του Δημήτρη Φύσσα
Ενας μονόχνωτος freelancer, τρίγλωσσος, εργένης, σχεδόν άφυλος και ανερωτικός (κι όμως με έντονες σεξουαλικές φαντασιώσεις), εξαρτημένος πότης και καπνιστής, νεόγερος, δίχως πτυχίο, με μία δόση (μόνο μία δόση;) τρέλας, ο οποίος στη σύντομη ζωή του (πέθανε 47 χρονών το 1935) έγραφε ακατάπαυστα, μετατρέποντας πάκους χαρτιών σε εν πολλοίς ανεπεξέργαστα (και γι’ αυτό άνισης αξίας) χειρόγραφα που ακόμη αποκαλύπτονται στο περίφημο μπαούλο του (ενώ θρυλείται ότι υπάρχει και δεύτερο): αυτός ήταν ο σημαντικότερος ίσως Πορτογαλόφωνος συγγραφέας όλων των εποχών – κι ας τον παραγνώρισαν οι πιο πολλοί από τους σύγχρονούς του, κι ας μη θεωρήθηκε εθνικός ποιητής όπως ο Καμόες, κι ας μην πήρε το Νόμπελ όπως ο Σαραμάγκου, κι ας μην πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα σε όλη τη Γη όπως ο (καγχάστε ελεύθερα) Κοέλιο.
Μιλάω βέβαια για τον Φερνάντο Πεσόα, που υπήρξε περίπου τα πάντα: εκδότης και διευθυντής λογοτεχνικού περιοδικού, ποιητής, παραδοξολόγος, πεζογράφος, φιλόσοφος, δοκιμιογράφος, πολιτικός σχολιαστής, πρακτικός οικονομολόγος, θεατρικός συγγραφέας, συστηματικός επιστολογράφος και γύρευε τι άλλο. Αν έπρεπε να ξεχωρίσουμε ωστόσο μια κύρια ιδιότητά του, αυτή θα ήταν: ποιητής. Γιατί, καθώς γράφει ο ίδιος ως Αλβαρο ντε Κάμπος, «έχω γράψει πιο πολλούς στίχους απ’ ό,τι αλήθεια».
Κι αν έπρεπε να ξεχωρίσουμε μια κύρια ιδιομορφία του, αυτή θα ήταν: δημιουργός ετερωνύμων. Γιατί, καθώς όλοι το ξέρουν σήμερα, ο Πεσόα έδωσε μεγάλο μέρος του έργου του μέσω των λογοτεχνικών δημιουργών που ο ίδιος δημιούργησε – κάτι που πολύ απέχει από την κοινή ψευδωνυμία. Τέτοιοι ήταν οι ετερώνυμοί του (έφτιαξε ο ίδιος τη λέξη από τα ελληνικά συστατικά της): ολοκληρωμένες ποιητικές προσωπικότητες, διακριτές μεταξύ τους, που η καθεμιά έγραφε διαφορετικά από την άλλη (κι από τον ίδιο τον Πεσόα, όποτε ο ίδιος αποφάσιζε να υπογράψει με το δικό του όνομα), αλλά που είχαν και «σχέσεις» μεταξύ τους.
Δηλαδή στο πεσοϊκό σύμπαν οι (127 μέχρι στιγμής, μείζονες και ελάσσονες) ετερώνυμοι ζουν μια ημιζωή: είναι σαν ήρωες μυθιστορήματος, άτομα με (ολοκληρωμένα, αρκετοί από αυτούς) βιογραφικά, που ζουν, πεθαίνουν και δημιουργούν ο καθένας με τον τρόπο του, αντανακλώντας την κατακερματισμένη προσωπικότητα του αρχικού δημιουργού. (Γράφει, ως Αλβαρο ντε Κάμπος πάλι: «Είμαι το μεσοδιάστημα μεταξύ αυτού που επιθυμώ να είμαι και αυτού που μ’ έκαναν οι άλλοι / ή το μισό αυτού του μεσοδιαστήματος, γιατί υπάρχει κι η ζωή»).
Παρόλο που τα παραπάνω αποτελούν το έργο και τη ζωή του Πεσόα, μοιάζουν με μυθιστορηματικό σύμπαν. Και είναι τόσος ο μαγνητισμός που αυτό το σύμπαν εκπέμπει, ώστε ο αναγνώστης μπορεί, δυνητικά, να αναρωτηθεί μήπως κι ο ίδιος, την ώρα που διαβάζει, αποτελεί τμήμα του πεσοϊκού έργου. Ή, έστω, μήπως οι ετερώνυμοι εφηύραν τον Πεσόα και όχι το αντίθετο. Ή, ακόμα χειρότερα, μήπως ο Πεσόα και οι ετερώνυμοι και οι μελετητές και οι αναγνώστες και οι μεταφραστές του αλληλοεφευρίσκονται αέναα, σε ποικίλες αναλογίες.
Αν αυτό που λέω ακούγεται παιγνιώδες, δείτε σαν παράδειγμα το παρακάτω ωραίο μπλέξιμο στα βασικά περιεχόμενα ενός μόνο από τα βιβλία του Πεσόα (1): «Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο (2) Πρόλογος του Ρικάρντο Ρέις (3) Επίμετρο του Αλβαρο ντε Κάμπος (4). Εισαγωγή, μετάφραση Μαρία Παπαδήμα (5)». Εχουμε και λέμε: Ο ποιητής (1) γράφει ως ετερώνυμος (2), πρόλογο κάνει ένας άλλος ετερώνυμος (3) και επίμετρο ένας τρίτος (4) – αυτοί οι τρεις είναι οι βασικότεροι του πεσοϊκού πανθέου. (Η μεταφράστρια (5), κατ’ εξαίρεση, δεν είναι ετερώνυμη.)
Αποτελεί ευχής έργον το ότι ο εκδοτικός οίκος Gutenberg συνεργάζεται με τη Μαρία Παπαδήμα, πανεπιστημιακή καθηγήτρια Μεταφρασεολογίας και καταξιωμένη μεταφράστρια, η οποία, εδώ και χρόνια, ανάμεσα στο πολλαπλό έργο της, έχει ανα-δημιουργήσει στη γλώσσα μας και αξιομνημόνευτους Πεσόα («Το βιβλίο της ανησυχίας», «Ο αναρχικός τραπεζίτης», «Η θαλασσινή ωδή», ένα πεσοϊκό λεξικό, κ.λπ.). Τώρα η Μ. Παπαδήμα διευθύνει την πεσοϊκή σειρά του Gutenberg, η οποία αριθμεί ήδη πέντε τόμους (τρεις σε δική της μετάφραση, ενώ από έναν έχουν μεταφράσει οι Χάρης Βλαβιανός και Κώστας Αρμάος) – και έπονται περισσότεροι.
Δύo ετερώνυμοι με ταλέντο...
Πορτογαλικά δεν ξέρω (προφανώς) και συνεπώς δεν είμαι σε θέση ν’ αξιολογήσω τη μετάφραση. Ωστόσο κοινά γνωρίσματα όλων αυτών των βιβλίων της Παπαδήμα είναι η φιλολογική συνέπεια (άρτιες εισαγωγές και επίμετρα, σποραδικές υποσημειώσεις, συν αυτό που εύστοχα ονομάζει «Οργάνωση της παρούσας έκδοση»), τα επαρκή ελληνικά και η ποιητική της γνώση (πράγμα που φαίνεται κυρίως στα δύσκολα: εκεί που πρέπει ν’ αποδώσει ποιήματα με ρυθμό και ομοιοκαταληξία ή και προκαθορισμένο αριθμό στίχων, όπως, π.χ., τα σονέτα), έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα ν’ αξίζει κάθε έπαινο.
Λόγω χώρου, παρουσιάζω λεπτομερέστερα δύο μονάχα από τους τόμους της σειράς.
Ο πρώτος είναι «Τα ποιήματα του Αλβαρο ντε Κάμπος». Ο ετερώνυμος αυτός ήταν ναυπηγός μηχανικός και «έζησε» το διάστημα 1890-1935. Σε πρώτο κοίταγμα εμφανίζεται οπαδός της τεχνολογίας (π.χ., ο μόνος χρήστης γραφομηχανής), τεχνοκράτης και φουτουριστής, μα σύντομα βγαίνει αυτό που κυριαρχεί: μελαγχολία, αβεβαιότητα, αίσθημα αδιεξόδου.
Αμφισεξουαλικός, «γράφει» μια ποίηση-μείγμα παράδοσης και πρωτοπορίας, μεγαλόστομη και έντονα αυτοαναφορική, κι άλλοτε πάλι σχεδόν παιδικά αφελή.
Το έργο του μάλιστα εξελίσσεται μέσα στον χρόνο.
Αν και είναι δύσκολο να ξεχωρίσω κάτι, μου φαίνεται πως τα κορυφαία ποιήματα είναι το «Κατάστημα ψιλικών» και το «Opiarium» (που αποτελεί επιπλέον και κορυφαίο μεταφραστικό επίτευγμα, σοφά δοσμένο σε καββαδιακό στιλ).
Ο δεύτερος είναι «Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο». Αυτός ο ετερώνυμος «έζησε» το διάστημα 1889-1915, περνώντας το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε μιαν αγροικία του επαρχιακού Ριμπατέζο. Ο Καέιρο, «δάσκαλος» των άλλων μεγάλων ετερωνύμων αλλά και του ίδιου του Πεσόα, είναι επηρεασμένος από τη ζωή στη φύση.
Το έργο του είναι αυτά που έζησε
Σχεδόν αγράμματος ο Αλμπέρτο Καέιρο, παγανιστής, αισθησιοκράτης, φαινομενικά απλός στις διατυπώσεις του, σχεδόν δίχως βιογραφικό: δεν «υπάρχει σ’ αυτόν κάτι ν’ αφηγηθείς. Τα ποιήματά του είναι αυτά που έζησε». Ομως, κι εδώ η εξέλιξη είναι παρούσα και εντονότατη: από τα πρώτα ποιήματα της συλλογής «Ο ερωτευμένος βοσκός» μέχρι τους τελικούς στίχους όπου αποχαιρετάει τον ήλιο (που τους υπαγορεύει λίγο πριν «πεθάνει»), ο Καέιρο κάθε άλλο παρά αφιλόσοφος εμφανίζεται.
Αναμένω με αναγνωστική ανυπομονησία αν θα υπάρξει Ρικάρντο Ρέις ή ό,τι άλλο πεσοϊκό ετοιμάσουν η Μ. Παπαδήμα και ο Gutenberg.
ΥΓ. Ακατανόητη μού φαίνεται η εμμονή του εκδότη (όπως και άλλων οίκων) στο πολυτονικό. Οταν έχεις αποδείξει ότι μπορείς να βγάζεις λαμπρά βιβλία κι όταν κρατάς τέτοιας αξίας έργο στα χέρια σου, δεν έχεις κανέναν λόγο να το ντύνεις με μπιχλιμπίδια μηδενικής φωνητικής αξίας, απλά και μόνο δυσκολεύοντας τους αναγνώστες σου κι αποσπώντας τους από την απόλαυση του περιεχομένου.
Εργογραφία στον Gutenberg
«H ουσία του εμπορίου», μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, σελ. 144.
«Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο», μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, σελ. 248.
«Τα ποιήματα του Aλβαρο ντε Κάμπος», μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, σελ. 376.
«Ηρόστρατος», μτφρ. Χάρης Βλαβιανός, σελ. 204.
«Ενα πολύ πρωτότυπο δείπνο» του Αλεξάντερ Σερτς, μτφρ. Κωνσταντίνος Αρμάος, σελ. 171.
«Γράμματα στην Οφέλια», Μαρία Παπαδήμα, σελ. 278.
«Marginalia. Αφορισμοί και αποφθέγματα», μτφρ. Μαρία Παπαδήμα - Χάρης Βλαβιανός, σελ. 78
ΠΗΓΗ : ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 10.1.16
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου