Μικρά ποτάμια-χείμαρροι και πηγές της αρχαίας και νεότερης Αθήνας

 

29/01/2019 - πηγή ΠΕΕΓΚΕΠ  Μάνος Κάπα 

Πού βρισκόταν ο Βοϊδοπνίχτης; – Πώς λεγόταν το ποταμάκι που περνούσε κάτω από την οδό Βουκουρεστίου – Τι έγραφε ο Στράβωνας για τον Ηριδανό που ρέει στο Μοναστηράκι – Και μια μικρή λίμνη μέσα στην Αθήνα

Με αφορμή το καταπληκτικό άρθρο, ένα από τα πάμπολλα του Θωμά Σιταρά για τον Ιλισό, “Στις όχθες του Ιλισού τα χρόνια τα παλιά”, σκεφτήκαμε να αναφερθούμε σε μερικά μικρότερα ποτάμια, χειμάρρους και πηγές, που υπήρχαν στην Αθήνα από την αρχαιότητα ως και τον περασμένο αιώνα, οπότε καλύφθηκαν (όπως ο Ιλισός αλλά και ο Κηφισός σε μεγάλο μέρος του), προκειμένου να γίνουν δρόμοι.

Βέβαια, οι πηγές δεν καλύφθηκαν, αλλά σίγουρα δεν έχουν την παλιά μορφή τους. Ούτε και τα ποταμάκια και οι χείμαρροι έπαψαν να υπάρχουν. Πλέον όμως, η κοίτη τους δεν είναι ορατή. Ας δούμε λοιπόν τα σημαντικότερα από αυτά.

Γνωστότερος απ’ όλους τους “μικρούς” ποταμούς της Αθήνας είναι ο Ηριδανός. Οι πηγές του και η πορεία που ακολουθούσε έγιναν γνωστές μετά το 1992, από τις ανασκαφές για τα έργα του μετρό. Ο Ηριδανός πήγαζε από τη νότια πλαγιά του Λυκαβηττού, έρεε νοτιοανατολικά προς τη σημερινή πλατεία Συντάγματος, κατηφόριζε προς τον Κεραμεικό και έβγαινε από την πόλη στο ύψος της Ιερής Πύλης (αφετηρία της αρχαίας Ιεράς Οδού). Ο Παυσανίας στα “Αττικά”, τον αναφέρει σαν παραπόταμο του Ιλισού, ενώ ο Στράβωνας, στα “Γεωγραφικά”, γράφει ότι “είναι άξιος γέλιου αυτός που έγραφε ότι οι κόρες των Αθηναίων αντλούσαν καθαρό νερό από τον Ηριδανό, του οποίου τα νερά ήταν τόσο ακάθαρτα, που ούτε τα ζώα που έβοσκαν κοντά του δεν πλησίαζαν”. Αναφερόταν σε όσα έγραφε ο Καλλίμαχος στο μη σωζόμενο έργο του “Συναγωγή ποταμών”.

Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138), ο Ηριδανός εγκιβωτίστηκε. Στο Μοναστηράκι, είναι πλέον ορατή η εγκιβωτισμένη κοίτη του, ενώ ορατός είναι ο ποταμός στον Κεραμεικό, στο σημείο της Ιεράς Πύλης.

Ο Αλασσώνας ήταν παραπόταμος του Ιλισού, που πήγαζε από τον Υμηττό και έρεε στην περιοχή του σημερινού Παγκρατίου. Σήμερα, η κοίτη του έχει καλυφθεί από τις οδούς Φρύνης, Καλλίπου, Σπ. Μερκούρη, Αρχελάου και Αμύντα. Πιθανότατα, το όνομα Αλασσώνας είναι παραφθορά του αρχαίου Ελάσσων.

Ο Βοϊδοπνίχτης ήταν χείμαρρος που πήγαζε από τον Λυκαβηττό και χωριζόταν σε δύο κλάδους. Ο ένας περνούσε από τη σημερινή οδό Δημοκρίτου κι ο άλλος από την οδό Λυκαβηττού. Στη σημερινή οδό Ακαδημίας, ενώνονταν σ’ ένα ρέμα που είχε κατεύθυνση προς την οδό Σταδίου. Στο Αρσάκειο χυνόταν σε άλλα ρέματα.

Το Διαβολόρεμα ήταν χείμαρρος που υπήρχε βόρεια του Γηροκομείου. Μέσω του ρέματος αυτού, τα νερά της Πεντέλης κατέληγαν στον Ιλισό.

Ο Κυκλοβόρος ήταν ορμητικός χείμαρρος ο οποίος μάλιστα αναφέρεται κι από τον Αριστοφάνη. Σχηματιζόταν τον χειμώνα από τα βροχόνερα που συγκεντρώνονταν στις νοτιοδυτικές πλαγιές των Τουρκοβουνίων, χωριζόταν σε δύο κλάδους οι οποίοι παρακάτω ενώνονταν ξανά. Ο Κυκλοβόρος περνούσε με θόρυβο στη σημερινή οδό Μάρνη και συνέχιζε την πορεία του προς το Μεταξουργείο.Τελευταία αναφορά στον Κυκλοβόρο γίνεται από περιηγητή του 19ου αιώνα.

Άλλος ποταμός για τον οποίο γνωρίζουμε μόνο ότι βρισκόταν ανατολικά του Κηφισού, ήταν ο Σκίρος.

Κοντά στον Κυκλοβόρο, βρισκόταν ο χείμαρρος του Αγίου Στυλιανού που διερχόταν από την πλατεία του Γκύζη και συνέχιζε προς την οδό Στουρνάρη και την Πλατεία Βάθη. Λέγεται μάλιστα ότι ο χείμαρρος αυτός “ευθύνεται” για το πλημμύρισμα των υπογείων του Πολυτεχνείου και την καταστροφή ιστορικών αρχείων.

Το… Χεζοπόταμο (συγγνώμη για τη λέξη, έτσι λεγόταν!), ήταν χείμαρρος που κατέβαινε από τον Λυκαβηττό και σχηματιζόταν στη σημερινή οδό Δημοκρίτου για να καταλήξει διαμέσου των σημερινών οδών Δημοκρίτου και Βουκουρεστίου, στον Βοϊδοπνίχτη, που αναφέραμε παραπάνω, ο οποίος περιέβαλε την ανατολική πλευρά του τείχους της αρχαίας Αθήνας.

Το ίδιο όνομα με τον χείμαρρο (καταλάβατε νομίζουμε…) είχε και η περιοχή της σημερινής οδού Βουκουρεστίου.

Η Μπουμπουνίστρα βρισκόταν πάνω από την πλατεία Συντάγματος κοντά στη Βουλή! Στη συμβολή των σημερινών οδών  Όθωνος και Αμαλίας, υπήρχε μια κρήνη, το νερό της οποίας καθώς έτρεχε… μπουμπούνιζε. Από εκεί διοχετευόταν και στο τουρκικό λουτρό που υπήρχε παλιά στη διασταύρωση των οδών Αγίας Φιλοθέης και Νικοδήμου.

Η Στέρνα Γάσπαρη βρισκόταν στη διασταύρωση των σημερινών οδών Καλλιφρονά και Αγίας Ζώνης. Εκεί, παλιά, υπήρχε πηγή και τρεις στέρνες, από τις οποίες προμηθεύονταν νερό οι κάτοικοι των Άνω Πατησίων. Ο Αθηναίος γιατρός Δημήτριος Γάσπαρης ήταν πρόξενος της Γαλλίας και έζησε από τα μέσα του 18ου αιώνα ως και μετά το τέλος της Επανάστασης του 1821.

Τέλος, ο Βούθουλας ήταν μια μικρή λίμνη που βρισκόταν κάτω απ’ τον καταρράκτη που σχημάτιζαν τα νερά στη συμβολή των δύο παλιών βραχιόνων του Ιλισού, στη συμβολή των οδών σημερινών οδών Καλλιρρόης και Βουλιαγμένης, κοντά στην εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Η λίμνη αυτή έμοιαζε με μεγάλο λάκκο (από εκεί και το όνομα της βούθουλας= λάκκος, από την αρχαία λέξη βόθυνος= λάκκος), είχε νερό και τους καλοκαιρινούς μήνες. Συχνά, παιδιά από τις γύρω γειτονιές πήγαιναν εκεί και κολυμπούσαν (μάλιστα το 1868 ένα δεκάχρονο παιδί πνίγηκε εκεί), ενώ και νεαρές κοπέλες πήγαιναν για να πλύνουν τα ασπρόρουχά τους.

Αυτά τα στοιχεία μπορέσαμε να βρούμε για άλλα ποτάμια, χειμάρρους, πηγές και… μια λίμνη της Αθήνας του παρελθόντος.

Βασική πηγή μας ήταν το έξοχο βιβλίο του Γιάννη Καιροφύλα “Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των Περιχώρων”, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1995.

Σημαντικό και το σχετικό άρθρο που δημοσίευσαν «Τα Νέα» , στις 4/7/2009, απ΄ όπου και ο κατατοπιστικός χάρτης.

Κι ένα μεγάλο “ευχαριστώ” και πολλά “μπράβο” ξανά, στον κύριο Θωμά Σιταρά που μας έδωσε την αφορμή να μάθουμε κι εμείς μαζί με τους αναγνώστες του protothema.gr, τόσα ενδιαφέροντα, πιστεύουμε, στοιχεία!