετριέται’ άραγε;) έχουν ισχυρή συσχέτιση με τον αριθμό κρουσμάτων/νεκρών, αυτό δεν σημαίνει ότι τα πρώτα προκαλούν το δεύτερο.
Επειδή, λοιπόν, τα επιστημονικά αποτελέσματα εξαρτώνται από πλήθος παραγόντων, έχουν πάντα αβεβαιότητα, από μικρή μέχρι πολύ μεγάλη (δείτε, για παράδειγμα, το έντυπο οδηγιών ενός απλού παυσίπονου), την οποία οι συνεπείς επιστήμονες την αναφέρουν.
Όταν, επιπλέον, ένα φαινόμενο είναι ‘αχαρτογράφητο’, τα περιθώρια αβεβαιότητας είναι μεγαλύτερα.
Τέλος, τρεις παράμετροι κρίνουν τις διαφορές και τη βαρύτητα των επιστημονικών απαντήσεων.
Ειδικότητα. Αλλιώτικη απάντηση δίνει ένας ειδικός επιστήμονας (λοιμωξιολόγος ή/και ειδικός στον κορωνοϊό) από ένα μη ειδικό (φυσικό, βιολόγο, μαθηματικό/στατιστικό, μηχανικό).
Εμπειρία και αξιακό σύστημα. Οι επιστήμονες δεν περιγράφουν απλά αλλά ερμηνεύουν τα επιστημονικά δεδομένα. Οι ‘φρόνιμοι’ επιστήμονες (αυτοί που κατέχουν την αρετή της φρόνησης) συνδυάζουν τη διαθέσιμη επιστημονική γνώση, εκτιμούν την εγκυρότητα και αξιοπιστία της, και αξιολογούν την αποτελεσματικότητα πέραν της στενής ‘βάσει ενδείξεων’ εκτίμησης/αξιολόγησης (evidence-based assessment/evaluation). Εξετάζουν τις φυσικές διεργασίες και τις κοινωνικο-πολιτικές πρακτικές που γεννούν συγκεκριμένα προβλήματα και δίνουν απαντήσεις ‘με αστερίσκους’, υποδηλώνοντας την προσωπική τους εκτίμηση.
Τήρηση κανόνων δεοντολογίας για μετάδοση επιστημονικής πληροφορίας. Όταν υπάρχει κίνδυνος να τρομοκρατηθούν και πανικοβληθούν οι άνθρωποι (π.χ. σεισμοί, ασθένειες), η απάντηση, αυτό που τελικά λένε στο κοινό, δεδομένης της επιστημονικής αβεβαιότητας, απαιτεί ιδιαίτερα λεπτή και προσεκτική διατύπωση.
Συμπερασματικά, δεν υπάρχουν ‘σωστές’ και απόλυτες επιστημονικές απαντήσεις για την αποτελεσματικότητα μεμονωμένων ή δεσμών μέτρων κατά του κορωνοϊού, πολύ δε περισσότερο όταν αυτά προσωποποιούνται… μέτρα του Χ!
Η αβεβαιότητα είναι εγγενής στην επιστήμη και στη ζωή και πρέπει να την πάρουμε στα σοβαρά για να δράσουμε αποτελεσματικά.
Προς τι οι αντιπαλότητες μεταξύ επιστημόνων για την ανωτερότητα των συμβουλών τους έναντι άλλων, όταν δεν μπορούν να την αποδείξουν; Ζωντανά πειράματα γίνονται μόνο μια φορά με τα ίδια ‘πειραματόζωα’ υπό τις ίδιες συνθήκες.
Προς τι οι ‘πόλεμοι επιστημών’ όταν κανείς πόλεμος δεν εξυπηρετεί το «κοινό καλό» αλλά ίδια συμφέροντα, όποια και να είναι αυτά, των εμπόλεμων;
Προς τι η αγωνιώδης αναζήτηση ‘σωστής’ απάντησης όταν οι επιστημονικές απαντήσεις αφορούν στη μέση κατάσταση; Η μεταφορά τους σε προσωπικές περιπτώσεις απαιτεί άσκηση φρόνησης, γιατρού και ενδιαφερομένου, λελογισμένη επιλογή τρόπου εφαρμογής τους στη συγκεκριμένη περίπτωση τηρώντας την πανάρχαια αρχή της προφύλαξης (precautionary principle) – προσέχουμε για να έχουμε.
Κι ας μην ξεχνάμε, «ένας ηγεμόνας που δεν είναι ο ίδιος σοφός δεν μπορεί να δεχτεί σοφές συμβουλές» (Μακιαβέλλι, Ηγεμόνας).

**Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
e.briassouli@aegean.gr