της Βέρας Παύλου
ποῦ σου, θάνατε, τὸ κέντρον;
ποῦ σου, ᾅδη, τὸ νῖκος;
Α΄ Κορ. 15,55
ANDREW CULP, Σκοτεινός Ντελέζ, μτφρ. Χλόη Κολύρη, Παν. Τριτσιμπίδας, εκδόσεις Επέκεινα, σελ. 180
ΝΑΤΑΛΙ ΖΑΛΤΖΜΑΝ, Η αναρχική ενόρμηση, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, επιμέλεια-πρόλογος, Γεράσιμος Στεφανάτος, εκδόσεις Εστία, σελ. 132
Δύο ιδιαίτερα βιβλία συναντήθηκαν εν αγνοία τους τον περασμένο Δεκέμβρη. Ένα του Andrew Culp, διδάσκοντος ριζοσπαστική πολιτική θεωρία στην Καλιφόρνια, και ένα άλλο της Nathalie Zaltzman, γαλλίδας ψυχαναλύτριας (1933-2009), παιδί άθεων Εβραίων ρωσικής καταγωγής εξόριστων στη Γαλλία. Τα δύο πονήματα αποτελούν κατάληξη μακράς εργασίας. Το πρώτο, μιας ομάδας για την φιλοσοφία και την πολιτική, το δεύτερο, του δεκάχρονου ψυχαναλυτικού σεμιναρίου που διευθύνει ο Γ. Στεφανάτος.
Η παράλληλη ανάγνωση των κειμένων διασταυρώνεται στην ανάδυση της σημασίας της «ενόρμησης θανάτου» με νέο επιστημολογικό στάτους ως προϋπόθεση για την επιβίωση, τη διατήρηση της ζωής και την ανανέωσή της: μια «ανθοφορία» ιδεών εν μέσω μίας πανδημίας που συσφίγγει την ανθρωπότητα με τον πραγματικό θάνατο και την καθολική απειλή του
O Σκοτεινός Ντελέζ είναι το «παιδί» του Άντριου Καλπ. Χρησιμοποιώντας την ρήση του Ντελέζ ότι το γράψιμο για τρίτους είναι ένα είδος «αμώμου συλλήψεως», που εστιάζει στις μεταβολές, στα γλιστρήματα, τις μεταθέσεις, ο Καλπ γεννά ένα κείμενο για τη «σκοτεινή» πλευρά της ντελεζιανής φιλοσοφίας.
Η καταστροφική δύναμη της «αρνητικότητας» έναντι της μεταφυσικής της «θετικότητας», ως απέχθεια για την υποχρεωτική ευτυχία, το «μίσος» για τον Κόσμο ως δύναμη ανατροπής και αναδημιουργίας, όχι ως κατακριτέα μνησικακία. Έννοιες έως πρότινος απελευθερωτικές όπως «δημιουργικότητα», «παραγωγικότητα» μπαίνουν στο στόχαστρο, καθώς χρησιμοποιούνται από «δημιουργικούς» διαφημιστές και τον οικουμενικό «παραγωγικό» καπιταλισμό.
Στην εποχή της επίπλαστης ευτυχίας, η εργασία της κατασκευής συνδέεται με την καπιταλιστική αξία και τις κενές υποσχέσεις Δημοκρατίας. Πόσο επίκαιρα, η ευτυχία, στη συγκυρία της πανδημίας, πλήττεται μέσα από την επιταχυνόμενη πτύχωση του χωρόχρονου. Σημαίνοντα που ακουμπούν μέσα μας και αντηχούν έξω: επιταχυντισμός, ανεμοστρόβιλος διάλυσης, μια γύμνια νέας μορφής, καθετί σταθερό ρευστοποιείται μέσα στην καταιγίδα... «Η ανησυχία μας για την επιβίωση του κόσμου δεν είναι τελικά παρά στείρος ανθρωποκεντρισμός, διότι αυτό που βρίσκεται υπό απειλή δεν ήταν ποτέ η ζωή αλλά η δυνατότητα του κόσμου να συντηρήσει τους ανθρώπους». Ο Καλπ αντιπαραθέτει, το «σκοτεινό στο χαρούμενο και όχι το σκοτεινό στο φωτεινό ή το χαρούμενο στο λυπητερό [...] Κάθε εναντίωση είναι ένα διχαλωτό μονοπάτι, κάθε φορά που κάποιος σαγηνεύεται από την κατάφαση υπάρχει πάντα εναλλακτικός δρόμος».
Απέναντι στον φαντασιακό κόσμο του Ενός, της Ενότητας, της συνδεσιμότητας που επικροτεί η Google, στη «διαφάνεια» που ευαγγελίζεται η διάχυση της ηλεκτρονικής πληροφορίας, αναδεικνύει την «Κρύπτη». Στην κυριαρχία των «αόρατων μαντατοφόρων» (Μισέλ Σερ, Angels, a modern Myth) της επικοινωνίας, της διασύνδεσης, της αναμετάδοσης, click, pole, like, εισάγει την έννοια της ασυνέχειας, της διασποράς, του «κρυψίματος», της αυτονομίας του μέσα, επισημαίνοντας την «υπόγεια αρχιτεκτονική δύναμη» και την «αμφιθυμία του μίσους», ως όρους απαραίτητους για να κρατήσουν το όραμα της επανάστασης ζωντανό στους αντεπαναστατικούς καιρούς που ζούμε. Μήπως η «κρύπτη» μπορεί τελικά να μας ανοσοποιήσει έναντι αόρατων «ιικών» απειλών, η θερμοκρασία, το όνομά μας , η α-σθένεια, σε πρώτο πλάνο; «Η τεχνολογία κλέβει τον εσωτερικό μας κόσμο» με την υπερέκθεση, τον υπερκορεσμό.
Οι Ντελέζ-Γκουαταρί μας καλούν «να μην αποφύγουμε το θάνατο» να τον προσκαλέσουμε, και με το θάνατο αυτού του κόσμου να επανασυνδεθούμε μαζί του με εμπιστοσύνη». Ενόρμηση θανάτου στην υπηρεσία της ζωής. Αποδοχή του θανάτου ως ανυπέρβλητο όριο που εκτινάσσει μπροστά και όχι ως θανατερή υποταγή στον κυρίαρχο λόγο.
Η κρύπτη, έννοια που συνδέεται με τις ρωμαϊκές κατακόμβες των Χριστιανών, σημαντική. H M. Torok (1925-1998) Γαλλίδα ψυχαναλύτρια ουγγρικής καταγωγής ανέπτυξε με τον N.Abraham-τη θεωρία της κρύπτης και του φαντάσματος που συχνάζει στο υποκείμενο: πρόκειται για τον κρυπτικό εγκλωβισμό του άλλου ώστε να μη μπορεί να λάβει χώρα η εργασία του πένθους. Εδώ ο Καλπ επικαλείται τη φροϋδική «άρνηση» ως «δυνατότητα να πούμε ‘όχι’ σε όσους μας επιβάλλουν να δεχθούμε τον κόσμο όπως είναι, ‘εναντίωση’ που λειτουργεί σαν απόσταση μεταξύ δύο αλληλοαποκλειόμενων μονόδρομων». Στο σημείο όπου η άρνηση και όχι η κατάφαση γίνεται προϋπόθεση επεξεργασίας και πένθους του παλαιού καταπιεστικού κόσμου, συνδεόμαστε με το κείμενο της Ναταλί Ζαλτζμάν.
Στην Αναρχική ενόρμηση, όπως μας αποκαλύπτει στον πρόλογο που διαυγάζει το έργο της ο επιμελητής «με τη δύναμη και το ανάστημα μιας οπτικής συχνά ανατρεπτικής, ιδιότυπα ‘αναρχικής’, συνταιριασμένης πάντα με την αυστηρότητα του λόγου της [...] η Ζαλτζμάν επανεξετάζει τη σχέση ανάμεσα στο άναρχο σύμπαν των ενορμήσεων και το Εγώ του λόγου [...] Στο ακατάλυτο του ανθρώπινου αποκρίνεται σε τελευταία ανάλυση η αναρχική ενόρμηση, ως ενορμητική πηγή αντίστασης σε κάθε περιβάλλον θανάτου».
Το έργο της διαπερνά η ανακάλυψη, μέσα από την κλινική εργασία, τις πολύπλευρες αναγνώσεις και την κοινωνικοπολιτική της ευαισθησία, μιας ιδιότυπης ενόρμησης που συνιστά τομή με τις ενορμήσεις της σεξουαλικότητας, του έρωτα της ζωής και τις ενορμήσεις θανάτου όπως έχουν αναδυθεί κατά τον επιμελητή μέσα από την «φροϋδική τριλογία του Θανάτου: η τάση προς καταστροφικότητα, η μείωση της ψυχικής έντασης στο μηδέν (νιρβάνα) και ο καταναγκασμός προς επανάληψη». Πρόκειται για την αναρχική ενόρμηση η οποία εμφανίζεται στο μεταίχμιο αυτών και «αναδεικνύει στη σφαίρα του Θανάτου την επενέργεια ενός ρεύματος που δρα χωρίς θανατερά αποτελέσματα».
Η αναρχική ενόρμηση εμφανίζεται όταν υπάρχει Οριακή εμπειρία: Ένας ασφυκτικός λιβιδινικός δεσμός με έναν Άλλο, ένα ακραίο φυσικό περιβάλλον, μια κοινωνικοπολιτική συνθήκη ολοκληρωτισμού. Η Ζαλτζμάν διατρέχει το έργο του Μωρίς Μπλανσό1 και ειδικά το κείμενό του «Η οριακή εμπειρία»2. «Η αναρχική ενόρμηση εργάζεται για να ανοίξει μία διέξοδο εκεί όπου μία κρίσιμη κατάσταση περικλείει ένα άτομο και το καταδικάζει σε θάνατο [...] ο άνθρωπος είναι το ακατάλυτο που μπορεί να καταστραφεί[...] ότι μολοντούτο και εξαιτίας αυτού, στην ίδια αυτή κίνηση ο άνθρωπος παραμένει ακατάλυτος, ιδού τι είναι πραγματικά συντριπτικό».
Η οριακή εμπειρία ως κατάσταση εκτάκτου ανάγκης -πόσο επίκαιρη αναζήτηση τη στιγμή που γράφοντας αυτό το κείμενο ακούγεται διαρκώς η κατάσταση έκτακτης ανάγκης της ανθρωπότητας3- η οποία «καθηλώνει ένα άτομο [...] του απαλλοτριώνει το δικαίωμα στη ζωή, του αφαιρεί τις άμυνες και το εκθέτει σε ένα διαρκές ενδεχόμενο θανάτου [...] η σχέση ανάμεσα στο ακατάλυτο και στο φθαρτό [...] η εγγύτητα θανάτου ή η επισφάλεια ζωής εντείνουν τη θέλησή του να επιβιώσει». Αυτό δεν γίνεται με λιβιδινική διαφυγή προς «αγελαίες βλέψεις του Έρωτα» αλλά με «συγκέντρωση ενορμήσεων θανάτου στο κέντρισμα από τον θάνατο». Η Ζαλτζμάν με αριστοτεχνικό τρόπο στην κλινική παράθεση αναδεικνύει την ασθένεια που έρχεται λυτρωτικά να τινάξει στον αέρα μια προϋπάρχουσα ασφυκτική σχέση. Η ανορεξία, η βουλιμία, οι ουσίες, τα ακραία σπορ, «ο Θάνατος χωρίς λιβιδινική ‘μάσκα’ διατρέχει τα όρια της αντοχής του σώματος σε κάθε είδους κατάχρηση -είτε από στέρηση είτε από υπερκατανάλωση- χρησιμοποιώντας αντικείμενα ανάγκης».
Με ανάλογο τρόπο λειτουργεί μια καταπιεστική κοινωνική οργάνωση ή ένα ακραίο φυσικό περιβάλλον, όπως αναπτύσσει στο κείμενό της στο τέλος του βιβλίου. Οι Εσκιμώοι του Ζαν Μαλορί στους Τελευταίους βασιλιάδες της Θούλης, όπου η αρχή της επιβίωσης είναι υπέρτατος νόμος πάνω από την απαγόρευση της αιμομιξίας και το φόνο όταν απειλείται η κοινότητα με εξαφάνιση. Το στρατοπεδικό σύμπαν, όπου η αντιστροφή της θέλησης θανάτου των Ες-Ες οδηγεί σε επιμονή στη ζωή, ανάγκη που κυριαρχεί της επιθυμίας και «αντιτάσσει δυνάμεις το ίδιο ριζικά ανελέητες».
Η «ενεργός αντίσταση» της αναρχικής ενόρμησης, η ελευθεριακή της ώθηση, είναι μια αντικοινωνική δραστηριότητα που «κρατά ακόμα και στην ψυχαναλυτική σκέψη τη δαιμονική, τραγική, τρομοκρατική της άλω ενάντια στην ενοποιητική, απατηλά ειδυλλιακή, κατευναστική και ισοπεδωτική επιβολή της ιδεολογικής αγάπης». Η Ζαλτζμάν μας καλεί να αφήσουμε τις λιβιδινικές βλέψεις προς τον άλλο. Να ακούσουμε το βουητό της ενόρμησης έως τα άκρα της -εδώ η ανθρωπολογική αναφορά στην παροξυσμική λυτρωτική εμπειρία των Εσκιμώων Ινουίτ κομβική. Να αντέξουμε την καταστροφή το πλαισίου από τον αναλύοντα, έκφραση προσπάθειας επιβίωσης που κάτι φέρει μέσα στη «γύμνια» της. Αναφέρεται στο αναρχικό κίνημα, στον Κροπότκιν, στην «ατομικιστική ελεύθερη βούληση» που αντιτίθεται στα αυταρχικά κοινωνικά ρεύματα. Επικαλείται τον αναρχισμό ως ιστορικό ρεύμα που μαρτυρεί στην εξωτερική κοινωνική πραγματικότητα απτές μορφές της αναρχικής ενόρμησης. «Πάλη ενάντια στην αυθεντία με όλα τα μέσα, συμπεριλαμβανομένων της αταξίας και της βίας», «η αυθόρμητη αγάπη για τον πλησίον ιερό φάντασμα που πρέπει να σαρωθεί». «Η μαύρη σημαία του αναρχισμού, σύμβολο θανάτου, κάλεσμα υπεράσπισης μιας ζωής που την καταπιέζει ο θάνατος». «Η αναρχική ενόρμηση διασώζει μία θεμελιώδη συνθήκη της διατήρησης του ανθρώπινου όντος στη ζωή: τη διατήρηση της δυνατότητάς του να επιλέγει».
Η ενόρμηση θανάτου στις ακραίες εκφάνσεις επιβίωσης, ο θάνατος του κόσμου, η καταστροφή ως προϋπόθεση αναδόμησης, κόμβοι που συνδέουν τα δύο κείμενα στο μεταίχμιο οριακών καταστάσεων του πολιτισμού σαν αυτές που βιώνουμε σήμερα. Σημεία διαφ(ω)ράς; Οι πολιτικές θεωρίες ενέχουν στον ένα ή τον άλλο βαθμό το στοιχείο της φαντασιακής ιδεολογικής κατασκευής. Η ψυχαναλυτική διάσταση θέτει το «δυνητικά επεξεργάσιμο και μετατρέψιμο» των ενορμητικών ώσεων παρουσία ή και απουσία του Άλλου ως προϋπόθεση ζωής. Η δίοδος του σκότους για να βγούμε στο φως κρίνεται από την ατομική και κοινωνική συλλογική δυνατότητα επεξεργασίας του θανάτου με όλο το χρόνο που της αναλογεί.
* Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια
1 Δοκιμιογράφος και αφηγηματογράφος, ο Μπλανσό μετέφερε στο έργο του την οριακή εμπειρία του θανάτου που την αντιλαμβάνεται ως “δοκιμασία της απουσίας τέλους”. Ο ίδιος ο χώρος της λογοτεχνίας είναι για τον Μπλανσό ο χώρος του θανάτου.
2 Στο L’entretien infini, Παρίσι NRF-Gallimard , 1969, σ. 185-186
3 Ας αναφέρουμε εδώ και τα κείμενα του Giorgio Agamben για την «κατάσταση εξαίρεσης» και την πολιτική φιλοσοφική συζήτηση που γίνεται επ αυτών σήμερα. Η ψυχαναλυτική ανθρωπολογική οπτική της Ζαλτζμάν φωτίζει με άλλο τρόπο αυτές τις έννοιες.
ΠΗΓΗ ΑΥΓΗ 22.4.20
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου