Ευθύμης Παπαδημητρίου : Μια πρακτική φιλοσοφία της φύσης είναι εφικτή

Του Γιάννη Σχίζα

“Η φύση βιώνεται από τον άνθρωπο πάντα με διπλό τρόπο, ως απειλή και ως θαλπωρή, ως κίνδυνος εξόντωσης και ως ορίζοντας δυνατοτήτων για αυτοπραγμάτωση”

E. Παπαδημητρίου, «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης»

Στους πολιτικούς και κοινωνικούς ακτιβιστές της οικολογίας, η  οπτική της ιστορίας  μεγάλης κλίμακας φαίνεται σχολαστική και μακρινή προς την πράξη . Όμως  και το αντίθετο ισχύει : Η οπτική της μικροϊστορίας με τον «παροντοκρατικό» και επικαιρικό της χαρακτήρα, εκλαμβάνεται από τους στοχαστές και  φιλοσοφούντες ως στείρα και ανήμπορη να χαράξει  στρατηγικές κατευθύνσεις. Υπάρχει αναντίρρητα ένα χάσμα ανάμεσα στην θεωρητική πολυπραγμοσύνη  των φιλοσόφων και στην κινητικότητα  των ακτιβιστών, όμως υπάρχουν και πρόσωπα ικανά να συναρθρώνουν την οπτική μεγάλης κλίμακας με αυτήν της μικρής, αποστασιοποιούμενα τόσο από τον  «ακαδημαϊσμό» όσο και από τον ρηχό  εμπειρισμό. Ένα τέτοιο πρόσωπο ήταν ο Ευθύμης Παπαδημητρίου, που χάσαμε πέρυσι.

Καθηγητής της φιλοσοφίας  στα Γιάννενα, ο Ευθύμης Παπαδημητρίου δεν περιορίστηκε στην ιστορία των ιδεών και στην αποστασιοποιημένη «απογραφή» της πραγματικότητας, αλλά επί πλέον έδωσε τον εαυτό του στη συγκεκριμένη, πολιτική, ιδεολογική , κινηματική και «μικρο»κινηματική ακόμη  δράση – στο «επίπεδο» της προσωπικής του ζωής. Έχω τη βάσιμη πεποίθηση  ότι αυτή η «ευρέος φάσματος» εμπλοκή του στο εγχείρημα  της αλλαγής των πραγμάτων – ήγουν αριστερής οικολογίας ή οικολογικής αριστεράς – δεν ήταν προϊόν μιας καθηκοντολογίας, π.χ. της ανάγνωσης  της 11^ης θέσης του Μαρξ για τον Φόϋερμπαχ ( Οι φιλόσοφοι ερμήνευαν τον κόσμο, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε…), αλλά αποτέλεσμα της ενδότερης αγάπης του για τη ζωή και τους ανθρώπους.

ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΦΥΣΗ

Πίσω από το πρίσμα αυτό  ο Ευθύμης Παπαδημητρίου  ιστορεί τη φιλοσοφία της φύσης, από τις απαρχές της ως τη σημερινή  «τάξη πνευμάτων».
Με το ίδιο σκεπτικό  δείχνει τη σχέση παρελθόντων ιδεών -  σύγρονου ανθρωποκεντρικού μοντέλου εποπτείας του κόσμου - σύγχρονων  πολιτικών περιβαλλοντικής διαχείρισης. Το θέμα του, όπως δηλώνεται  στο έργο του «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης» (1995, εκδόσεις ΠΟΛΙΤΗΣ), είναι τρισδιάστατο :  Είναι η φύση στην ολότητά της, είναι η ανθρωποποίητη φύση – διευρυνόμενη και  «προβληματογόνα» στο έπακρο , με τις επεμβάσεις  στη γενετική ταυτότητα των ειδών, με τις επεμβάσεις στο ίδιο το ανθρώπινο άτομο, κλπ.  – είναι ακόμη ο άνθρωπος ως φύση, που εδράζεται  στη σωματικότητά του . Προαναγγέλλοντας τον μετέπειτα εαυτό του, ο Παπαδημητρίου υπογραμμίζει την ανάγκη μιας πρακτικής φιλοσοφίας της φύσης -  που αρθρώνεται με την ενεστώσα πράξη χωρίς να αποκτά τα ευτελή χαρακτηριστικά πολιτικού συνταγογραφήματος….

Κατά την άποψή του εκκρεμεί και επιβάλλεται η  μετάβαση από το ανθρωποκεντρικό στο φυσιοκεντρικό κοσμοείδωλο, όμως αυτό δεν  είναι μια απλή διαδικασία «ιδεολογικής μεταστροφής», αλλά  μια διαδικασία με διάρκεια και δυσκολίες, που απαιτεί προβληματισμό και ειδικά θεωρήματα. Η ιστορία των ιδεών μας παρέχει υποδείγματα αναγωγής της επιταγής  «ζωή σύμφωνα με τη φύση»  σε  « πρόταγμα»  - όπως συμβαίνει με τη περίπτωση της Στωϊκής φιλοσοφίας. Η ιστορία επίσης  μας παρέχει  τις εμπειρίες   ενός χριστιανικού ή γενικότερα  ενός μεταφυσικού ασκητισμού , που δεν μπορεί να θεωρηθεί έκπτωτος   από την εποχή μας, και ο οποίος  δημιουργεί  «αξεπέραστες» αντιφάσεις με την σωματικότητα. Ο Παπαδημητρίου συνδέει τη νίκη του Χριστιανισμού επί του Παγανισμού  με την εισβολή και εμπέδωση της έννοιας της «διηνεκούς προόδου» -  ίσως κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση   του χριστιανικού  ιδεολογήματος για την τελική νίκη του καλού. Όμως επίσης σημειώνει την ανατροπή  που συντελείται   στους Αναγεννησιακούς χρόνους «εντός των τειχών»,  όταν ο άνθρωπος  εκείνης της περιόδου  τείνει να δει τη φύση σαν ένα «βιβλίο από το οποίο μπορούσε να αποκτήσει σοφία και ταυτόχρονα έναν καθρέπτη  που του επέτρεπε να  αναγνωρίσει τον εαυτό του».

ΦΥΣΗ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΣΥΜΠΑΝ-ΚΟΣΜΟΣ

Ο Παπαδημητρίου σημειώνει ότι η  φύση ως ολότητα είναι διακριτή από την έννοια του «περιβάλλοντος», που είναι εμφανώς ανθρωποκεντρική. Η φύση δεν είναι  ένα άθροισμα από «περιβάλλοντα», προφανώς. Όμως η χρήση της έννοιας του περιβάλλοντος δηλώνει  και μια μετριοφροσύνη, μια αίσθηση πεπερασμένων διαστάσεων και ποιοτήτων, μέσα σε έναν αχανή  κόσμο  . Ο Παπαδημητρίου εξεγείρεται εναντίον της έννοιας του «περιβάλλοντος» που έχει σαν  επίκεντρο τον άνθρωπο-αφέντη, και που κατά κάποιο τρόπο  μας προϊδεάζει για ένα ιδεολογικό status  αντίστοιχο της παλιάς γεωκεντρικής θεώρησης του πλανητικού συστήματος – αντί του ηλιοκεντρικού. Η υπόθεση αυτή είναι αρκετά λεπτή, σχεδόν θυμίζει  τη συλλογιστική του Ευτύχη Μπιτσάκη   που εκστρατεύει   εναντίον της υπερβατικής έννοιας του «σύμπαντος»  και υπέρ της πλέον μετριοπαθούς και «συμμαζεμένης» έννοιας «κόσμος» -   που έχει ούτως ή άλλως ένα νόημα   «ένταξης»  του ανθρώπου μέσα σε ένα ορίζοντα φυσικών στοιχείων ….

Μπορούμε εμείς πλέον να αναρωτιόμαστε  , αν η έννοια της φύσης  , τόσο σαν «εξωτερική» όσο και σαν ανθρώπινη φύση,  έχει κάποιον υπερβατικό χαρακτήρα ; Αν ναι, μήπως θα πρέπει  να αναζητάμε ένα «σημαίνον» για να δηλώσουμε κάτι απεριόριστα μεγάλο αλλά όχι ολικό, που μας περιβάλλει – όχι όπως η περιφέρεια ενός κύκλου το κέντρο του -  αλλά επί πλέον  ενσωματώνεται στο «είναι» μας;  Κάτι οικείο αλλά και ανεξάντλητα άγνωστο; 

ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΦΥΣΗ  ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ

Ο Παπαδημητρίου σχολιάζει τις ανεπάρκειες και εμμονές της παραδοσιακής αριστεράς  στον θεραπευτικό ρόλο της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων δια πάσαν νόσον και πάντα καπιταλισμόν…Προς τούτο αξιοποιεί το λόγο του Αντρέ Γκορζ – «κάθε απόπειρα να αλλάξουμε τις συνθήκες παραγωγής είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, αν δεν σκοπεύουμε να αλλάξουμε όχι μόνο τη χρήση αλλά και τη φύση των παραγωγικών δυνάμεων»…Πρόκειται για ένα θέμα, που περιθωριοποιείται τραγικά στη σύγχρονη συγκυρία της οικονομικής κρίσης και της νεοφιλελεύθερης εφόδου, όπου το πρόβλημα του  είδους των παραγωγικών δυνάμεων παραγκωνίζεται  από το πρόβλημα του μεγέθους των. Κι αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε  έναν ιδεολογικό  παλιμπαιδισμό, χειρότερο και εκείνου που κυριάρχησε μετά την πτώση του «υπαρκτού», στις αρχές της δεκαετίας του 90.

Ο Παπαδημητρίου «πατάει» πάνω στο έργο του Αντρέ Γκορζ και υπογραμμίζει τα οικοσοσιαλιστικά , αντιτεχνοκρατικά και αντιαυταρχικά στοιχεία, που συνέχουν αυτό το έργο. Ταυτόχρονα όμως ασκεί κριτική σε άλλες πλευρές του, όπως λ.χ όσον αφορά την οργάνωση του κοινοτισμού, που κατά την άποψη του Γκορζ είναι αδύνατος στις συνθήκες μιας βιομηχανικής κοινωνίας με εξαιρετικά προωθημένο καταμερισμό των έργων.

Το όραμα του Παπαδημητρίου εξωτερικεύεται με διάφορους νοητικούς «φάρους»  που εγκαθιστά με αφορμή ιδεολογικές συμπεριφορές μέσα στο πέλαγος του διεθνούς «οικολογισμού» : Είναι η καταγγελία  του ιρρασιοναλισμού και των παραφυάδων του, είναι και η αντιπαλότητα στο άκρως αντίθετο, στον   τυπικό ορθολογισμό και στην αναγωγή του σε  γενικό ιδεολογικό πασπαρτού….Είναι η αποστροφή  έναντι  μιας πολιτικής «ταρίχευσης της φύσης» - θα την έλεγε ο υποφαινόμενος – που επιχειρεί να απαγορεύσει κάθε προσπάθεια μεταβολής της υπάρχουσας κατάστασης…Είναι η έμφαση στην διεπιστημονικότητα των προβλημάτων και των λύσεών τους, είναι η υπογράμμιση της συστημικής σχέσης κεφαλαιοκρατικής καταστροφής της φύσης, ατομικού εγωϊσμού και υποταγής της τεχνολογίας στο κέρδος. 

ΚΑΘΟΛΟΥ ΠΑΝΙΚΟΒΛΗΤΟΣ, ΚΑΘΟΛΟΥ ΙΕΡΟΚΗΡΥΚΑΣ

Έχοντας βιώσει κάποιες τελευταίες στιγμές της ζωής του, όπως η παρουσία μας  σε δημόσια εκδήλωση του Μανώλη Γλέζου στην Καλλιθέα, κρατάω σαν «ενθύμιο» την απόφανσή του για τη σχέση συγκοινωνούντων δοχείων μεταξύ  του σεβασμού της εξωτερικής φύσης και του  (αυτό)σεβασμού της δικής μας, σωματικής φύσης. Ακόμη κρατάω ένα συμπέρασμά του για τους λαούς εκείνους που μέσα σε πολέμους και καταστροφές  καθηλώνονται στον αγώνα για την στοιχειώδη επιβίωση… Λέει γι αυτούς ο Παπαδημητρίου : «Ο πανικός μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου μεταμορφώνει όλες τις συνθήκες της  ζωής και μεταβάλλει τις ηθικές επιταγές σε κυνικές συστάσεις ενός αμέτοχου ιεροκήρυκα».

Τον θυμάμαι καθόλου πανικόβλητο μπροστά στον άμεσο

κίνδυνο του προσωπικού του θανάτου,  και κάθε άλλο παρά σαν ένα αμέτοχο ιεροκήρυκα …..