Μίλος Φόρμαν: Αδάμαστος κλασικός του σινεμά

Του Αιμίλιου Χαρμπή

από την "Καθημερινή"

Είναι αρκετοί οι σκηνοθέτες στην ιστορία του κινηματογράφου οι οποίοι έχουν παραγάγει δύο, τρία ή και παραπάνω αριστουργήματα, ταινίες που έμειναν ως κλασικές στην ιστορία του σινεμά. Ελάχιστοι ωστόσο είναι εκείνοι που έχουν καταφέρει κάτι τέτοιο με φιλμ τελείως διαφορετικών προδιαγραφών· ένας τους ήταν ο Μίλος Φόρμαν, ο οποίος έφυγε την περασμένη Παρασκευή από τη ζωή σε ηλικία 86 ετών. Κι αυτό το καταλαβαίνει κανείς είτε δει το σύνολο της φιλμογραφίας του είτε επικεντρώσει απλώς στα δύο διασημότερα και πολυβραβευμένα έργα του. Ενα πρώτο αξιοσημείωτο της καριέρας του Φόρμαν είναι η οικονομία της παραγωγής του: μόλις 12 μεγάλου μήκους ταινίες σε περίπου τέσσερις δεκαετίες. Κι όμως, συγκαταλέγεται στους σπουδαιότερους του σύγχρονου Χόλιγουντ. Ως γνωστόν, βέβαια, δεν ξεκίνησε από εκεί. Αφού έχασε τους γονείς του από μικρή ηλικία, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί, δημιούργησε τα πρώτα του φιλμ στην πρώην Τσεχοσλοβακία, κερδίζοντας μάλιστα σχεδόν αμέσως τη διεθνή αναγνώριση. Τόσο «Οι έρωτες μιας ξανθιάς» όσο και το «Φωτιά...Πυροσβέστες» ήταν υποψήφια για το ξενόγλωσσο Οσκαρ, γεγονός που του άνοιξε και την πόρτα της Δύσης. Εχοντας γνωρίσει τη λογοκρισία του ανατολικού μπλοκ, επέλεξε να παραμείνει στις ΗΠΑ, όπου το 1975 παρήγαγε και το πιο διάσημο φιλμ του.

Περίπου στο μέσον της «Φωλιάς του κούκου», υπάρχει μια σκηνή όπου ο πρωταγωνιστής Ρ.Π. Μακμέρφι (Τζακ Νίκολσον) παρακαλάει την αυστηρή νοσοκόμα του ιδρύματος να βάλει το ματς στην τηλεόραση. Αυτή αρνείται πεισματικά, με αποτέλεσμα εκείνος να κάτσει μπροστά στην άδεια οθόνη και να αρχίσει να περιγράφει με πάθος τον «αγώνα», καθώς οι υπόλοιποι τρόφιμοι ζητωκραυγάζουν. Πρόκειται για μία από τις πιο συγκινητικές στιγμές στην ιστορία του σινεμά, σε ένα φιλμ-σύμβολο του ελεύθερου πνεύματος και της εναντίωσης στην καταπίεση. Βασισμένη στην ομώνυμη νουβέλα του Κεν Κέσεϊ (επίσης μεγάλη μορφή), η «Φωλιά» κέρδισε 5 Οσκαρ, όλα σε σημαντικές κατηγορίες.

Κι όμως, αυτό το εμβληματικό έργο πιθανότατα δεν είναι καν το καλύτερο του Μίλος Φόρμαν. Αυτός ο τίτλος πρέπει μάλλον να αποδοθεί στο πολύ διαφορετικό και επικών διαστάσεων «Amadeus», αφιερωμένο στον Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ. Πέρα από πολυεπίπεδη βιογραφία, η ταινία αποτελεί ύμνο στη μουσική τέχνη, καταφέρνοντας να συνδυάσει την υψηλού επιπέδου θεατρικότητα με την κινηματογραφική εξτραβαγκάνζα και τα ντοκιμαντερίστικα στοιχεία, που ήταν και σήμα κατατεθέν του σκηνοθέτη. Αναδεικνύει, δε, τη μοναδική ερμηνεία του Φ. Μάρεϊ Αμπραχαμ (ένα από τα 8 συνολικά Οσκαρ που κατέκτησε στην απονομή του 1985), ενώ το τελευταίο κομμάτι της αγγίζει σε επίπεδο κλιμάκωσης-μοντάζ τα όρια της ποίησης.

Ενα άλλο εξαιρετικό, αν και λιγότερο διάσημο, φιλμ του Φόρμαν είναι η «Υπόθεση Λάρι Φλιντ». Με έναν υπέροχο Γούντι Χάρελσον στον κεντρικό ρόλο (προφανής η ικανότητα του σκηνοθέτη να αναδεικνύει τους πρωταγωνιστές του), η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός αμφιλεγόμενου εκδότη πορνογραφίας, ο οποίος μετατρέπεται σε ένα ακόμα σύμβολο υπέρ της εκφραστικής ελευθερίας. Αρκετά ταιριαστά, το κύκνειο άσμα του Μίλος Φόρμαν είναι «Τα φαντάσματα του Γκόγια», φόρος τιμής σε έναν μεγάλο –και κυρίως αδάμαστο– πρωτοπόρο, από έναν καλλιτέχνη του σινεμά, ο οποίος, αναμφισβήτητα, αξίζει κι εκείνος όμοια επίθετα