Ο ρόλος των οικοσυστημάτων στη μειώση του κινδύνου των καταστροφών

Toυ Γιώργου Σουρβά

Δασολόγος-Περιβαλλοντολόγος

Η κλιματική αλλαγή θεωρείται ολοένα και συχνότερα υπεύθυνη για τις καταστροφές που προκαλούνται από τυφώνες, ξηρασίες, καταιγίδες και πυρκαγιές. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια αύξηση της συχνότητας των έντονων καταστροφών με σημαντικές απώλειες ανθρώπινων ζωών. Εκτός της κοινωνικής διάστασης υπάρχουν τόσο οικονομικές όσο και περιβαλλοντικές προεκτάσεις.

Η Ελλάδα στην προσπάθεια της να αντιμετωπίσει τις επερχόμενες μεταβολές λόγω κλιματικής αλλαγής συνέταξε τον Απρίλιο του 2016 την «Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στη Κλιματική» η οποία θέτει τους γενικούς στόχους, τις κατευθυντήριες αρχές και τα μέσα υλοποίησης, μιας στρατηγικής προσαρμογής στο πλαίσιο που ορίζεται από την σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή, τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες και τη διεθνή εμπειρία. Βασικά τμήματα αυτής της στρατηγικής αποτελούν η διασφάλιση και η αειφορική διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων μας ως μέσα αποτροπής και μετριασμού των δυσμενών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Ο όρος «φυσικός κίνδυνος» αναφέρεται σε γεγονότα όπως τυφώνες, σεισμούς, τσουνάμι, δηλαδή γεγονότα που συμβαίνουν στο φυσικό περιβάλλον και ενδέχεται να προκαλέσουν βλάβη στους ανθρώπους και στην ιδιοκτησία. Παράλληλα, η διεθνής στρατηγική για την μείωση των κινδύνων καταστροφών (UNISDR) καθορίζει τη «καταστροφή» ως «σοβαρή διατάραξη της λειτουργίας μιας κοινότητας ή μιας κοινωνίας που συνεπάγεται εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές, οικονομικές ή περιβαλλοντικές απώλειες και επιπτώσεις, οι οποίες υπερβαίνουν την ικανότητα της επηρεαζόμενης κοινότητας ή κοινωνία να τις αντιμετωπίσει μόνη της». Δηλαδή ο κίνδυνος καταστροφής εξαρτάται από τρία συστατικά. Την εκδήλωση ενός έντονου φυσικού γεγονότος, την έκθεση ενός συστήματος ανθρώπων και κατασκευών στο παραπάνω γεγονός και την τρωτότητα του συστήματος αυτού. Συνεπώς οι καταστροφές καθορίζονται από τις επιπτώσεις τους στις ανθρώπινες κοινωνίες. Υπό αυτό το πρίσμα δε υπάρχουν «φυσικές καταστροφές», μιας και εξαρτώνται από τον τρόπο που μια κοινωνία διαχειρίζεται το περιβάλλον της, και από τα μέσα που διαθέτει ώστε να ανακάμψει.

Δηλαδή, ενώ δεν μπορούμε ως κοινωνίες να αποφύγουμε τους φυσικούς κινδύνους, μπορούμε ωστόσο να περιορίσουμε τις καταστροφές που προκαλούνται από αυτούς μέσω αποτελεσματικών στρατηγικών πρόληψης, αποφυγής ή μετριασμού. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί χρησιμοποιώντας τα φυσικά οικοσυστήματα ως γραμμές άμυνας και μείωσης των επιπτώσεων σε συνδυασμό ή μη με τεχνητές κατασκευές.

Φυσικά οικοσυστήματα χρησιμοποιούσε ανέκαθεν ο άνθρωπος για να προστατευτεί από φυσικούς κινδύνους. Στην Ιαπωνία εδώ και εκατοντάδες χρόνια φύτευαν μπαμπού στις όχθες των ποταμών για προστασία από τις πλημμύρες και χρησιμοποιούσαν τους ορυζώνες ως προσωρινές λεκάνες εκτόνωσης των πλημμυρών. Στην Ελλάδα αλλά και σε πολλά άλλα μέρη δημιουργούσαν φυτοφράκτες με ψηλά δένδρα γύρω από κατοικίες ή χωράφια για να τα προστατέψουν από τους ανέμους. Η βιώσιμη διαχείριση των οικοσυστημάτων για τη μείωση του κινδύνου καταστροφής (DRR– disaster risk reduction) επανέρχεται ως άμεση προτεραιότητα μέσω του Πλαισίου Σεντάι 2015-2030.

Με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία τα φυσικά οικοσυστήματα που έχουν χρησιμοποιηθεί περισσότερο από άλλα ως ζώνες άμυνας ενάντια σε φυσικούς κινδύνους είναι:

1. Τα περιαστικά δάση
2. Οι αμμοθίνες
3. Οι υγροτοπικές εκτάσεις.

Τα δάση σε αντίθεση με τις τεχνητές κατασκευές εκτός από τη προστασία που παρέχουν στους γειτονικούς τους αλλά και σε πιο απομακρυσμένους οικισμούς επιτελούν και άλλους ευεργετικούς σκοπούς. Αν μια πόλη αποφασίσει να δασώσει τις περιαστικές βουνοπλαγιές αντί να αρκεστεί σε τεχνικά αντιπλημμυρικά έργα θα επωφεληθεί επιπλέον από το οξυγόνο που θα παραχθεί, τη δέσμευση του άνθρακα, την αποφυγή της γεωλίσθησης και το μετριασμό των ακραίων φαινομένων στο μικροκλίμα της περιοχής.

Εικόνα 2: Προστατευτική λειτουργία αμμοθινών από την επίδραση του ανέμου. Χαρακτηριστικοί κυματισμοί στην άμμο που δε προστατεύεται από βλάστηση. Χορτορολίμνη Λήμνου (Φωτ. Ρ. Τρίγκου)

Οι αμμοθίνες αποτελούν ουσιαστικά το τελευταία ανάχωμα που προστατεύει τη στεριά από τη διαβρωτική δύναμη της θάλασσας και του ανέμου. Αποτρέπουν τη διάβρωση και την απώλεια γης. Εκτός της προστατευτικής τους δράσης, οι αμμοθίνες ρυθμίζουν την υπόγεια υδατική δίαιτα, αποτρέπουν την αύξηση της αλατότητας του υπόγειου υδροφορέα, ενισχύουν τη βιοποικιλότητα και προσφέρουν πολιτισμικές υπηρεσίες. Δυο από τις σημαντικότερες πιέσεις που υφίστανται τα οικοσυστήματα αυτά στην Ελλάδα είναι η αυθαίρετη δόμηση στο όνομα μιας τουριστικής ανάπτυξης και η κίνηση τροχοφόρων για ψυχαγωγικό κυρίως σκοπό.

Εικόνα 3: Παραλία στη κεντρική Εύβοια. Εμφανής μείωση του πλάτους της αμμώδους παραλίας τα τελευταία 60 μόνο χρόνια, λόγω της επίδρασης της θάλασσας.

Τα μαγκρόβια δάση είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα προστασίας κατοικημένων περιοχών από τσουνάμι. Στη Ταϊλάνδη για πολλά χρόνια κατέστρεφαν τα μαγκρόβια δάση για να εγκαταστήσουν γαριδοκαλλιέργεις οι οποίες θεωρήθηκαν μια οικονομική διέξοδος. Αποδείχθηκε όμως, πως οι περισσότερες από αυτές δεν άντεξαν παραπάνω από ελάχιστα χρόνια. Επίσης κινδύνευαν πλέον τα ίδια τους τα σπίτια, από τη διάβρωση της θάλασσας η οποία πλησίαζε ολοένα και περισσότερο. Η απουσία των δένδρων άλλαξε όλο το οικοσύστημα. Τώρα, επιδίδονται σε μια εκτεταμένη δάσωση των ακτών στις περιοχές αυτές με μαγκρόβια δένδρα τα οποία αποτελούν καλύτερη και οικονομικότερη λύση σε σχέση με τη κατασκευή τσιμεντένιων φραγμάτων. Η λύση των φραγμάτων αν και στην αρχή θεωρήθηκε ικανοποιητική, τελικά αποδείχθηκε λανθασμένη επιλογή διότι σε πολλές περιπτώσεις τα φράγματα επιτάχυναν τη διάβρωση σε άλλα σημεία στα οποία εξέτρεπαν τα κύματα, ενώ η συντήρησή τους ήταν κοστοβόρα. Έτσι σε περιοχές που υπήρχε αρκετή έκταση ώστε να μπορέσουν να ανακτήσουν τη μαγκρόβια βλάστηση το επιχείρησαν με μεγάλη επιτυχία.

Εικόνα 4: Καταστροφή τσιμεντένιας σκάλας υπό την επίδραση θαλάσσιων κυμάτων σε οικισμό στη νότια Κρήτη. (Φωτ Γ. Σουρβάς)

Οι φυσικοί υγρότοποι σε πολλές περιπτώσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δεξαμενές εκτόνωσής μιας πλημμύρας. Οι υγρότοποι που βρίσκονται δίπλα σε ρέματα μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά συγκρατώντας μεγάλες ποσότητες νερού που αλλιώς θα κινούνται με μεγάλη ταχύτητα προς τις κατάντη περιοχές. Εν αντιθέσει με τις τεχνητές δεξαμενές, οι υγρότοποι μπορούν να απορροφήσουν μεγάλες ποσότητες φωσφόρου και αζώτου φιλτράροντας έτσι το νερό. Σημαντικός είναι όμως και ο ρόλος τους στη διατήρηση μιας πλούσιας πανίδας και χλωρίδας. Πλήθος ιχθύων, αμφιβίων, πτηνών αλλά και ερπετών βρίσκουν κατάλληλο ενδιαίτημα σε τέτοια οικοσυστήματα.

Η μείωση του κινδύνου καταστροφών με τη χρήση φυσικών οικοσυστημάτων (Ecosystem-baseddisaster risk reduction, Eco-DRR) βασίζεται στην αειφόρο διαχείριση, τη διατήρηση και τη αποκατάσταση των οικοσυστημάτων αυτών ώστε να μπορούν να παρέχουν προστατευτικές υπηρεσίες που μετριάζουν τον κίνδυνο καταστροφής και αυξάνουν την ανθεκτικότητα των μέσων διαβίωσης «. (Estrella και Saalismaa 2013)

Τα φυσικά οικοσυστήματα ως κύριο εργαλείο της βιώσιμης ανάπτυξης, επιτελούν πολλαπλούς σκοπούς πέρα από τη μείωση του κινδύνου καταστροφών. Συμβάλουν:

1. στη προσαρμογή στη κλιματική αλλαγή,
2. στη προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς,
3. στην ανάπτυξη του τουρισμού,
4. στη προστασία του εδάφους και των υδάτων,
5. στην προστασία της βιοποικιλότητας και
6. στη δέσμευση του άνθρακα.

Εικόνα 5: Βιώσιμη ανάπτυξη χρησιμοποιώντας φυσικά οικοσυστήματα

Μήπως μπορούμε τελικά σα κοινωνία, να σχεδιάζουμε το μέλλον μας, συνεργαζόμενοι με τα φυσικά οικοσυστήματα που μας περιβάλλουν, και όχι να τρέχουμε κατασταλτικά μετά από κάθε καταστροφή να σώσουμε ό,τι μπορούμε; Αν αναρωτιόμαστε για το πότε ήταν η καλύτερη στιγμή, να λάβουμε όλα εκείνα τα προληπτικά μέτρα, που θα μας θωράκιζαν απέναντι στους φυσικούς κινδύνους, η απάντηση είναι – Πριν από 10 χρόνια. Αλλά η δεύτερη καλύτερη στιγμή είναι τώρα.

Τόσο σε κεντρικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, μπορούμε να εξετάσουμε, αν εκτός του τσιμέντου, υπάρχει και άλλος τρόπος που θα μπορούσε να προστατέψει, αλλά και να αναδείξει μια περιοχή. Καμία πολιτική όμως, δεν μπορεί να επιτύχει το στόχο της αν όλοι εμείς οι πολίτες δεν αντιληφθούμε πως προστατεύοντας και φροντίζοντας το δάσος του Σέιχ Σου, τις αμμοθίνες της Κυπαρισσίας, τον υγρότοπο της Βραυρώνας και τη λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου προστατεύουμε ουσιαστικά το δικό μας σπίτι.

__________________________________

Βιβλιογραφία

• Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής. Εθνική Στρατηγική για τη προσαρμογή στη κλιματική αλλαγή, Απρίλιος 2016. (https://goo.gl/gGM2Qq)
• Convention on Biological Diversity: Guidelines for Ecosystem-based Approaches to Climate Change Adaptation and Disaster Risk Reduction, Ιανουάριος2018
• DEA and SANBI, 2016. Strategic Framework and Overarching Implementation Plan for Ecosystem-Based Adaptation (EbA) in South Africa: 2016 – 2021. Department of Environmental Affairs, Pretoria, South Africa.
• Healthy, well-managed ecosystems have long been recognized to deliver multiple services, including for disaster risk reduction (DRR) (Renaud et al. 2013).
• Nature Conservation Bureau, Ministry of the Environment, Japan. Ecosystem-based Disaster Risk Reduction in Japan. (2016)
• UNEP (2015) “Promoting ecosystems for disaster risk reduction and climate change adaptation: Opportunities for integration”. Discussion paper. UNEP/Post-Conflict and Disaster Management Branch: Geneva. Accessible at: http://unep.org/disastersandconflicts/portals/155/publications/EcoDRR_Discussion_paper_web.pdf (accessed on 02 May 2016).
• (2016). Mountain Partners: Applying Ecosystem-based Disaster Risk Reduction (Eco-DRR) for sustainable and resilient development planning in the Koh-e Baba Mountains, Afghanistan.

ΠΗΓΗ  DASARCHEIO COM.