Οι ανεμογεννήτριες, το τοπίο, οι εναλλακτικές λύσεις

του Γιάννη Σχίζα

Εισήγηση σε εκδήλωση στην Άνδρο, 17.9.2018

 Σε μια χώρα όπου ο τουρισμός διαφημίζεται ως βαριά βιομηχανία, αποδεικνύεται ότι υπάρχει μια ακόμη βαρύτερη…. Στα τέλη του  19^ο αιώνα ο Γουϊλιαμ Βαν Χορν, πιονιέρος διευθυντής των καναδικών σιδηροδρόμων έλεγε : «Αφού δεν μπορούμε να εξάγουμε το τοπίο, θα εισάγουμε τους τουρίστες….» Το τοπίο είναι ουσιαστικό πλεονέκτημα μιας πολιτικής προσέλκυσης τουριστών, η δε διατήρησή του περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες τήρησης της αρτιότητάς του : Το τοπίο δεν είναι τραγέλαφος! Υπενθυμίζω την υπόθεση του Δελφικού χώρου, που ήλθε στην επιφάνεια λόγω της σοβιετικής επένδυσης στην Αλουμίνα : Το Συμβούλιο της Επικρατείας απέρριψε την επενδυτική πρόταση ΑΠΛΩΣ και μόνο  γιατί η   επένδυση υπεισέρχονταν «στην άκρη» του Δελφικού Τοπίου και εμπόδιζε την ιστορική αναπόληση…

Συμμετείχαμε πολλά χρόνια στον αγώνα κατά των ανεμογεννητριών, με ένα σύνθετο σκεπτικό : Οι ανεμογεννήτριες – οι χερσαίες τουλάχιστον -  που εγκαθίστανται  σε βουνά για να εισπράξουν  το αιολικό δυναμικό- καταστρέφουν τη φύση, ανοίγοντας νέες χαράξεις στην επιφάνεια της και επιβάλλοντας «πλατφόρμες» με περίσσεια τσιμέντου και οικοδομικών υλικών. Οι ανεμογεννήτριες επηρεάζουν δυσμενώς τους πληθυσμούς των πουλιών, μάλιστα δε με την παρουσία τους μειώνουν τον ζωτικό   χώρο που έχουν ανάγκη πολλά είδη για την αναπαραγωγή και τη διαβίωσή τους. Γράφει ο Έντσο Κριπέτσι, υπεύθυνος της Ιταλικής Ορνιθολογικής Εταιρείας : «Η βιοποικιλότητα δέχτηκε το βαρύτερο πλήγμα της ιστορίας της στους σημαντικότερους χώρους διάχυσης της: ολάκεροι πληθυσμοί ψαλιδιάρη εξαφανίστηκαν ενώ αιολικά πάρκα, ξεδιάντροπα υλοποιημένα κοντά σε σημαντικούς τόπους φωλιάσματος μαύρου πελαργού, χρυσαετού, χρυσογέρακου και άλλων σπάνιων ειδών, προκάλεσαν ανεπανόρθωτη ζημιά στους αντίστοιχους πληθυσμούς, όπως και στους τοπικούς πληθυσμούς των αποδημητικών, των νυχτερίδων και των τυπικών ειδών του αγροτικού χώρου»..

Η μεταφορά του ρεύματος που παράγουν  οι ανεμογεννήτριες συνιστά ένα επί πλέον πρόβλημα για τη φύση, με τις καλωδιώσεις που δημιουργούν στο χώρο. Επί πλέον είναι γεγονός ότι  αφήνουν στη φύση τα υλικά της παραγωγής τους, που είναι δύσκολο να μεταφερθούν και φυσικά ούτε λόγος να αποδομηθούν μετά μια 20ετία, όταν τελειώνει ο χρόνος  ζωής τους. Οι ανεμογεννήτριες έχουν ανάγκη από τη στήριξη σε λιγνιτικούς ή άλλους ενεργειακούς σταθμούς, δεδομένου ότι αυτό αποτελεί επιταγή του Κεντρικού Ηλεκτρικού Δικτύου για την ισορροπία παραγόμενου και καταναλισκόμενου ρεύματος.

Οι φίλοι  της οικολογίας άκουγαν ευχαρίστως τον αείμνηστο Γιώργο Ντούρο (1948-2008) να καταγγέλλει την υπερβολική  οδοποιϊα,  που καταρράκωνε την ελληνική φύση με κύριο όφελος την απορρόφηση των ευρωπαϊκών κονδυλίων (!)...Στη πράξη βέβαια  το τοπίο ήταν για τους μεγαλοπαράγοντες   ο «πτωχός συγγενής» της περιβαλλοντικής πολιτικής, που μπορούσε να περιμένει για το απώτατο μέλλον. Δεν είναι περίεργο ότι η διεθνής σύμβαση για τη προστασία του  τοπίου υπογράφτηκε από την Ελλάδα μόλις το 2010.       

       Δεν θέλω να «διαφημίσω» την ευαγγελική ρήση, αλλά  απλά  να υποστηρίξω ότι ο  άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει - ούτε ζει-  μόνο με ψωμί. Η αισθητική σε όλες τις κλίμακες της ζωής, από το «τοπίο»  του ανθρώπινου σώματος ως τα τοπία της κατοικίας, της  συνοικίας, της πόλης, της περιαστικής φύσης , εν τέλει όλης της φύσης, είναι  σημαντική : Και μάλιστα τόσο  ώστε να καταναλώνει ένα τεράστιο  τμήμα  του Ακαθαρίστου Εγχωρίου Προϊόντος . Δεν είναι μόνο ο  μεγάλος Καβάφης  που το διατυμπανίζει, και μάλιστα με ένα λόγο «ανατρεπτικό» και αντισυμβατικό στο ποίημα του «Ευρίωνος τάφος» [«το πιο τίμιο», η μορφή του] ,  αλλά  είναι και  οι καθημερινές επιλογές του καθενός . Οι επιλογές που βεβαιώνουν ότι η  μορφή , η όψη,   το τοπίο, το φυσικό σκηνικό, είναι αξίες. Ο Ντούρος προσφεύγει σε μια τέτοια αξία όταν αναφέρεται σε ένα χαιρετισμό προς την Θεοτόκο : ΧΑΙΡΕ ΟΡΟΣ ΑΛΑΤΟΜΗΤΟΝ  Με αυτή την προσφώνηση ο εκκλησιαστικός ποιητής δείχνει ότι ακόμη και τον 7^ο αιώνα μΧ,, όταν υποτίθεται ότι κυριαρχούσε  η βαρβαρότητα,  η αρτιότητα της φύσης εθεωρείτο αξία. Σήμερα η παραβίαση της μορφής της φύσης σε τόσο μεγάλη κλίμακα θεωρείται ουδέτερο γεγονός, παρά το ότι  η μορφή είναι δεμένη με τη λειτουργικότητα .

Βεβαίως, θα ήταν δυνατή η εγκατάσταση των Βιομηχανικών ανεμογεννητριών στη θάλασσα, χωρίς αυτή τη πρωτοφανή καταστροφή της χερσαίας φύσης που συνεπάγονται : Η Ελλάδα των χωρικών υδάτων των 6  μιλίων(μέχρι στιγμής, εκκρεμεί η αύξηση τους σε 12, αν το επιτρέψει η Τουρκία…) πολλαπλασιασμένων με τον αριθμό των 16.000 χιλιομέτρων  - που είναι το μέγεθος της ακτογραμμής κατά προσέγγιση- θα μπορούσε να έχει ένα χώρο 96.000 τετραγωνικών μιλίων  διαθέσιμο για «αιολικές αναπτύξεις». Στο χώρο αυτό  μπορούν να επιλεγούν θέσεις που δεν παρενοχλούν τη ναυσιπλοϊα, που είναι πέρα από το οπτικό πεδίο των λουομένων, που έχουν  καλό  αιολικό δυναμικό. Ο Ελληνικός χώρος περιλαμβάνει πολλές τέτοιες περιοχές, που ξεπερνούν κατά πολύ τις χερσαίες περιοχές ΝΑΤΟΥΡΑ (20% του εθνικού χερσαίου  εδάφους).. Όμως αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα, που περιοριζόμαστε να το θέσουμε για να δείξουμε  την προτίμηση της λύσης της καταστροφής της φύσης ,από τους φορείς αιολικών συμφερόντων : Η αιολική βιομηχανία βλέπει το ζήτημα συγκεντρωτικά : Θέλει να έχει συγκεντρωμένες τις ανεμογεννήτριες για να μπορεί να έχει πρόσβαση, να προβαίνει σε συντήρηση, να μεταφέρει το παραγόμενο ρεύμα.

Αξιοσημείωτη είναι  μια παράλληλη πορεία, που πραγματοποιήθηκε από την υδροηλεκτρική ενέργεια – τον επονομαζόμενο σε μια εποχή και «Λευκό άνθρακα»- δημιουργώντας  μια φύση-αφύσικη,  μια φύση σαν βιομηχανικό εργοτάξιο :  Τα φαραωνικά μεγέθη των φραγμάτων με τις δυσεπούλωτες επιπτώσεις στη φύση αναγνωρίσθηκαν και συνάντησαν τις αντιστάσεις πολλών ανθρώπων, οικολογούντων και μη . Το αποτέλεσμα είναι ότι υπήρξε  μια περιορισμένη στροφή στις κατασκευές φραγμάτων μικρότερου μεγέθους, για να αντιμετωπισθούν οι περιβαλλοντικές συνέπειες.

Οι υποστηρικτές της  «χερσαίας» αιολικής ενέργειας, της εγκατάστασης ανεμογεννητριών στο οπουδήποτε και παντοιοτρόπως, επιδιώκουν πρωτίστως να απαξιώσουν  την αντίθετη άποψη .  Η πενία των επιχειρημάτων τους κατεργάζεται τέχνας αποπροσανατολισμού της συζήτησης και συμψηφισμού καταστάσεων . Κάνουν σαν να μην έμαθαν για  τις επιθαλάσσιες αιολικές εγκαταστάσεις στην Δανία, στην Ολλανδία,  στη Γερμανία – στη τελευταία μάλιστα της τάξεως των 11000 μεγαβατ . Δείχνουν επίσης αδιάφοροι για τις εφαρμογές της αιολικής ενέργειας  στη ναυσιπλοϊα (με ειδικά ιστία που κατευθύνονται από κομπιούτερ) ή σε «συμπαραγωγές» που  δεν συνδέονται με το Κεντρικό Ηλεκτρικό Δίκτυο , που έχουν το πλεονέκτημα της επιτόπιας  κατανάλωσης της παραγόμενης ενέργειας χωρίς τις αναπόφευκτες απώλειες  μεταφοράς  – όπως είναι το έργο  αφαλάτωσης νερού στην Ηρακλειά των Κουφονησίων μέσω  «ενεργειακής παροχής» από ανεμογεννήτρια εγκατεστημένη στη θάλασσα. Είχα την ευχαρίστηση να παρακολουθήσω το 2014 και 2013 στην Αίγινα  δύο σεμινάρια, που έκανε  ο καθηγητής κ. Βατίστας σχετικά με την υδροδοσία των ελληνικών νησιών από ανεμογεννήτριες , με την μέθοδο της αντίστροφης  όσμωσης, για την αφαλάτωση του νερού. Αυτές οι ανεμογεννήτριες είναι επιδεκτικές μεταφοράς, μπορούν  να λύσουν τα προβλήματα υδροδοσίας που υπάρχουν  στα κατοικημένα τουλάχιστον νησιά μας, ακόμη και  να συμβάλουν στην επανακατοίκηση κάποιων από τα 3000 νησιά ..

*Οι ανεμογεννήτριες δεν  κατασκευάζονται στη χώρα μας , οπότε δεν μπορούμε να μιλήσουμε και για εγχώρια βιομηχανική παραγωγή, για ανάπτυξη και θέσεις εργασίας. Ο,τι έρχεται φτιάχνεται από πολυεθνικές εταιρείες όπως η Siemens (Γερμανία), η Vestas (Δανία), Gamesa (Ισπανία) καθώς επίσης και άλλες όπως η ΑΒΒ (που μετέχει με τα «ελληνικά καλώδια»*  Η απασχόληση που παράγουν είναι πρόσκαιρη :Αν εξαιρέσουμε  τα χωματουργικά, το μπετόν και την τοποθέτηση-συναρμολόγηση των ανεμογεννητριών μιλάμε μόνο για «πρόσκαιρη απασχόληση ντόπιου εργατικού δυναμικού».

Το εφιαλτικό είναι ότι όταν μπουν αιολικά πάρκα και παρέλθει ο χρόνος διαρκειάς τους τότε δεν μπορούν να αποξηλωθούν :  Παράδειγμα είναι  οι εγκαταλειμμένες ανεμογεννήτριες στη Νότιο Εύβοια (Κάβο Ντόρο) στη θέση «Λιβάδι».

Εν τω μεταξύ, αυξάνουν οι φωνές στην Ευρώπη  που ζητούν να σταματήσουν ή να περικοπούν οι επιδοτήσεις στις  ΒΑΠΕ με το επιχείρημα ότι ο βιομηχανικός αυτός κλάδος έχει φτάσει σε ένα στάδιο που δεν χρειάζεται πλέον άλλη υποστήριξη.

Ο Γιοχάνες Τύσεν  στο πλαίσιο μιας  συνάντησης  στις Βρυξέλλες των διευθυνόντων συμβούλων από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές εταιρείες ενέργειας είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: «Οι παρεμβάσεις και οι επιδοτήσεις για τις ανανεώσιμες έχουν φτάσει σε ένα σημείο μη ανεκτό πια. Η βιομηχανία αυτή είναι το μεγαλύτερο παιδί του κλάδου. Δεν είναι παιδί πια. Και δεν χρειάζεται άλλο παιδική τροφή».

Στη Βρετανία το REF (ίδρυμα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας) σε συνεργασία με επιστημονικό προσωπικό του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου σε μελέτη για τις ενεργειακές προβλέψεις σε ό,τι αφορά την απόδοση των αιολικών πάρκων επισημαίνει μεταξύ άλλων: Λαμβανομένης υπόψη της μεταβολής στην ταχύτητα του ανέμου και τα χαρακτηριστικά του τόπου, ο μέσος συντελεστής φορτίου των αιολικών πάρκων μειώνεται σημαντικά καθώς γερνούν. Η εισφορά τους (κατά μέσον όρο) στη Βρετανία στη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας έχει μειωθεί κατά το ένα τρίτο (η αναφορά περιλαμβάνει και τη Δανία).

Μετά την πάροδο  δηλαδή 12-15 ετών τα αιολικά πάρκα είναι ασύμφορα. Ωστόσο η αντικατάστασή τους είναι εξίσου ασύμφορη για κυβέρνηση και επενδυτές. (σ.σ.: οι μικρές ανεμογεννήτριες έχουν σύμφωνα με τη μελέτη λιγότερη μείωση της απόδοσης απ' ότι οι μεγάλες και τα θαλάσσια αιολικά πάρκα).

Η αιολική ενέργεια είναι χρήσιμη στον τομέα των αφαλατώσεων. Ορθότατα ο Τέλης Τύμπας σημειώνει την εναλλακτική λύση που συνίσταται στη  «μεγάλης κλίμακας  χρήση μικρών διατάξεων» , δηλαδή στις «……. μικρές, ανοιχτές και απλές αιολικές  διατάξεις που θα λειτουργούν ασύγχρονα, πολύ μικρότερου επομένως κόστους και ελεγχόμενης τοπικά τεχνογνωσίας, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μαζικά για αφαλάτωση, άντληση, διάθεση και θέρμανση νερού….»

Υπήρξε εποχή  μέσα στο ευρύ οικολογικό κίνημα, όταν   βρισκόταν σε εξέλιξη μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με τις «προσαρμοσμένες τεχνολογίες»  (adapted technologies)-  δηλαδή τις τεχνολογίες εκείνες που ανεξάρτητα από την παλαιότητά τους  μπορούσαν να αρθρωθούν με τις παραγωγικές δυνάμεις και την ποιότητα ζωής της κοινωνίας .  Να θυμίσω εδώ τον Τζαίημς Ντην με την παλιά αφίσα των ανεμόμυλων, που έκαναν εξαγωγή πετρελαίου; Με το σκεπτικό αυτό  ο υποφαινόμενος αναφερόταν στα ιστιοφόρα – ως ικανά να «διασκευαστούν» και να επιτελέσουν σημαντικό μεταφορικό έργο -  και φυσικά στις περιπτώσεις «συμπαραγωγής» ( coproduction)  - όπου η δέσμευση  και αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας γίνεται  σε άμεση επαφή και χωρική εγγύτητα με μια άλλη παραγωγική διαδικασία,  χωρίς τη διαμεσολάβηση του πολυέξοδου κεντρικού ηλεκτρικού δικτύου.

 Ο κομφορμιστικός λόγος περί ενεργειακής οικονομίας συνδέει την αποτελεσματικότητα με το μέγεθος,  με την  απόλυτη εξειδίκευση, με την ανάπτυξη ερήμην του φυσικού, κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος…

Όμως πρόσφατα μια άλλη παραγωγική καινοτομία έδειξε τη δυνατότητα μιας διαφορετικής  διαδρομής για τη πρόσληψη αιολικής ενέργειας από «μικρούς καταναλωτές». Σύμφωνα με ένα δημοσίευμα του ECONEWS  που καταχωρήθηκε ,   η  ανεμογεννήτρια «MT01 Mk2» της Εταιρείας McCamley δεν διαθέτει πύργο και εγκαθίσταται εύκολα στις στέγες κτιρίων στις πόλεις.

Η «αστική ανεμογεννήτρια» είναι σχεδόν αθόρυβη, οι δονήσεις και οι αναταράξεις είναι ελάχιστες, ενώ τίθεται μόνη της σε λειτουργία ακόμα και όταν πνέουν άνεμοι πολύ χαμηλής έντασης.

Είναι ειδικά σχεδιασμένη για τους συνεχώς μεταβλητούς ανέμους της πόλης, ωστόσο, σε αντίθεση με άλλα μοντέλα, μπορεί να λειτουργήσει ακόμα και όταν πνέουν πολύ ισχυροί άνεμοι ή κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες.

Η ανεμογεννήτρια της McCamley είναι πολύ ελαφριά και στηρίζεται σε πολλά «πόδια», γεγονός που ελαχιστοποιεί τις δονήσεις και τις πιέσεις στη στέγη. Εκτός αυτού, το σχέδιο του δρομέα της υποτίθεται ότι είναι «φιλικό» για τα πτηνά και τις νυχτερίδες.


Η «αστική ανεμογεννήτρια» τίθεται αυτόματα σε λειτουργία όταν πνέουν άνεμοι χαμηλής έντασης (1,8 μ./δευτερόλεπτο) και διαθέτει αυτορυθμιζόμενο σύστημα ταχυτήτων που της επιτρέπει να λειτουργεί αποτελεσματικά σε ταραχώδεις ανέμους κρατώντας τον δρομέα σε μια σταθερή ταχύτητα.

Επιπλέον, το σχέδιο της ανεμογεννήτριας είναι τέτοιο που καθιστά «περιττό» το κιβώτιο ταχυτήτων, γεγονός που διευκολύνει τη διατήρηση και την επισκευή της.

Αφού τέθηκε σε δοκιμαστική λειτουργία στη Βουλγαρία, η πρωτοποριακή ανεμογεννήτρια εγκαταστάθηκε με επιτυχία στο Πανεπιστήμιο Keele στο Ηνωμένο Βασίλειο. 

Ο τρόπος  πρόσληψης  της ανανεώσιμης ενέργειας  δεν είναι μια τυχαία και ουδέτερη διαδικασία, αλλά αντίθετα συνδέεται με υπάρχουσες  κοινωνικές και οικονομικές δομές. Από αυτή την άποψη το Σεμινάριο “Κατασκευής μικρών ανεμογεννητριών για αυτόνομα συστήματα” – που οργανώθηκε  από την «κολεκτίβα  Νέα Γουινέα» - παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο για μικρές παραγωγικές εγκαταστάσεις όσο και για καταναλωτικές μονάδες…Το σεμινάριο  αναφέρθηκε στην  κατασκευή  μικρής ανεμογεννήτριας
350W  (διάμετρος πτερωτής 1.2m).

Τελευταίο σημείο, αλλά πιο σημαντικό : Η λογική της αποκλειστικής διεκδίκησης των δικαίων μας μέσω της δικαστικής οδού – στην προκειμένη περίπτωση μέσω του Συμβουλίου της Επικρατείας – είναι μάλλον αδιέξοδη. Το ΣτΕ  ενδεχομένως μπορεί να αποφανθεί για την τυπικά παραδεκτή   εγκατάσταση ανεμογεννητριών σε μια ή περισσότερες περιοχές, και αυτή του η απόφαση μπορεί να έχει κύρος. Όμως η ίδια η  συγκεκριμένη ενεργειακή επιλογή εξαρτάται βασικά από την κοινωνία των πολιτών και την  εκάστοτε νομοθετική  εξουσία που ψηφίζει   νόμους , που μόνο αυτή μπορεί να αποφασίσει για την ανάληψη της σχετικής πρωτοβουλίας.

Αυτός ο άκρατος  «Λεγκαλισμός» σε πολλούς  από τους αγώνες που διεξήχθησαν την τελευταία δεκαετία, έχει ζημιώσει τοι κίνημα. Σ΄αυτούς τους αγώνες φορείς πολιτών εξήγγειλαν προσφυγές στο ΣτΕ πανηγυρικά, έχοντας την απόλυτη   βεβαιότητα ότι θα τις κερδίσουν και κατ΄αυτό το τρόπο «θα βρουν το δίκιο τους», ξεχνώντας ότι η επιλογή ή η απόρριψη  των ανεμογεννητριών είναι προεχόντως θέμα της κοινωνίας. Ξεχνώντας ακόμη ότι στη σημερινή κατάσταση υπάρχουν σωρεία νομικών αποφάσεων που στέκονται ανεκτέλεστες.