Προς έναν νέο διαφωτισμό

Για τη μελέτη της Corine Pelluchon «Ηθική της υπόληψης» (μτφρ. Γιώργος Φαράκλας, εκδ. Πόλις).

Της Άννας Λυδάκη

Υπολήπτομαι σημαίνει ότι εκτιμώ κάποιον, τον έχω σε υπόληψη, τρέφω γι’ αυτόν μεγάλη εκτίμηση. Η λέξη χρησιμοποιείται για να εκφράσει μια συγκεκριμένη στάση απέναντι στους συνανθρώπους μας. Όμως η Κορίν Πελλυσόν προχωρεί παραπέρα: η ηθική της υπόληψης, την οποία προτείνει, επεκτείνεται σε όλα τα όντα –ανθρώπινα και μη ανθρώπινα– και τη φύση. Αυτό σημαίνει ότι αναγνωρίζονται η αυταξία και η αξιοπρέπεια των όντων, που με την ύπαρξή τους κάνουν τον κόσμο πλουσιότερο.

Η Πελλυσόν, η βραβευμένη για το έργο της καθηγήτρια φιλοσοφίας και ηθικής στο Πανεπιστήμιο Paris-Est-Marne-la-Vallée, σε διάλογο με μεγάλους στοχαστές, εισηγείται έναν νέο Διαφωτισμό που καταργεί τους δυϊσμούς άνθρωπος/φύση, νους/σώμα, ορθολογικότητα/συγκινήσεις, ατομικό/συλλογικό. 

Η Πελλυσόν, η βραβευμένη για το έργο της καθηγήτρια φιλοσοφίας και ηθικής στο Πανεπιστήμιο Paris-Est-Marne-la-Vallée, σε διάλογο με μεγάλους στοχαστές, εισηγείται έναν νέο Διαφωτισμό που καταργεί τους δυϊσμούς άνθρωπος/φύση, νους/σώμα, ορθολογικότητα/συγκινήσεις, ατομικό/συλλογικό. Στην πρότασή της πηγαίνει πέρα από τον ορθολογισμό και δίδει βαρύτητα στο συναίσθημα και στις συγκινήσεις, στα αρχαϊκά στρώματα του ψυχισμού, σε ό,τι προηγείται της διαφοράς του εγώ και του μη εγώ. Εκεί καταφαίνεται ότι η ύπαρξή μας, σωματικά αλλά και νοητικά, συναισθηματικά και ηθικά, είναι δεμένη με την ύπαρξη των άλλων ζώντων και ότι η επιβίωση, η ταυτότητα και η σοφία μας εξαρτώνται από πώς αλληλοεπιδρούμε με αυτά.

Η Πελλυσόν γνωρίζει ότι οι ορθολογικοί κανόνες συχνά παραμερίζονται από άλογες εσώτερες δυνάμεις και απαιτείται κόπος για να μετατρέψουμε τα αρνητικά στοιχεία που υπάρχουν μέσα μας σε θετικά. Γι’ αυτό θεωρεί ότι το ζήτημα δεν είναι να ορίσουμε κάποιες οικολογικές αρχές, όπως ο σεβασμός της φύσης ή η προστασία της βιοποικιλότητας, αλλά να κατανοήσουμε σε βάθος τον δεσμό που μας ενώνει με τις άλλες μορφές ζωής. Και αυτό θα συμβεί όταν θα στραφούμε στον εαυτό μας και θα κατανοήσουμε πως η ατομικότητά μας συνυφαίνεται με τη ζωή που πάλλεται γύρω μας με διάφορες μορφές.

Η επίγνωση της ενότητάς μας με τα άλλα όντα θα αλλάξει σε βάθος την αυτοσυνειδησία μας, τα συναισθήματα και την κοσμοαντίληψή μας, και θα προκύψουν νέες επιθυμίες, πέρα από τις κυρίαρχες σήμερα που σχετίζονται με την οικονομία και την κατανάλωση. Τότε το μέλλον του πλανήτη και του κοινού κόσμου και ο αγώνας κατά της κακοποίησης των ζώων θα απασχολούν το άτομο ως ζωτικές έγνοιες και τα σύνορα που έχουν χαραχτεί μεταξύ ανθρώπων και ζώων, κοινωνικών ομάδων, φυλών και φύλων θα απορριφθούν και θα καταλαβαίνουμε τι μας συνδέει με τους άλλους, με τη ζωή και με τη Γη.

Η Κορίν Πελλυσόν γεννήθηκε το 1967 στο Barbezieux-Saint-Hilaire της Γαλλίας. Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Paris IV (Σορβόννη), όπου και ανακηρύχθηκε διδάκτωρ. H Πελλυσόν δεν ασχολείται με τη φιλοσοφία μόνο για την απόλαυση που προσφέρουν οι ιδέες, η θεωρία και τα ποικίλα διανοητικά παιχνίδια. Ο στόχος της είναι πολιτικός: να αφυπνιστεί η συνείδηση των ανθρώπων ώστε να μετασχηματιστούν σταδιακά η κοινωνία, το μοντέλο ανάπτυξης και παραγωγής, η οργάνωση της εργασίας, ο τρόπος ζωής. Είναι μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Nicolas Hulot για τη φύση και τον άνθρωπο, και έχει αναπτύξει έντονη δράση για την οικολογία και την υπόθεση των ζώων.

Αφετηριακό σημείο για την ηθική της υπόληψης είναι η στροφή προς το σώμα και η παραδοχή της κοινής μοίρας που έχουμε με τα μη ανθρώπινα όντα: είμαστε τρωτοί. Το άτομο γεννιέται και εντάσσεται σε έναν κοινό κόσμο που θα υπάρχει και μετά τον θάνατό του. Η αναγνώριση της τρωτότητάς μας, της σάρκινης και πεπερασμένης υπόστασής μας και η συνείδηση των αδυναμιών και των λαθών μας θα μας κάνουν ταπεινούς, θα αντικρίζουμε τους άλλους με πραότητα και μεγαλοψυχία και θα νοιαζόμαστε γι’ αυτούς.

Η ατομική διάσταση της ύπαρξης, που περιορίζει την ηθική και την πολιτική στο σήμερα, θα δώσει τη θέση της στην ανησυχία και τη μέριμνα για τον κόσμο, για τους άλλους, ακόμη κι αν μας είναι άγνωστοι ή δεν ανήκουν στο ανθρώπινο είδος. Το άτομο θα ανοιχτεί σ’ έναν ορίζοντα αγάπης, δικαιοσύνης και αλήθειας, θα προσέξει και θα αναγνωρίσει την αξιοπρέπεια ενός προσώπου ή ενός ζώου και θα αισθανθεί θαυμασμό για την ύπαρξή τους. Θα αγαπήσει την ετερότητα, θα νιώσει αλληλεγγύη για τα παιδιά που υποφέρουν, τους πεινασμένους, τους φτωχούς, τα θύματα των πολέμων, της τυραννίας και της τρομοκρατίας και, βέβαια, για την οδύνη των ζώων, για τα οποία δεν υπάρχει δικαιοσύνη, αλλά βρίσκονται στο έλεός μας. Δεν μπορεί να γίνεται λόγος για υπόληψη αν δεν μας μέλλουν τα ζώα, τονίζει η Πελλυσόν υπογραμμίζοντας ότι αυτά δεν είναι κατώτερα όντα επειδή δεν μπορούν να εκφράσουν την οδύνη τους και να αντιδράσουν στις αδιανόητες βιαιοπραγίες τις οποίες υφίστανται, τις επιπτώσεις της αποδάσωσης ή της καταστροφής των τόπων που κατοικούν.

Η συγγραφέας τονίζει ότι πρέπει με επιμονή και αισιοδοξία να περιορίσουμε την κατανάλωση και να προσπαθήσουμε να προωθήσουμε ένα πρότυπο ανάπτυξης οικολογικά βιώσιμο και δικαιότερο απέναντι στους ανθρώπους και στα ζώα. Η ανθρώπινη εξουσία οφείλει να νοείται ως φροντίδα, ως μια υπηρεσία που προσφέρουμε στον κόσμο. Ο κυρίαρχος σήμερα οικονομισμός και το αναπτυξιακό του μοντέλο δίνουν τη δυνατότητα στις πολυεθνικές να κυριαρχούν, ενώ οι άνθρωποι, η φύση, τα ζώα δεν είναι παρά μέσα για να πλουτίζουν ιδιωτικοί όμιλοι, που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως ανώτερες οντότητες, αποκομμένες από τον κόσμο.

Για να γίνουν όλα αυτά πράξη και να μη μείνουν στη θεωρία, η Πελλυσόν θεωρεί απαραίτητη την «ερωτική αγωγή» από τα πρώτα χρόνια. Μια αγωγή που θα βασίζεται στο συναίσθημα, στη συμπόνια, στην αγάπη, στη φιλία.

Το ζητούμενο είναι η αναζήτηση μιας πολιτικής οργάνωσης που θα αντιστοιχεί στη μέριμνα του εαυτού και του κόσμου και όχι στον ατομικισμό, και εκεί θα πρέπει να επικεντρώνεται ο πολιτικός στοχασμός. Έτσι θα συμβιώσουμε χωρίς ιεραρχήσεις και θα δημιουργήσουμε έναν κοινό χώρο, όπου τα άτομα θα ικανοποιούν τις ανάγκες τους και θα βρίσκουν νόημα στη ζωή τους. Η ηθική της υπόληψης θα είναι ο άξονας της συμβίωσης, όλοι θα συμπράττουμε συμβάλλοντας στο γενικό συμφέρον και θα εργαζόμαστε όχι με στόχο να αποδείξουμε την αξία μας, αλλά για να τιμήσουμε τη ζωή.

Για να γίνουν όλα αυτά πράξη και να μη μείνουν στη θεωρία, η Πελλυσόν θεωρεί απαραίτητη την «ερωτική αγωγή» από τα πρώτα χρόνια. Μια αγωγή που θα βασίζεται στο συναίσθημα, στη συμπόνια, στην αγάπη, στη φιλία. Και σ’ αυτό βοηθάει πάντα η λογοτεχνία, που με τις λέξεις μεταμορφώνει την εμπειρία του κόσμου, που μας επιτρέπει να ζούμε άλλες ζωές από τη δική μας και να γνωρίζουμε ποικιλία χαρακτήρων και πολιτισμών.

Εν κατακλείδι, η Πελλυσόν με το έργο της αναδεικνύει την αναγκαιότητα του αναστοχασμού και της αυτοπαρατηρησίας, που θα οδηγήσουν στην αναθεώρηση της σχέσης μας με τους άλλους –ανθρώπους και μη– και τη φύση. Με αφετηρία τη σωματικότητα και την τρωτότητα των ατόμων, μας καλεί σε ένωση με το μέγα όλον, σε μια αναγνώριση του πολύτιμου δεσμού που έχουμε με τον κόσμο και σε μια αλλαγή του τρόπου με τον οποίο τον κατοικούμε. Έναν τρόπο που θα βασίζεται στην ηθική της υπόληψης της ζωής που αναπτύσσεται στην πατρίδα-Γη. Πρόκειται για ένα σπουδαίο έργο, εξαιρετικά μεταφρασμένο από τον καθηγητή φιλοσοφίας Γιώργο Φαράκλα. Ένα βιβλίο ιδιαίτερα επίκαιρο τώρα που όλοι βιώνουμε τις συνέπειες της ανθρώπινης οίησης και διερωτόμαστε αν ο πλανήτης μας θα είναι κατοικήσιμος για τα παιδιά μας.

* Η ΑΝΝΑ ΛΥΔΑΚΗ είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Τελευταίο βιβλίο της, η μελέτη «Αναζητώντας το χαμένο παράδειγμα: Επιτόπια έρευνα, κατανόηση, ερμηνεία» (εκδ. Παπαζήση).

---

Ηθική της υπόληψης

Corine Pelluchon

Μτφρ. Γιώργος Φαράκλας

Πόλις 2019

Σελ. 440, τιμή εκδότη €18,00