H μαγεία των Πρεσπών

του Γιάννη Ζήβα 

Η λίμνη ακύμαντη

Μάνα του πελεκάνου
Το ασημί των φτερών του
σπονδή στην ομορφιά.

Παρά την δυσοίωνη προοπτική που διαγράφεται μετά την πρόσφατη υπογραφή της συμφωνίας των Πρεσπών μεταξύ Ελλάδας και FYROM, αυτό δεν μπορεί να διαγράψει από την μνήμη όσων επισκέπτονται την περιοχή, τις μαγευτικές εντυπώσεις που αποκομίζουν.
Οι Πρέσπες (σλαβική λέξη που σημαίνει τον τόπο που ησυχάζει, ή κοιμάται γαλήνια) εκτείνονται στην βορειοδυτική εσχατιά της χώρας. Η λεκάνη των Πρεσπών περιβάλλεται από το όρη Βαρνούντας ή Περιστέρι στα βόρεια, το Τρικλάριο ή Σφήκα στα ανατολικά και νότια και την Ντέβα στα δυτικά. Το μέσο υψόμετρο του λεκανοπεδίου κυμαίνεται από 900 έως 950 μέτρα και σ' αυτό δεσπόζουν οι δύο λίμνες Μεγάλη Πρέσπα (Βρυγηϊς κατά την αρχαιότητα) και Μικρή Πρέσπα. Η Μεγάλη μοιράζεται μεταξύ Ελλάδας, Αλβανίας και ΠΓΔΜ. Η Μικρή εκτείνεται κατά 90% στην ελληνική επικράτεια και κατά 10% στην Αλβανία. Παλαιότερα ο χώρος έσφυζε από ζωή και προπολεμικά αριθμούσε γύρω στις 50.000 κατοίκους. Σήμερα απέμειναν λίγες χιλιάδες που κατά κύριο λόγο ασχολούνται με την καλλιέργεια εξαιρετικής ποιότητας φασολιών, αλλά και της περιώνυμης κόκκινης πιπεριάς (μπούκοβο). Παράλληλα τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί και τουριστικό ρεύμα που έλκεται από την ιδιαιτερότητα του τοπίου. Άλλη σημαντική ασχολία είναι η αλιεία, η οποία τροφοδοτεί την περιοχή με νοστιμότατα ψάρια όπως το περίφημο γριβάδι ή τσιρόνι και η μπριάνα. Στην λεκάνη των Πρεσπών συναντούμε επίσης και μία ράτσα μικρόσωμης αγελάδας, ιδιαίτερα ανθεκτικής στο κρύο και με εξαιρετικής ποιότητας γάλα.

Η αλιεία στις λίμνες καθώς και γενικά η λιμναία μετακίνηση διενεργείται με τις λεγόμενες πλάβες (σλαβική λέξη για τις βάρκες). Παλαιότερα όταν οι χαμηλές θερμοκρασίες κατά τον χειμώνα πάγωναν τις λίμνες η μετακίνηση γινόταν και πεζή επ' αυτών.
Στο λαιμό που χωρίζει τις δύο λίμνες υπάρχουν παρατηρητήρια από όπου ο καθένας μπορεί να αντικρύσει ένα άλλο θαύμα. Τον τεράστιο αριθμό αργυροπελεκάνων και ροδοπελεκάνων, από τις μεγαλύτερες αποικίες αυτών των πτηνών τουλάχιστον στα Βαλκάνια. Στα γύρω δάση επισημαίνεται η παρουσία κουναβιών, αλεπούδων, καστόρων, λύκων και της καφέ αρκούδας.
Από άποψη χλωρίδας η λεκάνη των Πρεσπών κυριαρχείται από πυκνά δάση οξυάς και ελάτου στα μεγαλύτερα υψόμετρα καθώς επίσης σκλήθρου, άγριας τριανταφυλλιάς και κρανιάς στα χαμηλότερα.
Ενώ η Μεγάλη Πρέσπα χαρακτηρίζεται από μία απεραντοσύνη και από γνωρίσματα εσωτερικής θάλασσας, η Μικρή διακρίνεται για το μυστηριακό ύφος και την γαλήνη της. Πρέπει να σημειώσουμε ότι υψομετρικά η Μικρή εκτείνεται ψηλότερα από την μεγάλη της αδελφή και μεγάλο μέρος των υδάτων της παροχετεύονται σ ' αυτήν. Από το χωριό Ψαράδες της Μεγάλης Πρέσπας έχουμε εύκολη πρόσβαση σε μικρές σπηλιές με θαυμαστής τέχνης βραχογραφίες, με σπουδαιότερη εκείνη της Αγίας Ελεούσας.

Τα κυριότερα χωριά του λεκανοπεδίου είναι ο Άγιος Γερμανός (με εξαιρετικής τέχνης ομώνυμο ναό του 11ου αιώνα), ο Λαιμός, ο Μηλιώνας, η Καλλιθέα, οι Ψαράδες, το Βροντερό, η Πύλη, η Μικρολίμνη, η Οξυά κ.ά. Εντός δεν της μικρής Πρέσπας μας γνέφει νωχελικά για να το επισκεφθούμε το νησάκι του Αγίου Αχιλλείου. Αυτό το εκ πρώτης όψεως ασήμαντο μέρος αποτέλεσε την πρωτεύουσα του μεγάλου μεσαιωνικού βουλγαρικού κράτους κατά τα τέλη του 10ου με αρχές του 11ου αιώνα επί τσάρου Σαμουήλ. Αυτός για να προσδώσει λαμπρότητα στην περιοχή μετέφερε από την Λάρισα τα λείψανα του πολιούχου της Αγίου Αχιλλείου και τα τοποθέτησε στον ομώνυμο ναό, που έκτισε επάνω στο μικρό αυτό νησάκι. Κάθε επισκέπτης μαγεύεται από το απόκοσμο μυστήριο που αποπνέει ο ερειπωμένος ναός. Οι ανασκαφές που διεξήγαγε ο καθηγητής του ΑΠΘ Μουτσόπουλος έφεραν στο φώς εξαιρετικής σημασίας ευρήματα που πιστοποίησαν την μεγάλη σπουδαιότητα που επείχε αυτός ο τόπος. Μεταξύ των ευρημάτων πιθανολογείται και η λάρνακα με τα λείψανα του ίδιου του Σαμουήλ. Ο ναός του Αγίου Αχιλλείου έχει κτισθεί σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής αλλά σήμερα σώζονται μόνο οι εξωτερικοί τοίχοι και τμήμα του Αγίου Βήματος. Στο νησί υπάρχουν πολλές εκκλησίες σπουδαιότερες των οποίων είναι οι του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Δημητρίου, των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Πορφύρας. Σύμφωνα δε μία μία δεισιδαιμονική παράδοση επειδή στο νησί υπήρχαν 11 ναοί, οι οικίες δεν θα έπρεπε να υπερβούν αυτόν τον αριθμό ποτέ.
Εκτός από τον Άγιο Αχίλλειο στην Μικρή Πρέσπα απαντάται και το μικρό νησάκι Βιδρονήσι (Βιτρινέτσι στα σλαβικά), όπου παλιά ζούσαν πολλοί λαγοί.
Η μακεδονική αρχιτεκτονική εντυπωσιάζει με την απλότητα και την λειτουργικότητά της . Αυτό φαίνεται στα πλινθόκτιστα οικοδομήματα με τους ξύλινους εξώστες και την ριχτή τους στέγη.
Κατά τους 10ο και 11ο αιώνες η περιοχή αυτή όπως και ολόκληρη η Μακεδονία υπήρξε το μήλο τής έριδος μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων με συνεχείς εισβολές και συγκρούσεις. Από τις αρχές του 11ου αιώνα παρατηρείται αύξουσα υπεροχή του βυζαντινού κράτους με προανάκρουσμα την πρώτη δεινή ήττα των Βουλγάρων στην μάχη του Σπερχειού από τα βυζαντινά στρατεύματα υπό τον Νικηφόρο Ουρανό (997μ.Χ.). Αργότερα ο τσάρος Σαμουήλ βρέθηκε αντιμέτωπος με τα στρατεύματα του Βασιλείου του Β' του Βουλγαροκτόνου και στην μάχη του Κλειδιού, στις υπώρειες του όρους Μπέλες ( Ανατολική Μακεδονία) υπέστη συντριπτική ήττα που συνοδεύθηκε από ένα άγριο στρατιωτικό έγκλημα. Ήταν τότε που ο Βασίλειος διέταξε την τύφλωση των αιχμαλώτων (!!!) στρατιωτών με εξαίρεση τους επικεφαλής των ταγμάτων που έμειναν μονόφθαλμοι για να να οδηγήσουν στα μετόπισθεν τα στρατεύματά τους.
Στους κατοπινούς αιώνες η περιοχή των Πρεσπών ακολούθησε την μοίρα της υπόλοιπης χώρας με την μακραίωνη (5 αιώνες ) οθωμανική κυριαρχία. Ο Μακεδονικός αγώνας διεξάχθηκε κυρίως στην Δυτική Μακεδονία και κατ΄εξοχήν στην πέριξ των Πρεσπών περιοχή, δηλαδή στις περιοχές Καστοριάς, Έδεσσας και Φλώρινας.
Κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949), η περιοχή των Πρεσπών κατέστη ο πυρήνας της Ελεύθερης Ελλάδας με το Γενικό Επιτελείο του Δημοκρατικού Στρατού να εδρεύει εκεί. Σήμερα μπορεί κανείς να επισκεφθεί στα δυτικά της Μικρής Πρέσπας , σε μιά κόγχη του βουνού "Βροντερό", την σπηλιά του Ζαχαριάδη. Στα γύρω βουνά (Βαρνούς, Τρικλάριο και Βίτσι) υπήρχαν οι εγκαταστάσεις των ορεινών νοσοκομείων, όπου εύρισκαν περίθαλψη οι τραυματίες αντάρτες του ΔΣΕ. Το τοπικό σλαβόφωνο στοιχείο στελέχωσε κατά κύριο λόγο τις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού, αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι τόσο κατά την μεταξική δικτατορία όσο και μεταγενέστερα, ειδικότερα μάλιστα στην μετεμφυλιακή περίοδο το σλαβόφωνο στοιχείο των Πρεσπών υπέστη παντοειδείς διώξεις, φυλακίσεις, περιορισμούς και καταπίεση από το επίσημο κράτος. Όμως πέραν αυτού, οι πληθυσμοί αυτοί αποτέλεσαν αντικείμενο πολιτικών παιχνιδιών και από τις ηγεσίες κομμουνιστικών κομμάτων των βαλκανικών χωρών. Με το πέρας του εμφυλίου κλείνει μιά αιματοβαμμένη σελίδα της ιστορίας αυτού του πανέμορφου τόπου, με συνακόλουθη συρρίκνωση του ντόπιου πληθυσμού, που εξαναγκάσθηκε είτε σε εξορία είτε σε μετανάστευση. Μετεμφυλιακά όσο κομμάτι από το σλαβόφωνο στοιχείο απέμεινε , δέχθηκε καταπίεση κυρίως ως προς την ελεύθερη έκφραση στην γλώσσα του, στά έθιμα, στις γιορτές και στην μουσική του. Πέραν αυτού καταβλήθηκε προσπάθεια αλλοίωσης του ντόπιου πληθυσμού με μετοίκηση άλλων πληθυσμιακών ομάδων (Βλάχων και Ποντίων κυρίως), τόσο κατά τον Μεσοπόλεμο, όσο και μεταπολεμικά.
Παρά τις περιπέτειες όμως που διαχρονικά υπέστη αυτός ο τόπος, παραμένει μαγευτικός και γοητευτικός για τον ταξιδευτή.