Φαίδων Πατρικαλάκις : Δεν σταματούσα να χαμογελώ καθώς ένιωθα να μ’ ανακαλύπτουν τα χρώματα

(από το πρόσφατο βιβλίο του Eιρήνη της Δράμας, εκδ. Μανδραγόρας 2017, που δεν πρόφτασε να πιάσει στα χέρια του)

Στην περίοδο της Κατοχής βρεθήκαμε στην Αθήνα. Συχνά η Γκάμπη, μια Αγγλίδα φίλη της οικογένειας, προσκαλούσε τα μεγαλύτερα αδέλφια μου για να ζωγραφίσουν στο σπίτι της. Είχε υπέροχα βιβλία με ζώα, τοπία και πόλεις, και τα άφηνε να διαλέξουν τι ακριβώς ήθελαν ν’ αντιγράψουν. Τα έβαζε να καθίσουν σε ένα μεγάλο τραπέζι, όπου υπήρχαν άπειρες νερομπογιές και πινέλα, κι εκεί άρχιζαν να ζωγραφίζουν. Εμένα που ήμουν ο μικρότερος, μου απαγόρευαν να ζωγραφίζω, με άφηναν μόνο να βλέπω, τίποτα άλλο. Να μην μιλώ, να μην κάνω θόρυβο και κυρίως να μην κάνω σχόλια και τους απασχολώ.

Όμως ένιωθα ότι τα χρώματα μου χαμογελούσαν, με κοιτούσαν περίεργα, σχεδόν προκλητικά. Αισθανόμουν ότι με περιεργάζονταν, ότι με προκαλούσαν να βγάλω το πουκάμισό μου και να αφήσω ελεύθερο το στήθος μου, ότι ανεξέλεγκτα έπεφταν επάνω μου κι άρχιζαν να ζωγραφίζουν αγγέλους, καράβια, σπίτια, χοντρές γυναίκες, εκκλησίες και πανηγύρια.

«Εμείς εσένα αγαπάμε» μου ψιθύριζαν στο αυτί. «Εμείς εσένα διαλέξαμε να γίνεις ζωγράφος, αλλά συγχρόνως και ποιητής, εσένα, κι ας μην έχεις πιάσει ακόμα χρώματα στα χέρια σου, κι ας στο έχουν απαγορεύσει αυτοί που νομίζουν ότι μπορεί να γίνουν μια μέρα ζωγράφοι. Εμείς, αγαπημένε μας, εσένα επιλέξαμε γι’ αυτή τη δουλειά, γιατί καταλαβαίνουμε πως ποτέ δεν θα μας εγκαταλείψεις, θα μας φροντίζεις και θα παραμείνεις πιστός σε μας σ’ ολόκληρη τη ζωή σου. Μάθε ότι εμείς έτσι αποφασίσαμε και μη στεναχωριέσαι που οι άλλοι δεν σε αφήνουν τώρα να ζωγραφίζεις, που σ’ έχουν καταδικάσει μόνο να βλέπεις.

Κι αυτό καλό είναι, λειτουργεί υπέρ σου. Εξοικειώνεσαι μαζί μας κι εμείς με σένα. Αυτοί που ζωγραφίζουν δεν θα γίνουν ποτέ ζωγράφοι. Εσύ μόνο, από τους τρεις, θα γίνεις ο εκλεκτός μας, θα σου αποκαλύψουμε τα μυστικά μας και θα σε κάνουμε γνωστό ζωγράφο· εσύ θα διαπρέψεις. Λίγο πολύ η ζωή σου θα εξελιχθεί όπως της Σταχτοπούτας, που πέρασε όλα τα μαρτύρια από τις αδελφές της, όμως τελικά κατόρθωσε να παντρευτεί το βασιλόπουλο. Έτσι κι εμείς, θα σε κάνουμε βασιλόπουλο, γιατί θα μας αγαπήσεις και θα μας αξιοποιήσεις και θα μας βγάλεις ασπροπρόσωπους τόσο όσο λίγοι άλλοι ζωγράφοι μπορούν να το κάνουν».

Δεν σταματούσα να χαμογελώ καθώς ένιωθα να μ’ ανακαλύπτουν τα χρώματα, μάλιστα μέσα στον ενθουσιασμό μου άρχιζα να επαναλαμβάνω δυνατά «ευχαριστώ, ευχαριστώ», κάτι που ξάφνιαζε τ’ αδέλφια μου και την Αγγλίδα, που με απειλούσε ότι αν συνέχιζα να παραμιλώ και να λέω ασυναρτησίες, θα με έστελνε στο σπίτι μου.

Πού να φανταζόταν η καημένη τι συνέβαινε με μένα και τα χρώματα! Πού να φανταζόταν ότι αυτά μ’ επέλεξαν για δικό τους άνθρωπο, για έμπιστό τους! Πού να φανταζόταν για ποιο λόγο πετούσα στα ουράνια κι επαναλάμβανα συνεχώς τη λέξη «ευχαριστώ-ευχαριστώ»!

O Φαίδων Πατρικαλάκις (1935-2017) γεννήθηκε στη Δράμα 8.9.1935. Σπούδασε στη Σχολή Bακαλό και στη στο Παρίσι, στην Académie Julian, στην Académie du Feu, με την καθοδήγηση του Jabot, και στην École de Dessin Appliqué à la Mode Historique. Tα έργα του από το 1960 παρουσιάζονται σε ατομικές και συλλογικές εκθέσεις στην Eλλάδα και το εξωτερικό. Παράλληλα, ασχολήθηκε και με τη σκηνογραφία-ενδυματολογία. Πρώτη του δουλειά τα σκηνικά για τον Mατωμένο Γάμο στην «Alliance Française» (1960) στο Παρίσι, όπου δούλεψε από το 1961 μέχρι το 1964 συνεργαζόμενος με το «Théâtre de poche». Στο  Λονδίνο συνδέθηκε με τον Μπέκετ αλλά δεν πήρε σάρκα η συνεργασία τους, αντίθετα έκανε σκηνικά και κοστούμια στο θέατρο «Old Witch». Με την επιστροφή του στην Eλλάδα δούλεψε με το «Θέατρο Tέχνης» του Kαρόλου Kουν (1967-1973), το K.Θ.B.E. (1970), το «Θέατρο Στοά» (1971), το Θέατρο Kαρέζη-Kαζάκου (1973-1974) συμμετέχοντας στο εμβληματικό «Το Μεγάλο μας τσίρκο», το «Aνοικτό Θέατρο» (1975), το Θεσσαλικό Περιφερειακό Θέατρο κ.ά. ενώ μέχρι τα τελευταία χρόνια έκανε σκηνικά και κοστούμια στο Θέατρο Καρέζη. Έφυγε από τη ζωή τη Δευτέρα 13 Νοεμβρίου 2017. Η κηδεία του θα γίνει στη Δράμα την Τετάρτη 15 Νοεμβρίου 2017.

Έχει στο ενεργητικό του 34 βιβλία για ζωγραφική, μουσική, σκηνογραφία, θέατρο, ποίηση, μυθιστόρημα και ταξιδιωτικές εμπειρίες. Από τις εκδόσεις Μανδραγόρας κυκλοφόρησαν τα τελευταία 17 χρόνια δέκα βιβλία του: Η αρπαγή του βελούδου, Σχέδια και λέξεις, (2001), Legato, ποιήματα, (2004), Το Μπαρόκ στις ηγεμονικές αυλές τον 17^ο και 18^ο αιώνα, Μελέτη, (2006), Στην κόψη της μέρας, Ποιήματα & Σχέδια, (2008), Η ζωγραφική της μουσικής και η μουσική της ζωγραφικής, Ποιητικά κείμενα για τη σύμπλευση της ζωγραφικής με τη μουσική, (2009), Χάρμα οφθαλμών, Μυθιστόρημα, (2011), Εκ της Σιωπής, Ποίηση, (2014), Εγώ ο Ιωσήφ Σινάν, Μυθιστόρημα, (2015), Ο Μαγικός κόσμος της ζωγραφικής, (2016), με κείμενα αυτοβιογραφικά και άλλα σχετικά με την πορεία του στον «μαγικό κόσμο» της ζωγραφικής, το ποιητικό Ύδατα πτερόεντα, (2016) και τέλος το αφήγημα Η Ειρήνη της Δράμας, (2017).

Άλλα βιβλία του: Άγιο Όρος, Λεύκωμα με κείμενα και λαδοπαστέλ· H πέτρα της σφενδόνας, εκδ. Eγνατία 1980, Φαίδων, Λεύκωμα, Aθήνα 1982, Iστορία της σκηνογραφίας, 19ος-20ος αιώνας (B΄ τόμος), εκδ. «Aιγόκερως» 1984, Tαξιδεύοντας ζωγραφικά, εκδ. «Φόρκυς» 1985, Tο ρεαλιστικό, το ερωτικό και το υπερβατικό στη ζωγραφική (13ος-18ος αιώνας) εκδ. «Aιγόκερως» 1988, Ένα υπερβατικό γεγονός, εκδ. Kαστανιώτη 1988, Iνδία, μια χώρα όπου οι άνθρωποι πετάνε και τα πουλιά περπατάνε, εκδ. «Aιγόκερως» 1989, Eλέφαντας σε μοναστήρι, εκδ. Kαστανιώτη 1990, Iστορία της σκηνογραφίας, 15ος-19ος αιώνας (A΄ τόμος), εκδ. «Aιγόκερως» 1992, Θεράπευαν με τη μουσική, εκδ. Kαστανιώτη 1993, β΄ έκδοση 1994, H πορεία και το όραμα της βυζαντινής ζωγραφικής, εκδ. «Παρουσία» 1995, Yεμένη, H γλυκιά ευκολία του ήλιου μέσα σ’ ένα κρυστάλλινο σύμπαν, εκδ. «Aιγόκερως» 1996, Tα μεγάλα χρώματα, Mυθιστορηματική βιογραφία Θεοφάνους του Kρητός, εκδ. «Παρουσία» 1998, Tο μίσος δεν είναι μέλι που τελειώνει, εκδ. «Kέδρος» 1998).

Τον Ιούνιο του 2016 ο Δήμος Δράμας, η Δ.Ε.Κ.ΠΟ.Τ.Α. και το Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας οργάνωσαν σειρά εκδηλώσεων για τον Φαίδωνα Πατρικαλάκι: στην αίθουσα Μελίνα μια μεγάλη έκθεση ζωγραφικής με τίτλο Πτερόεντα, εισηγήσεις, παρεμβάσεις και ποιητικές αναγνώσεις στο Αρχαιολογικό μουσείο όπου έλαβε χώρα και έκθεση με κοστούμια και μακέτες του Φ.Π. από θεατρικές παραστάσεις του αρχαίου δράματος.

Φαίδων Πατρικαλάκις

Ένας συνειδητός καλλιτέχνης δεν είναι δυνατόν να σταθεί αδιάφορος

Οι δικοί μας καιροί είναι αυτοί της βίας που μας επιβάλλεται από κάθε μεριά.

Συχνά η ζωγραφική μου επεμβαίνει στη γλυπτική μου και η γλυπτική μου επεκτείνεται στη ζωγραφική, δημιουργώντας ένα αδιάσπαστο σύνολο συμπυκνωμένης ενότητας.

Χρησιμοποιώ στη ζωγραφική μου, κυρίως στις μορφές, το λευκό χρώμα, όπως γινόταν παλιότερα στα αρχαία ασπρόμαυρα αγγεία, σε συνδυασμό με το χρυσό και το ασημί. Το λευκό χρώμα διαθέτει κάποια ένθεη μυστηριακή ομορφιά, ύφος θριαμβικό και επουράνιο. Είναι χρώμα χαρούμενο και μελαγχολικό συγχρόνως, και αυτή η δισυπόστατη ιδιότητά του, του προσδίδει ξεχωριστή γοητεία. Συνδέεται άμεσα με τον εξαγνισμό, την αθωότητα, την αγνότητα καθώς και με την τελετουργικότητα. Είναι το πιο θεατρικό αλλά συγχρόνως και το πιο μυθικό χρώμα, ωστόσο απαιτεί ιδιαίτερη γνώση η χρησιμοποίησή του για ν’ αποδοθούν τα προνομιούχα στοιχεία της μαγικής του ιδιαιτερότητας και της δυναμικής του, μιας και δανείζει το χρώμα του ανεπανάληπτα στα σύννεφα του ουρανού, καθώς και στα κύματα της θάλασσας.

Με λίγα λόγια είναι πανταχού παρόν, όπου κι αν κατευθύνεις το βλέμμα σου θα το αντικρίσεις, και κυρίως στις ελληνικές σημαίες. Όταν ανεμίζουν πλημμυρίζουν το σύμπαν με ομορφιά και μεγαλείο, είναι η θάλασσα μεταμορφωμένη σε ευφάνταστη δέσμη πουλιών. Ανεμίζουν αέναα στον αέρα, αποκτώντας αδιανόητες φόρμες και μυστηριακά δαιδαλικά σχήματα. Θα έλεγα ότι μετατρέπονται σε χορευτικό όραμα αδιανόητης έπαρσης και οίστρου. Δεν είναι τυχαίο που τόσο συχνά ζωγραφίζω ελληνικές σημαίες. Δεν το κάνω, αν θέλετε να ξέρετε, από εθνική παρόρμηση αλλά από ευγνωμοσύνη για την άπειρη ομορφιά και τη μεγαλοπρέπειά τους.

Αναζητώ την έκφραση στις μορφές, αλλά περισσότερο την αίσθηση του παιχνιδιού. Δύο στοιχεία αντιμαχόμενα αλλά απόλυτα ουσιαστικά για μένα.

Δεν επιδιώκω να γίνω δραματικός ή επικός αλλά ούτε και ν’ αφεθώ στο παιχνίδι και τις περιπέτειες της φαντασίας. Προσπαθώ να κρατηθώ στη μέση, μετέωρος σε αυτές τις δυο τόσο διαφορετικές αναζητήσεις μου.

Ζούμε σε μια εποχή ανασφάλειας, καταστροφών, μεγάλων αδικιών, διαπιστώνοντας διαρκώς ότι τίποτα δεν είναι μοιρασμένο δίκαια. Ένας συνειδητός καλλιτέχνης δεν είναι δυνατόν να σταθεί αδιάφορος και να κρατήσει μια στάση ρομαντική παίζοντας με τους χρωματικούς τόνους και τις λεπτεπίλεπτες ατμόσφαιρες, που είναι αξίες άλλων εποχών και διαφορετικών πολιτισμών. Οι δικοί μας καιροί είναι αυτοί της βίας που μας επιβάλλεται από κάθε μεριά.

Συχνά προσπαθώ να εκφράσω την αίσθηση της βίας, της ανησυχίας, του πένθους και κυρίως της μοναξιάς. Πολλές από τις μορφές μου είναι εικόνες μοναξιάς και απόγνωσης, που χωρίς μελοδραματικούς τόνους αποτυπώνουν κάποια περίεργη έκπληξη, βασανιστικά ερωτηματικά και έντονη αγανάκτηση.

Η φιγούρα με το σκυλί είναι ένας άνθρωπος μόνος, τον κατατρύχει η μοναξιά αλλά και κάθε είδους απειλή, η απειλή της φύσης, η απειλή των ανθρώπων, η απειλή που πηγάζει από τον ίδιο μας τον εαυτό που μας ξαφνιάζει γιατί είναι μη αναμενόμενη. Αυτό το ξάφνιασμα θέλω να εκφράσω, αυτό το πελώριο αναπάντεχο ξάφνιασμα που παραμονεύει διαρκώς στη ζωή μας.

H καθιστή γυμνή φιγούρα, μέσα στην πόλη είναι επίσης μια ύπαρξη της μοναξιάς που διαρκώς μας πληγώνει και μας καταπιέζει. Ζει μόνη με μνήμες από βυθισμένες ελπίδες και από κάποιο νυκτερινό τοπίο με σεληνόφως, που μόνο μέσα από καρτποστάλ μπορεί πια ν’ απολαμβάνει.

Η φιγούρα που προσπαθεί να δραπετεύσει ανεβαίνοντας πάνω σε ένα δένδρο, είναι κι αυτή ένας άνθρωπος μόνος, γυμνός και απελπισμένος.

Στους τελευταίους μου πίνακες απεικόνισα τα στόματα των ανθρώπων όσο γίνεται ανοικτά, για να φανούν τα δόντια και να προβληθεί η εσωτερική τους ταραχή, τα άγχη και οι αγωνίες τους.

Παλιότερα κι άλλοι ζωγράφοι είχαν κάνει το ίδιο. Οι περισσότερες φιγούρες του Καραβάτζιο έχουν ανοικτά στόματα. Στον Μπέϊκον υπάρχει αυτή η καταλυτική φιγούρα τέρας, έτοιμη να καταβροχθίσει το σύμπαν. Στον Πικάσο πολλές φιγούρες μάς δείχνουν τα δόντια τους. Ο Γκόγια μάς παρασύρει σε ένα κόσμο εφιαλτικό· οι μορφές του αγκομαχούν από πίκρα και εσωτερικό αναβρασμό.

Η γλυπτική μου δημιουργεί μια αίσθηση από ευρήματα παλιών πολιτισμών, με επιρροές από έντονα κυκλαδικά στοιχεία κι από βυζαντινά στοιχεία ανάμεικτα με λαϊκά της καθημερινότητας. Το λευκό χρώμα, με το οποίο είναι καλυμμένα τα γλυπτά μου, σε συνδυασμό με το χρυσό υποβάλλει έντονη τελετουργικότητα. Η απλότητα και η καθαρότητα από τις φόρμες της αρχιτεκτονικής της στάμνας, της απόλυτης σφαιρικότητας, αποτελούν δάνεια από τον αυθορμητισμό των πρωτόγονων λαών, των χαμένων πολιτισμών της Ασίας, των Σουμερίων και των Ασσυρίων, καθώς και από την ελληνιστική εποχή, που υιοθετούσε φόρμες πιο χαλαρές και πιο περιγραφικές. Συχνά η ζωγραφική μου επεμβαίνει στη γλυπτική μου και η γλυπτική μου επεκτείνεται στη ζωγραφική, δημιουργώντας ένα αδιάσπαστο σύνολο συμπυκνωμένης ενότητας.

Τα μικρά γλυπτά διαθέτουν κάτι από τα μικρά πουλιά, τα μηδενικά, τα ανύπαρκτα. Χαρακτηρίζονται από την ίδια εγρήγορση, που είναι πλημμυρισμένη με αυθορμητισμό και σπάνια κομψότητα. Τα μικρά γλυπτά περιφρονούν τα μεγαλύτερα, είναι τα παλιότερα και ως εκ τούτου, τα πιο σεβαστά. Κάτι που δεν συμβαίνει με τα πουλιά καθώς τα μεγαλύτερα με τόση βίαιη άνεση κατασπαράζουν τα μικρά. Στην προκειμένη περίπτωση αντιμετωπίζουμε το χάος του κόσμου στην αποθέωσή του.

Τα μικρά γλυπτά και κυρίως όσα είναι φτιαγμένα από πηλό, που διαθέτει αναμφισβήτητη διαχρονικότητα, έχουν έναν δικό τους τρόπο να ονειρεύονται και κυρίως, πάνω από όλα, να συμπεριφέρονται με αέναη συγκινητική ποιητικότητα.

Το χαρτί και το χαρτόνι διαθέτουν την προνομιούχα διάθεση του παιχνιδιού, της απελευθέρωσης, και ακόμα την ικανότητα της παραμόρφωσης και της τρέλας. Ενδέχεται ν’ αποκτήσουν άπειρες μορφές, αποτελώντας την πρώτη εύπλαστη ύλη, δίνοντας άπειρες δυνατότητες στους δημιουργούς. Συμπεριφέρονται όπως εκείνα τα όνειρα που δεν έχουν αρχή και τέλος. Κάθε φορά που καταπιάνομαι με τα χαρτόνια, με διακατέχει ένας ίλιγγος, μια ανεξέλεγκτη μέθη με την ελευθερία και τις δυνατότητες της πλαστικότητάς τους. Με συνεπαίρνει ένας ιδιαίτερος οίστρος που δεν γνωρίζω ακριβώς ως πού μπορεί να με πάει. Είναι σαν εκείνες τις δεξιοτεχνικές άριες της όπερας που σε πλημμυρίζουν με άπειρη μέθη ταραχής. Είναι μαγική όπως τα ξόρκια, οι ευχές και οι εύγλωττες επινοήσεις. Είναι όπως οι ατρόμητοι ταχυδακτυλουργοί, οι θαρραλέοι ακροβάτες που επιδιώκουν το ακατόρθωτο.

Το χαρτί και το χαρτόνι συμπεριφέρονται ερωτικά, όπως το γυμνό κορμί, το φλογερό βλέμμα, οι τεθλασμένες ανάσες, οι εραλδικοί μικροψίθυροι και οι αναστεναγμοί. Είναι σαν τηλεγραφήματα που σε καθηλώνουν όπως οι νάνοι όταν μπορούν να πραγματοποιήσουν θαύματα.

 (Φαίδων Πατρικαλάκις, Ο μαγικός κόσμος της ζωγραφικής, εκδ. Μανδραγόρας 2016)