Εισαγωγή
Η Σοφία Αφεντάκη (1855-1873) πέρασε στην αθανασία μέσω του επιτύμβιου γλυπτού που φιλοτέχνησε ο Γιαννούλης Χαλεπάς για τον τάφο της στο Πρώτο Νεκροταφείο, ένα από τα σημαντικότερα κοιμητήρια της Ευρώπης, εφάμιλλης ιστορικής και αισθητικής αξίας με το Highgate στο Λονδίνο και το Pére Lachaise στο Παρίσι, και την απεικονίζει στον τύπο της Κοιμωμένης. Τον Μάρτιο του 2017 ανακοινώθηκε η μόνιμη μετακίνηση του γλυπτού στην Εθνική Γλυπτοθήκη και η αντικατάστασή του στο νεκροταφείο από ένα αντίγραφο, γεγονός από το οποίο προκύπτουν διάφοροι ηθικοί προβληματισμοί: Έχει κανείς το δικαίωμα, για οποιοδήποτε λόγο, να παίρνει τέτοιες αποφάσεις για λογαριασμό των συγγενών που παρήγγειλαν και έγειραν το έργο; Θα έπρεπε καλαίσθητες, επιτύμβιες πλάκες και γλυπτά να μένουν απροστάτευτα και να υποκύπτουν στην όξινη βροχή, τη μόλυνση, τον βανδαλισμό και τη φθορά του χρόνου; Ποιο είναι το νομικό πλαίσιο και το ηθικό υπόβαθρο τέτοιων αποφάσεων;
Η περίπτωση της "ωραίας Κοιμωμένης": Υπέρ και κατά της μετακίνησης
Η νεαρή κοπέλα πέθανε σε ηλικία 18 ετών από φυματίωση. Ήταν απόγονος γνωστής και εύπορης οικογένειας της Κιμώλου. Ο τελευταίος συγγενής της οικογένειας Αφεντάκη κληροδότησε το γλυπτό στο Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΠΟ) υπό τον όρο να μεταφερθεί σε κάποιο μουσείο για την προστασία του και να αντικατασταθεί από ένα αντίγραφο in situ.
Πέραν αυτών..
Όταν επιτύμβια γλυπτά μετακινούνται από τα κοιμητήρια, όχι μόνο χάνουν το ιστορικό συγκείμενό τους, αλλά χάνουν και την ταυτότητά τους ως σηματοδότες ενός τάφου. Είναι άραγε η ταφική τέχνη ένα είδος "ειδικής" τέχνης που δεν πρέπει να αγγίζεται από τη στιγμή που συνοδεύει έναν νεκρό, είναι ένα είδος "λεπτής" τέχνης που θα έπρεπε να συντηρείται για πάντα επιτόπια; Ποιος παίρνει τις αποφάσεις; Είναι ή θα έπρεπε να είναι μια τέχνη ταμπού; Υπάρχουν 12.000 τάφοι στο A' Νεκροταφείο, 700 από τους οποίους διακρίνονται για την αισθητική και καλλιτεχνική τους αξία (Καθημερινή). Η Κοιμωμένη έχει υποστεί πολλές επιθέσεις βανδαλισμού και τη φθορά του χρόνου. Η κοινή γνώμη είναι μάλλον διχασμένη και δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ειδικών επιστημόνων περί της μετακίνησής της ή όχι.
Η κυρία Καρδαμίτση-Αδάμη, aρχιτέκτων, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ, έχει δηλώσει δημόσια ότι η Κοιμωμένη θα πρέπει να μείνει στη θέση της «διότι, εάν αρχίσει αυτή η τακτική, σε λίγο θα πρέπει να αφαιρούμε και άλλα γλυπτά για λόγους προστασίας και θα αποψιλωθεί το νεκροταφείο». Ο τέως καθηγητής Συντήρησης στο ΤΕΙ, κύριος Ηλίας Νομπιλάκης, με ειδίκευση στην πέτρα, έχει την ίδια άποψη, προσθέτοντας ότι το γλυπτό φιλοτεχνήθηκε για συγκεκριμένο περιβάλλον από το οποίο δεν πρέπει να απομακρυνθεί (Καθημερινή).
Αποχωρισμένο από το αρχιτεκτονικό και ιστορικό του πλαίσιο, ένα επιτύμβιο γλυπτό υφίσταται βαριές αισθητικές και σημασιολογικές συνέπειες. Η ελάχιστη παρέμβαση και η αναστρεψιμότητα βρίσκονται στον πυρήνα της ηθικής δεοντολογίας της επιστήμης της Συντήρησης και συνηγορούν υπέρ της συντήρησης in situ (Brajer, 2002).
Το 2008, ο τέως καθηγητής Αντώνιος Δανασσής Αφεντάκης, πρόεδρος εκείνη την εποχή του Αφεντάκειου Κληροδοτήματος Κιμώλου, είχε στείλει επιστολή διαμαρτυρίας στον Δήμο Αθηναίων και το Υπουργείο Πολιτισμού, τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων, με την οποία ζητούσε τη μεταφορά της Κοιμωμένης σε μουσείο των Αθηνών λόγω της άσχημης κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει. Έκανε λόγο για τα «φαγωμένα νύχια και τη σπασμένη μύτη» της κόρης. Ο κύριος Καφέσας, δημοτικός σύμβουλος, απάντησε ανακοινώνοντας μέχρι το τέλος της χρονιάς, την ίδρυση μουσείου ταφικής τέχνης εντός των τοιχών του Α' Νεκροταφείου, όπου και θα μεταφερόταν η Κοιμωμένη. Μέχρι σήμερα δεν έχει λειτουργήσει το μουσείο αυτό (Το Βήμα).
Συμπέρασμα
Οι αρχές συντήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς κηρύττουν την ελάχιστη παρέμβαση. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: Δεν είναι παρέμβαση η μετακίνηση ενός επιτύμβιου γλυπτού από τον τάφο για τον οποίο προοριζόταν και συντρόφευε επί αιώνες; Δεν είναι απειλή για το εννοιολογικό φορτίο του γλυπτού η απομάκρυνσή του από τον αυθεντικό του χώρο; Ενδιαφέρον έχει να θυμηθούμε ότι τον Δεκέμβρη του 1950, το δικαστήριο έκρινε ότι η Κοιμωμένη έπρεπε να παραμείνει στη θέση της, παρά τη διεκδίκησή της από τον εξ αγχιστείας συγγενή της οικογένειας Αφεντάκη, ο οποίος επιθυμούσε την μετακίνησή της στην Τήνο (Δενδρινός 2012, σελ. 159, 162-64).
Ο Cesare Brandi στην Θεωρία της Συντήρησης περιγράφει την αποκατάσταση ως «τη μεθοδολογική στιγμή της αναγνώρισης του έργου τέχνης στη φυσική του σύσταση και στη διπλή πολικότητά του, αισθητική και ιστορική, ενόψει της μεταβίβασής του στο μέλλον» (Brandi, 1996).
Είναι το μέλλον πιο σημαντικό από το παρελθόν; Θα έπρεπε να παρεμβαίνουμε με οποιοδήποτε ψυχολογικό, ηθικό ή συναισθηματικό τίμημα, ώστε να μεταβιβάσουμε τα αντικείμενα τέχνης στο μέλλον; Είναι η ταφική τέχνη ένα είδος ‘ιερής’ τέχνης που θα έπρεπε να συντηρείται μόνο in situ;
Η πρόθεση του αναθέτη του έργου στον Χαλεπά ήταν να κάνει τέχνη, όπως την αντιλαμβανόμαστε, ή να κάνει ένα γλυπτό που θα σηματοδοτεί τον τάφο της χαμένης κόρης που θα την θυμίζει σαν να κοιμάται; Η χάρτα της Βενετίας επισημαίνει την ανάγκη συντήρησης των μνημείων (ICOMOS). Το 1968, το πέμπτο άρθρο του αναγκαστικού νόμου ορίζει πως: «Τα επί των τάφων μνημεία, τα αφιερωμένα εις μνήμην τεθνεώτων, έχοντα την έννοιαν εκδηλώσεως θρησκευτικού σκοπού, χαρακτηρίζονται ως πράγματα εκτός συναλλαγής, μη επιτρεπόμενης εντεύθεν της εκποιήσεως, υποθηκεύσεως ή κατασχέσεως αυτών ως και της μεταβολής του προορισμού των» (Αναγκ. Νόμος υπ’ αριθ. 582, 1968, ό.π., Άρθρ. 5).
Μένει να δούμε αν και με ποια εξήγηση θα διαταραχθεί ο ύπνος της κόρης.
Το άρθρο αυτό επιχειρεί το άνοιγμα διαλόγου σχετικά με τους ηθικούς προβληματισμούς που εμπλέκονται στη μετακίνηση ταφικών γλυπτών από τον χώρο του νεκροταφείου. Υπάρχει κάτι απόκοσμο και γαλήνιο στα παλιά κοιμητήρια με τα αυθεντικά τους έργα. Όσοι τάσσονται κατά της μετακίνησης γλυπτών από εκεί σε μουσεία, πιστεύουν ότι αντίγραφα των γλυπτών δεν μπορούν να επικοινωνήσουν την ίδια, ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Καρδαμίτση-Αδάμη Μάρω, Δανιήλ Μαρία, Το Α' κοιμητήριο της Αθήνας. οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του, Αθήνα 2017
Γέροντας Δ., Ιστορία του Δήμου Αθηναίων, Δ. Αθηναίων, Αθήνα 1972.
Δανιήλ Μ., «Η εξέλιξη του Α΄ Κοιμητηρίου της Αθήνας μέχρι τα χρόνια του Μεσοπολέμου», Περ. Αρχαιολογία & Τέχνες, τ.100, Αθήνα 2006.
Σ. Δενδρινός, Η Κοιμωμένη: Το τρυφερό ρομάντζο της Σοφίας Αφεντάκη, Φιλιππότης – Ερίνη, Αθήνα: 2012
Στρατής Δούκας, Ο βίος ενός αγίου: Γιαννούλης Χαλεπάς, εκδ. Στρατή Φιλιππότη, Αθήνα 2002, σελ. 70
Στρατής Δούκας, Γιαννούλης Χαλεπάς. Νέα βιογραφικά, Αθήνα 1952
Στρατής Δούκας, Υποθέσεις και λύσεις πάνω σε προβλήματα της ζωής και του έργου του Γιαννούλη Χαλεπά, Κέδρος, 1970
Στρατής Δούκας, Γιαννούλης Χαλεπάς, δεύτερη έκδοση, Κέδρος, 1978
Λυδάκης Σ., Μια Πολύτιμη Γλυπτοθήκη το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, Αθήνα 1981
Μπίρης Κ., Αι Αθήναι από τον 19ον εις τον 20όν αιώνα, Μέλισσα, Αθήνα 1996
Brajer, Isabelle (2002). The Transfer of Wallpaintings; based on Danish experience. Archetype Publications
Στεφάνου Ιωσήφ – Στεφάνου Ιουλία, Ο χώρος των νεκρών, Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης – Ε.Μ.Π., Αθήνα 2001
Koestler, Robert J. et al., editors (2003). Art, biology, and conservation: biodeterioration of works of art. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 1588391078
ICOMOS - Χάρτα της Βενετίας για τα μνημεία, (ICOMOS, Βενετία, 1964), στο Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, Θεσμικό πλαίσιο - Διεθνείς Χάρτες- Κατευθυντήριες, http://courses.arch.ntua.gr/112130.html
Sandis, Constantine, ed. Cultural heritage Ethics: Between Theory and Practice. Cambridge: Open Book Publishers, 2014
Staniforth, Sarah, ed. Historical Perspectives on Preventive Conservation. Los Angeles: Getty Publications, 2013
www.kathimerini.gr/899740/article/epikairothta/ellada/o-xalepas-kai-h-istoria-ths-ellhnikhs-diasporas
http://www.tovima.gr/culture/article/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου