«Είμαι φιλήδονος και σοσιαλιστής»

empeirikos.jpg

Της Μικέλας Χαρτουλάρη 

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος αυτοπαρου-σιάζεται ιδεολογικά-λογοτεχνικά-μυθοποιητικά και πρωταγωνιστεί σε εννέα ανέκδοτα πεζά κείμενα του 1940-1946, που μόλις κυκλοφόρησαν. Είναι οι «Κύκλοι του Ζωδιακού» (Αγρα) που ο ίδιος τους είχε αφήσει στο συρτάρι λόγω του ερωτογραφικού τους περιεχομένου. Η έκδοση αυτή, 43 χρόνια μετά τον θάνατο του κορυφαίου εισηγητή του υπερρεαλισμού και της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα, ανανεώνει τη συζήτηση για την εμπλοκή των συγγραφέων στην πολεμική, πολιτική και εθνική ιστορία του καιρού τους

«Στο πέμπτο πάτωμα ενός σπιτιού κάποιος μ’ ένα μολύβι κάθεται και γράφει: Η ποίησις είναι ανάπτυξι στίλβοντος ποδηλάτου. Σε αυτόν τον δρόμο προχωρώ όπως πορεύεται με ούριον άνεμο ή σε άλλες στιγμές επάνω στον καιρό κάποιος που οτέ μεν βιάζεται, οτέ δε περπατά χωρίς να σπεύδη. Ο δρόμος εξακολουθεί. Η μέρα είναι ωραία· μια μέρα του Μάρτη στα 1940. Είμαι τριάντα εννέα ετών. Με λέν Ανδρέα Εμπειρίκο».

Είναι ο κορυφαίος υπερρεαλιστής συγγραφέας και ο εισηγητής της επιστήμης της Ψυχανάλυσης στην Ελλάδα, ο οποίος αυτοσυστήνεται στην «Εξοδό» του, ένα από τα εννέα ανέκδοτα πεζά κείμενά του από την περίοδο 1940-1946 που συγκροτούν τη συλλογή Οι κύκλοι του Ζωδιακού. Το ομότιτλο βιβλίο του Εμπειρίκου κυκλοφόρησε από την Αγρα, μαζί με τις ανέκδοτες Ημερολογιακές καταγραφές του από τα χρόνια 1939-1943, και τον παρακολουθεί να σμιλεύει την ιδεολογική, λογοτεχνική και «μυθοποιητική» εξέλιξή του, ενόσω χάνεται αμετάκλητα η προπολεμική Ευρώπη που τον διαμόρφωσε και ο μεταπολεμικός κόσμος σχεδιάζεται εξαρχής.

Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι στον… Ζωδιακό, ο Εμπειρίκος (1901-1975) αποκαλύπτει τον εαυτό του με ποικίλους τρόπους που ξαφνιάζουν, κεντρίζουν και τελικά συνεπαίρνουν οποιονδήποτε ανήσυχο αναγνώστη. Εδώ, εμφανίζεται ως οδοιπόρος που πορεύεται μέσα στο κείμενό του, τον περίφημο «Πλόκαμο της Αλταμίρας» του 1937, όμως παραλλαγμένο. Εκεί, στα πεζά «Ορίζοντες ή Η φαινομενολογία του έρωτος», όπως και στην «Ανατολή», εμφανίζεται ως πρωταγωνιστής σε πληθώρα ερωτικών σκηνών που αψηφούν όλα τα ταμπού, και που περιγράφονται για πρώτη φορά στην ελληνική λογοτεχνία άμεσα και απερίφραστα, γυμνές και χωρίς (αυτο)λογοκρισία, παραπέμποντας στη φαινομενολογία του κοινωνικού δεσμού «πέραν των νόμων». Παραπέρα, στην πρώιμα μεταμοντέρνα ιστορία-διαμάντι για τον διάσημο εραστή και τυχοδιώκτη του 18ου αιώνα Τζιάκομο Καζανόβα, ο Εμπειρίκος εμφανίζεται ως συγγραφέας-αφηγητής που ταυτίζεται μέσα από συμπτώσεις με τον ήρωά του ενώ ταυτόχρονα διαβάζει τα όσα φαντάζεται και γράφει γι’ αυτόν.

Αντίστοιχα, εμπλέκεται και στις αφηγηματικές προσωπογραφίες του φουστανελά «Μήτρου Τραγανά» ή του εκφασισμένου Γερμανού «Nikolaus Schultz». Αλλού, στο ασυνήθιστο «Our dominions beyond the seas ή Η βίωσις των στίχων», αυτο-αναλύεται ακολουθώντας την υπερρεαλιστική πρακτική και ερμηνεύει τους στίχους του μέσα από τα ψυχολογικά, ιδιωτικά αλλά και ιστορικά συμφραζόμενα αυτής της περιόδου που ο ναζισμός επελαύνει, δημιουργώντας «ένα παρόν σφιχτά πολιορκημένο».

Στο ίδιο πεζό, όπως και στα «Ημερολόγιά» του, εμφανίζεται επίσης ως οξυδερκής σχολιαστής ιδιαίτερων στιγμών της «μεγάλης» πολεμικής Ιστορίας αλλά και της «μικρής» πολιτισμικής αθηναϊκής Ιστορίας της εποχής· όπως οι «συναντήσεις της Πέμπτης» στο σπίτι του κατά τις οποίες καθιερωμένοι και νεότεροι ποιητές, όπως ο Γκάτσος, διάβαζαν την ποιητική τους παραγωγή.

Και στα «Τεκταινόμενα» παρουσιάζει τις έκκεντρες προσωπικότητες με τις οποίες συνομιλεί ή αναμετριέται εσωτερικά το ‘40: όπως η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου (η πρώτη του γυναίκα) ή ο παλιός φίλος του «Ιβάν» (Νικόλας Κάλας), ο ζωγράφος Θεόφιλος ή ο Παλαμάς, ο Ουίτμαν, ο Ελιάρ, αλλά και ο φίλος του επισμηναγός και ποιητής Μιχάλης Ακύλας, από τους πρώτους που εκτέλεσαν οι Γερμανοί το 1942 στην Καισαριανή.

Ανέκδοτα πεζά με ειδικό βάρος

Στη διάρκεια της ζωής του, ο Ανδρέας Εμπειρίκος κυκλοφόρησε μονάχα τρία βιβλία. Τις συλλογές Υψικάμινος (1935) και Ενδοχώρα (1945), που τάραξαν τα ποιητικά νερά, και τη σημαντική σύνθεση Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1960). Τα εννέα πεζά του Ζωδιακού αποτελούσαν μέρος τους, αλλά ο συγγραφέας τα παρέλειψε από εκείνη την έκδοση λόγω της ελευθεροστομίας τους. Κι όμως, αυτό το σπονδυλωτό και σπειροειδές σύνολο κειμένων (αποσπάσματα ορισμένων έχουν δημοσιευτεί στον Τύπο μετά το 2001) έχει αξιοπρόσεκτο ειδικό βάρος στην εργογραφία του.

Το έχει επισημάνει και ο γιος του, ο ιστορικός Λεωνίδας Εμπειρίκος, σε σχετική αρθρογραφία (βλ.«Ποιητική» τχ 18). Και το αναλύει με τον πρόλογο και το επίμετρό του σε τούτο το βιβλίο ο εκλεκτός φιλόλογος και συγγραφέας Γιώργης Γιατρομανωλάκης, επιμελητής στο 90% του τεράστιου έργου του Εμπειρίκου, το οποίο ήρθε στο φως μετά τον θάνατό του, όταν πια τα κοινωνικά ήθη στην Ελλάδα επέτρεψαν την αλογόκριτη έκδοση των ερωτογραφικών γραπτών του (συνολικά 17 τίτλοι από το 1980 μέχρι σήμερα).

Με εξαίρεση το αυτοβιογραφικό καταστατικό κείμενο «Αμούρ-Αμούρ», τα κείμενα των Γραπτών έμεναν «σχεδόν έξω από την τρέχουσα ιστορία», σημειώνει ο Γιατρομανωλάκης. Αντίθετα, στους Κύκλους του Ζωδιακού «τα συμβάντα είναι αληθή και τα πρόσωπα είναι πρόσωπα της Ιστορίας». Εδώ, τα κείμενα ξεχωρίζουν με τον ερωτικό, πολιτικό και ιστορικό χαρακτήρα τους και αποτυπώνουν τις «πολιτικές, κοινωνικές και απελευθερωτικές διακηρύξεις» του Εμπειρίκου που τολμά να υπερασπιστεί το ηθικολογικά και συστημικά «κακό».

Ομως έχει και ευρύτερο ενδιαφέρον η συγκεκριμένη έκδοση. Διότι ανανεώνει τη μεγάλη συζήτηση για τη στάση των συγγραφέων σε χαλεπούς καιρούς, για την άμεση ή έμμεση εμπλοκή τους στην τρέχουσα πολεμική, πολιτική και εθνική Ιστορία και γενικότερα για τους τρόπους της ποιητικής τους, μέσα από τους οποίους εκφράζουν τις αγωνίες τους, ή -όπως στην περίπτωση του Εμπειρίκου- τις ενοράσεις τους για την «τόσο αναγκαία ανάπλασι του κόσμου».

Ερωτογραφία και πολιτική με τον τρόπο του Εμπειρίκου

Το 1933 ο Ανδρέας Εμπειρίκος υμνούσε «την αγαπημένη μας μητέρα Εσ-Εσ-Εσ-Ερ Ρωσσία, ύλη και πνεύμα της αμαράντου νίκης του προλεταριάτου» (στο ποίημα «Το θέαμα του Μπογιατιού»), όμως το 1940, η πολιτική του στράτευση έχει γίνει περισσότερο κριτική, και αυτό καθρεφτίζεται στους Κύκλους του Ζωδιακού. Κοντά στις σταλινικές θηριωδίες και στους εκτοπισμούς των αντιφρονούντων που ήδη γνωρίζει, έχει προστεθεί το Σύμφωνο μη επίθεσης Ρίμπεντροπ-Μολότοφ που υπέγραψε η ΕΣΣΔ με το Γ’ Ράιχ (Αύγουστος 1939).

Κάτι που τον κάνει να απορρίπτει τους «αιμοσταγείς και οργανωμένους δούλους του ναζισμού και του μπολσεβικισμού» (βλ. «Τεκταινόμενα» 1940), αλλάζοντας στάση μόνο μετά την είσοδο της Ρωσίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Από την άλλη, έχει ολοκληρώσει την ψυχανάλυσή του με τον Ρενέ Λαφόργκ (1927-1931), έχει παραιτηθεί από όλες τις οικογενειακές επιχειρήσεις (1933-34), έχει ενταχθεί στην υπερρεαλιστική ομάδα του Παρισιού κοντά στον Μπρετόν (1934), έχει δώσει στην Αθήνα την περίφημη διάλεξη «Περί σουρεαλισμού» (1935) και πλέον ασκεί επαγγελματικά την ψυχανάλυση (ώς το 1951), «επιστήμη από την οποία περιμένω την ενηλικίωση του ανθρώπου».

Ετσι απομακρύνεται από αυτό που ονομάζει «αντιβιολογικό και εργαστηριακό μπουντρούμι του ιστορικοϋλισμού» για να προχωρήσει προς μια έξοδο από τα περιοριστικά ιδεολογικά σχήματα που κατά τη γνώμη του εμποδίζουν την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας του κοινωνικού δεσμού, ο οποίος, λέει, δεν είναι άλλος από τον έρωτα στις διαφορετικές μορφές του. Με την αναγγελία της ιταλικής εισβολής στην Ελλάδα, νιώθει λοιπόν έτοιμος να δηλώσει με ζέση στο «Ποίημα της 28 Οκτωβρίου του 1940» (στο Παράρτημα Β’ του Ζωδιακού): «Είμαι φιλήδονος και σοσιαλιστής/ Κ’ έχω την γνώμη πως έτσι πάντοτε θα μείνω».

Παράλληλα, έχει αρχίσει να κρατά Ημερολόγια (Αύγουστος 1939-Απρίλιος 1943) όπου μεταξύ άλλων έχει γράψει ένα δηκτικό σχόλιο (4/9/1939) για την εξάρτηση της Ελλάδας από τα «αυτοκρατορικά συμφέροντα» της Αγγλίας «αδιάφορο αν μας συμφέρη ή αν δεν μας συμφέρη».

Είναι ενδιαφέρον ότι από τη συνθηκολόγηση του Τσολάκογλου στις 20/4/1941, όταν αρχίζει η Κατοχή και στη συνέχεια η επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» κατά της ΕΣΣΔ, ο Ανδρέας Εμπειρίκος σταματά τη συγγραφική του δραστηριότητα και ξαναρχίζει να γράφει μονάχα όταν η επέλαση των Γερμανών ανακόπτεται.

Τον φοβερό Δεκέμβρη του 1944, «ενώ ηκούοντο νυχθημερόν πυκνοί πυροβολισμοί και οι εκρήξεις των οδομαχιών στην αιματοκυλισμένη Αθήνα», θα τελειώσει το διήγημα Αργώ ή Πλους αεροστάτου. Και μετά την τραυματική ομηρία του κατά την απαγκίστρωση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, στα χέρια των ανταρτών της Πολιτοφυλακής του ΕΛΑΣ (πρώην ΟΠΛΑ) στα Κρώρα, απ’ όπου τελικά δραπέτευσε (Ιαν. 1945), θα αρχίσει (1945) να συνθέτει το ερωτικό μυθιστόρημα-ποταμό Μέγας Ανατολικός (Αγρα 1990-91) και το 1947 θα ξαναπαντρευτεί (τη Βιβίκα Ζήση). Το 1974, οκτώ μήνες πριν από τον θάνατό του, θα ψηφίσει ΕΔΑ.

ΠΗΓΗ ΕΦΗΜΕΡΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ