Για τα 45 χρόνια του Θεάτρου Στοά

«Να γλιτώσουμε από το ψέμα
και την απάτη του “πολιτισμού”»

Ομιλία με αφορμή τη συμπλήρωση 45 χρόνων λειτουργίας του Θεάτρου "ΣΤΟΑ", από τον Θανάση Παπαγεωργίου και τη Λήδα Πρωτοψάλτη

Του Λουκά Αξελού

 

(…) Το πρώτο που θέλω να επισημάνω είναι ότι όσο δεν μπορούμε να νοήσουμε τον μύθο της Λήδας άνευ κύκνου, έτσι και στην περίπτωση της Στοάς δεν μπορούμε να νοήσουμε Θανάση άνευ Λήδας. Και σε αυτό είμαι απόλυτος· γιατί η σύμπτωση των δύο αυτών πεισματάρηδων, υπήρξε βαθιά και ουσιαστική. Διότι όταν η Λήδα επισημαίνει ότι «πάλευε αφετηριακά να βρει ένα στέκι, να εκφραστεί μακριά από φίρμες, φώτα, διασημότητες, μακριά τέλος πάντων από ό,τι έχει σχέση με πουλάω-αγοράζω, κερδίζω-χάνω», συνέπιπτε απόλυτα με τον Θανάση που σταθερά διακήρυττε ότι «κάνουμε θέατρο για να δώσουμε λύση στα προβλήματά μας, να απαλλαγούμε από τα φαντάσματα που μας περιτριγυρίζουν, να βγούμε από τον βούρκο της καθημερινότητας, να γλιτώσουμε από το ψέμα και την απάτη του “πολιτισμού”». Μπορεί, λοιπόν, να μην είναι βέβαιο ότι ο Δίας έγινε κύκνος για την Λήδα, αλλά απολύτως βέβαιο είναι ότι στη Στοά κύλησε ό τέντζερης και βρήκε το καπάκι.

Το δεύτερο που θέλω να επισημάνω είναι ότι ανεξάρτητα από το αν ο Παπαγεωργίου έχει διαβάσει Ντιντερό, ο ίδιος και η Στοά εφάρμοσαν στην πράξη το κεντρικό του πρόταγμα, σύμφωνα με το οποίο «η τέχνη δεν έχει καμιά υποχρέωση να είναι πολυτέλεια των ακαμάτηδων. Κάθε τέχνη οφείλει να έχει κοινωνική αποστολή και χρησιμότητα».

Αυτή η βαθιά εδραιωμένη πεποίθηση είναι που οδηγεί τη Στοά να μην μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τον ενεργό θεατή-παραστάτη. Να μην μπορεί να εννοήσει την δουλειά της έξω από την κοινωνία, έξω από την πολιτική, έξω από τις αγωνίες και τα συμφέροντα των υποτελών τάξεων. Να μην μπορεί να διανοηθεί την παρέμβασή της παρά σε συνάρτηση με ορισμένο τόπο και χρόνο, οπλισμένη με βαθιά ιστορικότητα, ιθαγένεια και πολιτισμική ταυτότητα.

Και είναι αυτό το ουσιαστικό στοιχείο που με κάνει να πιστεύω ότι δεν αποτελεί επετειακό καλό λόγο η άποψή μου ότι στο πλαίσιο της Ιστορίας και συνέχειας του θεάτρου μας, ο Θανάσης Παπαγεωργίου, με τις δικές του, φυσικά, ιδιαιτερότητες, έρχεται να στοιχηθεί πίσω από τους μεγάλους δασκάλους μας, τον Χρηστομάνο, τον Πολίτη, τον Ρώτα, τον Ροντήρη, τον Κουν, τον Μινωτή και τον Βολανάκη.

Το τρίτο που θέλω εμφατικά να τονίσω είναι το στοιχείο της άγριας ιθαγένειας που χαρακτηρίζει όλον τον πεντηκονταετή κύκλο της Στοάς. Ήδη από την πρώτη δεκαετία, το 1978 ο Τάσος Λιγνάδης είχε εύστοχα επισημάνει: «Η Στοά χτυπάει στη φλέβα της ιθαγένειας και μας και μας δείχνει την ποιότητα και την ποσότητα του νερού, που μπορεί να αναβλύσει σε ένα έδαφος που η ξενόφερτη “παιδεία” μας έχει μάθει να το θεωρούμε άνυδρο». (…)

Και ο χρόνος δικαίωσε την εκτίμησή του, διότι η Στοά δεν κινήθηκε, ούτε θέλησε να κινηθεί ποτέ ούτε στα πλαίσια ενός εθνικολαϊκού πτωχοπροδρομισμού,ούτε μιας εκτός τόπου και χρόνου μεταφοράς μας στο Λουξεμβούργο. Με επίγνωση της θεατρικής μας ιστορίας, φανατικά και βαθιά ευριπιδιακός, ο σκληρός πυρήνας της Στοάς ήταν σε θέση να αντιληφθεί αυτό που ο Φρειδερίκος Ένγκελς, απευθυνόμενος στους ά-χρονους και ά-τοπους ψευτοδιεθνιστές μικροευρωπαίους μεταπράτες της εποχής του, είχε παρατηρήσει σχετικά με τον Ερρίκο Ίψεν και το έργο του. Ότι, δηλαδή, ο Ίψεν έγινε μεγάλος συγγραφέας, όχι παρά την επαρχιακή του γενέτειρα, όχι παρά την μικρή του χώρα, αλλά εξαιτίας αυτής.

Αυτή η λογική του να πατάς στα πόδια σου και να στηρίζεσαι στις δικές σου δυνάμεις, είναι που διαπότισε και διαποτίζει τη Στοά, ως συνείδηση του γεγονότος ότι αν έχει αξία η συνέχιση της μεγάλης θεατρικής μας παράδοσης, αυτή οφείλει να στηρίζεται στην ανάδειξη της δικής σου πραγματικότητας και όχι στη θλιβερή μεταφορά του νεοϋορκέζικου ή παριζιάνικου κοσμοπολιτισμού στους νεοαποικιακούς σταθμούς ανεφοδιασμού του Κολωνακίου ή των Εξαρχείων.

Το τέταρτο που θέλω να επισημάνω είναι το ποιοτικό χαρακτηριστικό που η Λήδα το ονομάζει «το πείσμα του. Αυτό το πείσμα που μας κράτησε ζωντανούς, γεμάτους κέφι, πάθος, όρεξη και σεβασμό στη δουλειά». Εγώ διαφοροποιούμενος εν μέρει, το ονομάζω βαθιά συνείδηση για την αξία της πάλης κόντρα στο ρεύμα.

Ας μην κοροϊδευόμαστε. Η αξία κάθε ριζοσπαστικής πράξης κρίνεται από τη δυνατότητα αντίστασης και σύγκρουσής μας με τις κρατούσες λογικές. Αυτή η πάλη κόντρα στο ρεύμα είναι που κατά τον Μάξιμο Γκόργκι καθορίζει την επαναστατικότητα ή όχι ενός οργανισμού. Και η Στοά αποτελεί ναι αυθεντική εστία αντιστάσεως, που κάνει υπαρκτή πραγματικότητα το φανταστικό γαλατικό χωριό των Αστερίξ και Οβελίξ.

Ο Θανάσης, η Λήδα, η Ελένη Καρπέτα, στα πρώτα βήματα, αλλά και οι 358 συνολικά συμμετέχοντες ως ηθοποιοί, συγγραφείς, μουσικοί, σκηνοθέτες, σκηνογράφοι, χορογράφοι και μεταφραστές, στο μισό αιώνα που παρήλθε, δώσανε έναν αγώνα· αγώνα πραγματικό, αγώνα κόντρα στο ρεύμα και κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες.

Κλείνοντας και χωρίς να κρύβω τη συγκίνησή μου, θέλω να επισημάνω ότι αυτό που χαρακτηρίζει κυρίως τον Θανάση και την Λήδα είναι το γεγονός ότι προσπάθησαν με βάση μια πολιτιστική επιλογή και ένα σαφές θεατρικό όραμα να αντιδράσουν στους ποικίλους συμβιβασμούς και κομφορμισμούς της εποχής τους.

Γιατί, ας μην γελιόμαστε. Στο βαθμό που κάποιος επιζητά μιαν υπέρβαση του υπάρχοντος, δύο βασικοί τρόποι μένουν για να παρέμβει στη συγκεκριμένη πραγματικότητα.

Ο πρώτος είναι να παρέμβει με τις όποιες δυνάμεις και δυνατότητες έχει κόντρα στο ρεύμα, προσπαθώντας να εξαντλήσει τα υποκειμενικά του όρια με βάση την αντίληψη ότι «ο συγγραφέας είναι ένας δραματουργός που δεν ξεστρατίζει από τον δρόμο του για να μαζέψει λουλουδάκια». Και ο δεύτερος είναι, αγνοώντας την προτροπή του Μπαλζάκ, να μαζεύει λουλουδάκια τα οποία μαραμένα -φευ- να μας τα εκθέτει στα θλιβερά βάζα του αριστεροδεξιού μεταπολιτευτικού κομφορμισμού.

Ο Θανάσης ανήκει στην πρώτη, δυστυχώς υπό εξαφάνιση, σχολή. Γιατί ο Θανάσης υπήρξε έμπορος κακός. Δηλαδή αυθεντικός θεατράνθρωπος και όχι εμπορικός πλασιέ θεατρικού μόχθου. Αυτό ήταν που επικαθόρισε εν πολλοίς την όλη του συμπεριφορά και σε αυτό επικεντρώνεται το όποιο του ήθος. (…)

Τόσο ο ίδιος, όσο και η Λήδα, αλλά και ο σκληρός πυρήνας των στενών τους συνεργατών, πάλεψαν την άποψη ότι ο πολιτισμός δεν είναι απλά κρατικές παροχές ή διαφημιστικά τρυκ, ότι ο θίασος που είναι συνδεδεμένος με την εθνική-λαϊκή ζωή δεν είναι πλασιέ των όποιων αυτοχαρακτηριζόμενων πολιτιστικών προϊόντων, κάδος απορριμμάτων, αλλά αυθύπαρκτη και αυτοκίνητη εστία πολιτισμού. (…)