Τα Αστικά Πάρκα και η Δυναμική τους

του Αλέξη Σπανέλλη* 

H πρωτόγνωρη κατάσταση που βιώνουμε επηρεάζει –μεταξύ άλλων– τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το χώρο. Ο Erik Steiner, ανώτερος ερευνητής στο Κέντρο Χωρικής και Κειμενικής Ανάλυσης του Πανεπιστημίου Στάνφορντ (Center for Spatial and Textual Analysis at Stanford), επιβεβαιώνει ότι η «πανδημία φέρνει με βίαιο τρόπο στο προσκήνιο την έννοια του χώρου», είτε αναφερόμαστε στους μικρούς διαδρόμους των σούπερ μάρκετ είτε στη μετατροπή των σπιτιών μας σε χώρους δουλειάς. Παρακολουθούμε τους επιδημιολόγους να επιχειρούν να διαγνώσουν πώς ο ιός μεταφέρθηκε τόσο μαζικά τόσο μακριά, σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Και κάπως ξαφνικά όλοι σκέφτονται το «πού» και όλα έγιναν ζήτημα γεωγραφικό (Wolman, 2020). 

Η νέα συνθήκη της υγειονομικής κρίσης και οι αλλαγές που αυτή επέφερε στην καθημερινότητα εκατομμυρίων πολιτών σε ολόκληρο τον κόσμο στρέφουν την προσοχή ερευνητών και τοπικών αρχών σε θέματα προσβασιμότητας σε χώρους πρασίνου για άθληση και ψυχαγωγία, αναδεικνύοντας την κρισιμότητα του τρόπου διαχείρισης των δημόσιων χώρων σήμερα. Παράλληλα, μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας από την Ελλάδα και το εξωτερικό βάζουν στη συζήτηση τη διάσταση των όρων του εγκλεισμού, υπό τη μορφή προβληματισμών και ερωτημάτων, καθώς και το σχεδιασμό της επόμενης μέρας. 

Η πρώτη εμφάνιση των κοινόχρηστων χώρων πρασίνου συνδέεται ιστορικά άμεσα με την ποιότητα της καθημερινότητας των πολιτών. Τον 19ο αιώνα οι συνθήκες διαβίωσης των οικονομικά ασθενέστερων στρωμάτων στις πόλεις ήταν εξαιρετικά δυσμενείς, καθώς πολλοί ζούσαν και εργάζονταν σε μικρά ανήλια σπίτια που δεν αερίζονταν επαρκώς και σε εργοστάσια με μολυσμένη εσωτερική ατμόσφαιρα και επίσης ανεπαρκή αερισμό. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν λοιπόν φανερό ότι απαιτούσαν βελτιώσεις του αστικού περιβάλλοντος. Οι πρώτες από αυτές δεν αφορούσαν τους χώρους εργασίας και κατοικίας αλλά τους υπαίθριους χώρους της πόλης και είχαν σχέση με τη δημιουργία δημόσιων πάρκων ή κήπων, οι οποίοι θα λειτουργούσαν ως «πνεύμονες των κατοίκων των πυκνοδομημένων περιοχών». Έτσι αρχίζουν να δημιουργούνται κοινόχρηστοι κήποι ή πάρκα στις μεγάλες πόλεις του βιομηχανικά αναπτυγμένου κόσμου της εποχής (Κοσμάκη & Λουκόπουλος, 2008). Ο καθηγητής Άρης Καλαντίδης (2020) υπενθυμίζει ότι το αστικό πράσινο άρχισε να εντάσσεται πιο συστηματικά στους σχεδιασμούς των πόλεων τον 20ό αιώνα ώστε να διασφαλιστεί η πνευματική υγεία των πολιτών.

03

Η επιστημονική ομάδα υπό τον καθηγητή Μέλισσα, που εκπόνησε μελέτη για το αστικό πράσινο και τη διαχείρισή του από τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (2009) για λογαριασμό του Ινστιτούτου Τοπικής Αυτοδιοίκησης, υποστηρίζει ότι η ποιότητα του δημόσιου χώρου αντικατοπτρίζει το επίπεδο διαβίωσης των κατοίκων της πόλης, αποτυπώνει την ταυτότητά της και συνιστά προνομιακό χώρο προβολής των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών σχέσεων. Ταυτόχρονα, οι χώροι πρασίνου των πόλεων αποτελούν και χώρους κοινωνικοποίησης των κατοίκων (Κάσσιος & Περπερίδου, 2005). Η ύπαρξη φυσικών χαρακτηριστικών στις πόλεις ενθαρρύνει τη χρήση υπαίθριων χώρων και αυξάνει την κοινωνική ένταξη και την αλληλεπίδραση μεταξύ των κατοίκων-γειτόνων (Coley, Kuo & Sulllivan, 1997). Ανάμεσα στα οφέλη των πάρκων που είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να ποσοτικοποιηθούν είναι η γενικότερη συμβολή τους στη ζωντάνια, το σφρίγος και τη συνοχή μιας πόλης (Βασενχόβεν, 2018). Τα πάρκα είναι ένας τόπος όπου οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ κοινωνικών και φυλετικών ομάδων εξαφανίζονται (Hubbart, 1994).

Σήμερα η συζήτηση για το βιοτικό επίπεδο των πολιτών στα αστικά κέντρα επανέρχεται, αναδεικνύοντας εκ νέου το βασικό ζήτημα σε σχέση με το χώρο, τη ζωτική ανάγκη για πρόσβαση των πολιτών σε «πνεύμονες πρασίνου», σε δημόσιους δηλαδή χώρους. Σε πολλές πόλεις διαμορφώθηκαν ή επεκτάθηκαν τεράστιες εκτάσεις με πυκνή δασική βλάστηση, οι οποίες περιέβαλαν τις αστικές περιοχές (π.χ. Βιέννη) και πολλές φορές εισέβαλαν μέχρι το κέντρο τους (Σόφια, Λιουμπλιάνα). Ονομάστηκαν «πράσινες ζώνες» ή «πράσινα δαχτυλίδια» και βελτίωσαν κατά πολύ τις συνθήκες διαβίωσης (Μπελαβίλας & Βαταβάλη, 2009). Η ανάγκη του πολίτη να βγει για λίγη ώρα στους ελάχιστους διαθέσιμους πράσινους χώρους της περιοχής του αναθέρμανε τη σχετική συζήτηση για αναβάθμιση των αστικών κέντρων με τη δημιουργία (ακόμη και μικρής έκτασης) ζωτικών χώρων στην πόλη όπως είναι, για παράδειγμα, τα «πάρκα τσέπης».

Ταυτόχρονα, ο αστικός σχεδιασμός εστιάζει το ενδιαφέρον του στις μικρές ενότητες και δίκτυα του αστικού πρασίνου ως μέσο για την ανάδειξη της έννοιας του τόπου και της ιδιαιτερότητας και της εικόνας επιμέρους περιοχών. Ένα δίκτυο πρασίνου είναι ένα σύνθετο σύμπλεγμα ανοικτών πράσινων χώρων, που ενώνονται μεταξύ τους με διαδρομές πρασίνου, και περιλαμβάνει τόσο σχεδιασμένους χώρους πρασίνου όσο και μη σχεδιασμένες φυσικές περιοχές, ανεξαρτήτως μεγέθους, θέσης και χρήσης (Tzoulas & James, 2010).

04

Η ενοποίηση των χώρων αστικού πρασίνου και η δημιουργία δικτύων συμβάλλει, μακροχρόνια, στη διατήρηση και προστασία των αυτοχθόνων ενδιαιτημάτων στον αστικό ιστό. Επίσης, επισημαίνει την ιδιαίτερη παρουσία των ζωνών προστασίας της φύσης μέσα στην πόλη, ενθαρρύνει την κίνηση των χρηστών μέσα στην πόλη και φέρνει θετικά αποτελέσματα τόσο στην καθημερινή διαβίωση όσο και στη λειτουργία της πόλης (Αρσενίου, 2010). 

Η δυνατότητα για συμμετοχή των πολιτών, επίσης, γίνεται όλο και πιο σαφής όταν ο σχεδιασμός αφορά το άμεσο περιβάλλον διαβίωσής τους. Μέσα σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο τα, μικρά κυρίως, αστικά κενά που είναι διάσπαρτα στον ιστό της πόλης μπορεί να δώσουν την πρακτική δυνατότητα για ανάπτυξη δικτύων κοινόχρηστων χώρων πρασίνου (Κοσμάκη & Λουκόπουλος, 2008). Τα «πάρκα τσέπης» (pocket parks), που αποτελούν τη βάση ενός δικτύου πρασίνου, είναι μια υβριδική κατηγορία χώρων αστικού πρασίνου, ανάμεσα στο πάρκο γειτονιάς και τον ιδιωτικό κήπο. Μπορούν να λειτουργούν ως βιοκλιματικοί θύλακες στον ιστό μιας περιοχής και ταυτόχρονα ως ενδιάμεσοι κοινωνικοί χώροι. Διαμορφώνονται συνήθως σε κενά οικόπεδα, σε επαφή με το δρόμο ή και το εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων, και είναι πιθανό να χρησιμοποιούνται ήδη, άτυπα, από τους κατοίκους. Στη φύτευση ή τη συντήρηση της διαμόρφωσης συμμετέχουν πολλές φορές και ομάδες κατοίκων της περιοχής (Κοσμάκη & Λουκόπουλος, 2008).

Τα «πάρκα τσέπης», αναλαμβάνοντας ρόλο σημαντικών «κοινωνικών πυρήνων» τοπικής σημασίας, εμπλουτίζουν τον αστικό ιστό με σημεία ενδιαφέροντος επιπέδου γειτονιάς, τα οποία, υπό προϋποθέσεις, δύνανται να προσελκύσουν και τοπικές εξυπηρετήσεις μικρής κλίμακας (Πλουμίδης & Σερράος, 2013), γεγονός που θα συνέβαλλε πολύ σε αποσυμφόρηση άλλων περιοχών και δρόμων που οι πολίτες τους χρησιμοποιούν για άθληση και ψυχαγωγία. Σε κάθε περίπτωση μιας μεγάλης κρίσης, όπως αυτή που έχει ήδη προκαλέσει η πανδημία και με την οποία η κοινωνία ενδέχεται να έρθει ξανά αντιμέτωπη, αναδεικνύονται ζητήματα διαχείρισης, διαδικασιών και πολιτικών. Για την Ελλάδα η κρίση αυτή επαναφέρει βίαια το ζήτημα της ανυπαρξίας δημόσιων χώρων πρασίνου, πάρκων και διαδρομών εντός των αστικών κέντρων. 

05

Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, σε σχετική ανακοίνωσή της για διάφορες πτυχές της πανδημίας, κάνει σαφή αναφορά και στην πρόσβαση σε ελεύθερους χώρους: «Η εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων ας αποτελέσει μια αφορμή για προβληματισμό σχετικά με την αξία των δημόσιων ελεύθερων χώρων ως κοινό αγαθό που βρίσκεται σε ανεπάρκεια», προτρέπει η Ένωση. «Ιδιαίτερα για πολλούς συμπολίτες μας στα αστικά κέντρα αποτελούν την μόνη δυνατότητα να έχουν μια ολιγόλεπτη πρόσβαση στον ήλιο και τον καθαρό αέρα, στοιχεία απαραίτητα για την σωματική και ψυχική υγεία τους», επισημαίνει καταληκτικά η ανακοίνωση.

Ο John Surico (2020), μελετώντας την περίπτωση της Νέας Υόρκης, εντοπίζει τρία καθοριστικά κενά που αφορούν τα πάρκα και ανέδειξε η κρίση του κορονοϊού: την προσβασιμότητα, τη χρηματοδότηση και το χώρο. Και τα τρία αυτά ισχύουν και στην περίπτωση της Ελλάδας: Οι δημόσιοι χώροι πρασίνου πρέπει να είναι προσβάσιμοι σε όλους τους πολίτες, χωρίς αντίτιμο, με κατάλληλες συγκοινωνίες που θα διευκολύνουν την πρόσβαση σε αυτούς, προσαρμοσμένοι και στις ανάγκες ανθρώπων με αναπηρία. Η σταθερή χρηματοδότηση έργων ανάπλασης, συντήρησης και δημιουργίας νέων χώρων είναι εκ των ων ουκ άνευ υποχρέωση των περιφερειών και της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Η καθηγήτρια Στέλλα Κυβέλου (2020) σε πρόσφατο άρθρο της θέτει το ζήτημα της διαμόρφωσης, την επαύριον της πανδημίας, μιας επίκαιρης ατζέντας για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη: «Στην αστική ανάπτυξη, οι μικτές χρήσεις και η “συμπαγής πόλη” (compact city), που σήμαιναν σχετικά υψηλή αστική πυκνότητα, αποφυγή μετακινήσεων και κατά συνέπεια μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από τις μεταφορές, καθώς και οι πολιτικές αναπλάσεων του εσωτερικού αστικού ιστού έναντι της χωροβόρας και δαπανηρής αστικής διάχυσης (urban sprawl), θα συνεχίσουν άραγε να αποτελούν το ιδανικό μοντέλο βιώσιμης αστικής ανάπτυξης;», αναρωτιέται. «Είναι βέβαιο ότι οι εποχές που έρχονται θα θέσουν υπό ριζική αναθεώρηση το μοντέλο κατοίκησης και βιώσιμης αστικής ανάπτυξης και θα οδηγήσουν σε νέα πρότυπα και νέες σχέσεις αστικού – αγροτικού χώρου», καταλήγει η κ. Κυβέλου.

06

«Να περάσει η πανδημία, αλλά χωρίς να ακρωτηριαστεί περαιτέρω ο δημόσιος χώρος, η δημοκρατία», τονίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών, Παντελής Κυπριανός (2020): «Να περάσει, αλλά με το βλέμμα στο αύριο. Αυτό σημαίνει πρόληψη, ώστε τέτοια φαινόμενα να μην ξανασυμβούν. Κι αν ξανασυμβούν, μια και δεν είναι πάντα στο χέρι μας, να μη φτάσουμε σε ανάλογες καταστάσεις, που τελικά δυναμιτίζουν τα θεμέλια της κοινωνικής μας ύπαρξης». Η σύνδεση δημόσιου χώρου και δημοκρατιών ελευθεριών δεν είναι δευτερεύουσας σημασίας όταν όλα δείχνουν πως την επόμενη μέρα θα είναι παρούσες όλες εκείνες οι συνθήκες που δημιουργούν όρους  ευνοϊκούς για απορρύθμιση της οικονομίας, των εργασιακών σχέσεων και της καθημερινότητας των πολιτών με πρόσχημα την προστασία τους. 

Συνεπώς, όταν θα μπορούν ξανά οι πολίτες να επισκεφθούν χωρίς περιορισμούς τον Εθνικό Κήπο και το Λόφο Φιλοπάππου –τη διαχείριση των οποίων αναλαμβάνει Ανώνυμη Εταιρία του Δήμου Αθηναίων στη βάση ιδιωτικοοικονομικών κριτήριων– και τις παιδικές χαρές, προτού η επόμενη κρίση επαναφέρει την ανάγκη για περισσότερους χώρους πρασίνου στα πυκνοκατοικημένα αστικά κέντρα, τότε θα είναι η ώρα οι τοπικές κοινότητες να πιέσουν για πιο προοδευτικές λύσεις στις πόλεις και τις γειτονιές τους. Η νέα πραγματικότητα ανέδειξε την αναγκαιότητα αύξησης των φυσικών στοιχείων στο αστικό περιβάλλον (Κάβουρας, 2019) και των κατάλληλων υποδομών που θα βοηθούν συστηματικά τους πολίτες, ακόμη και σε έκτακτες συνθήκες όπως αυτές που δημιουργήθηκαν κατά την τρέχουσα πανδημία, να αθλούνται, να ξεκουράζονται και να διαχειρίζονται καταστάσεις εγκλεισμού. Αυτή η νέα πραγματικότητα αποδεικνύει ότι οι πόλεις πρέπει να επιταχύνουν διαδικασίες και έργα ανασχεδιασμού και ανάπλασης που περιλαμβάνουν περισσότερους ελεύθερους χώρους όπως παιδικές χαρές, χώρους πρασίνου, ποδηλατοδρόμους κ.ά. (Μέλισσας, 2009), αυξάνοντας, ήδη από σήμερα, τους αντίστοιχους προϋπολογισμούς στην τοπική αυτοδιοίκηση. 

Παράλληλα, είναι σημαντικό η «επόμενη μέρα» να βρει τους πολίτες ενεργούς και εφοδιασμένους με τα κατάλληλα εργαλεία και το αναγκαίο θεσμικό πλαίσιο, ώστε να τεθεί πιο αποφασιστικά η συλλογική (από-τα-κάτω) διαχείριση κοινών πόρων όπως το αστικό πράσινο και να μπορούν να διεκδικούν τους κατάλληλους χώρους αναψυχής και πολιτισμού. Η ύπαρξη και το δικαίωμα στον κοινό χώρο είναι εγγύηση της πολιτικής δράσης και της πολιτισμικής και ανθρωπολογικής συνέχειας (Agostini, 2020). Όπως όμως υπογραμμίζει ο David Harvey (2012), ενώ οι δημόσιοι χώροι και τα δημόσια αγαθά συμβάλλουν σημαντικά στα χαρακτηριστικά των κοινών, απαιτείται πολιτική δράση από την πλευρά των πολιτών για να τα οικειοποιηθούν ή να τα καταστήσουν πράγματι δημόσια.

07

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση

Agostini, W. B. I. (2020, April 26). Public spaces must be reconquered after domestic confinement. https://global.ilmanifesto. it/public-spaces-must-be-reconquered-after-domestic-confinement/?utm_source=il+manifesto+global&utm_campaign=685295b332EMAIL_CAMPAIGN_2020_04_26_05_09&utm_medium=email&utm_ term=0_9da7bc042e-685295b332-184795669&goal=0_9da7bc042e-685295b332184795669&mc_cid=685295b332&mc_eid=eeb1092060&fbclid=IwAR26XtYlDYt hB3Cms-0jgAJuTay1noqAsWs45mtaf821fmVzoa69tmWxYCw [Προσπελάστηκε 

17.05.2020]

Coley, R., Kuo, F., & Sullivan, W. (1997). Where does community grow? The social context created by nature in urban public housing. Environment and Behavior 29 , pp. 468 - 494.

Kalandides, A. (2020, April 11). The importance of urban green in times of epidemics. http://blog.placemanagement.org/2020/04/11/the-importance-of-urban-green-in-times-of-epidemics/?fbclid=IwAR2wSu1x5I8B7PVnzYAY6i4VzlF LgT5lvfM5m-zdLOxImgnEQuYtpOgeX9w [Προσπελάστηκε 15.04.2020] Harvey, D. (2012). Rebel Cities. London: Verso.

Hubbart, J. (1994). Reuniting Man and Nature: The need for natural landscapes in urban areas. St. Paul: Macalester College.

Surico, J. (2020, April 13). The Power of Parks in a Pandemic. https://www.citylab.com/perspective/2020/04/coronavirus-nature-city-park-funding-accessibility-location/609697/?utm_source=fbb&fbclid=IwAR2Jm_bDiobENt20ulNiMDf7cvFJijJPTrosRqdrP3pJmotsBDSSi99HDtA [Προσπελάστηκε 15.04.2020]

Tzoulas, K., & James, P. (2010). ‘Peoples’ use of, and concerns about, green space networks: A case study of Birchwood, Warrington New Town, UK. Urban Forestry and Urban Greening , pp. 121-128.

Wolman, D. (2020, April 14). Amid a Pandemic, Geography Returns With a Vengeance.             https://www.wired.com/story/amid-pandemic-geography-returnswith-a-vengeance/?fbclid=IwAR0MctzyhsrPGCCr4KSA8AdT404_BKZglCVDOOE5KK5qqLeumookNV3Oxf8 [Προσπελάστηκε 15.04.2020]

08

Ελληνική

Αρσενίου, Δ. (2010). Αστικό πράσινο και δίκτυα πρασίνου στις σύγχρονες πόλεις: Πιλοτική εφαρμογή δικτύου πρασίνου στην πόλη του Βόλου. (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας: Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης.

Βασενχόβεν, Λ. (2018). Ελληνικόν πάθος: Η ανάπτυξη του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.

Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. (2020,14 Απριλίου). Θέσεις ΕλΕΔΑ για τα δικαιώματα σε καιρούς πανδημίας: Δημοκρατική επαγρύπνηση και ανάγκη διαφύλαξης της κοινωνικής συνοχής. https://www.hlhr.gr/%ce%b8%ce %b5%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%83-%ce%b5%ce%bb%ce%b5%ce%b4%ce%b1%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b1-%ce%b4%ce%b9%ce%ba%ce

%b1%ce%b9%cf%89%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-%cf%83%ce%b5-

%ce%ba%ce%b1%ce%b9%cf%81/ [Προσπελάστηκε 15.04.2020]

Κάβουρας, Κ. (2019). Μητροπολιτικά Πάρκα: Οι προϋποθέσεις ανάδειξής τους σε εργαλεία Αστικής Βιώσιμης Ανάπτυξης - Μελέτη περίπτωσης: Μητροπολιτικό Πάρκο «Αντώνης 

Τρίτσης» (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία). Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο: Σχολή Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας & Εφαρμοσμένων Οικονομικών, Τμήμα Γεωγραφίας 

Κασσιός, Κ., & Περπερίδου, Δ. (2005). Η απορρυπαντική συμβολή του Αστικού Πράσινου στην ατμόσφαιρα της πόλης. Ποιότητα της ατμόσφαιρας σε αστικές περιοχές – Νέα δεδομένα και προοπτικές. Αθήνα : ΤΕΕ.

Κοσμάκη, Π., & Λουκόπουλος, Δ. (2008). Αστικά κενά-Μικρά πάρκα. Monumenta, Τεύχος, 1.https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&lang=gr&Cate goryID=3&ArticleID=86 [Προσπελάστηκε 04.05.2020]

Κυβέλου, Σ. (2020, 11 Απριλίου). Η οργάνωση και ο σχεδιασμός του χώρου στην μετά-COVID-19 εποχή. https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-oryanose-kai-o-schediasmos-toe-choroe-sten-meta-covid-19-epoche_ gr_5e91669ac5b69d6506290155 [Προσπελάστηκε 04.05.2020]

Κυπριανός, Π. (2020, 13 Απριλίου). Κορονοϊός και δημόσιος χώρος. https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/239099_koronoios-kai-dimosios-horos [Προσπελάστηκε 15.04.2020]

Μέλισσας, Δ., Κασσιός, Κ., Ζαμπάζα, Β., Μακρή, Π., Παναγοπούλου, Γ., & Κυριακάκης, Δ. (2009). Το αστικό πράσινο και η διαχείρισή του από τους ΟΤΑ. Αθήνα: Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

Μπελαβίλας, Ν., & Βαταβάλη, Φ. (2009). Πράσινο και ελεύθεροι χώροι στην πόλη. Αθήνα: WWF Hellas.

Πλουμίδη, Ε., & Σερράος, Κ. (2013, 7 Μαρτίου). Η ιδέα των «πάρκων τσέπης». https:// www.citybranding.gr/2013/03/blog-post_7.html [Προσπελάστηκε 15.04.2020)

*Γεωπόνος ΓΠΑ

 Τμήμα Φυτικής Παραγωγής