Τι Συνέβη όταν η Πορτογαλία αποποινικοποίησε (2000) όλα τα Ναρκωτικά, από το Χόρτο ως την Ηρωίνη

του Samuel Oakford

Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο VICE News.

Στη σύνοδο που έγινε τον περασμένο Απρίλιο στην έδρα των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη μεταξύ δπλωματών και αφορούσε το μέλλον της πολιτικής για τα ναρκωτικά παγκοσμίως, ένας άνθρωπος τράβηξε την προσοχή. Ήταν ένας Πορτογάλος αξιωματούχος, ο João Goulão, ο οποίος απλώς εκπροσωπούσε μια χώρα όπου όλα όσα ειπώθηκαν δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν. Κι αυτό γιατί πριν από 16 χρόνια η Πορτογαλία έκανε το άλμα να αποποινικοποιήσει την κατοχή όλων των ναρκωτικών – τα πάντα από τη μαριχουάνα έως την ηρωίνη. Όπως και να το δεις, η κίνηση απέδωσε.

Σήμερα, οι πορτογαλικές αρχές δεν συλλαμβάνουν κανέναν που εντοπίζεται να έχει στην κατοχή του ποσότητα ναρκωτικού που θεωρείται λιγότερο από 10ήμερη προμήθεια – ένα γραμμάριο ηρωίνης, ecstasy ή αμφεταμίνης, δύο γραμμάρια κοκαΐνης ή 25 γραμμ. κάνναβης. Αντί αυτού, οι χρήστες ναρκωτικών διατάσσονται να παρουσιαστούν ενώπιον των επονομαζόμενων «πάνελ αποτροπής», που αποτελούνται από ειδικούς σε νομικό, κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο. Οι περισσότερες περιπτώσεις απλώς αναστέλλονται. Στα άτομα που επανειλημμένως εμφανίζονται ενώπιον των πάνελ μπορεί να χορηγήσουν θεραπεία, που εκτείνεται από συμβουλευτική ενθάρρυνσης έως θεραπεία αποκατάστασης με οπιοειδή.

«Στην αρχή δεχθήκαμε πολλές επικρίσεις», θυμάται ο Goulão, γιατρός που ειδικεύεται στη θεραπεία του εθισμού και του οποίου η δουλειά οδήγησε την Πορτογαλία να μεταρρυθμίσει τη νομοθεσία για τα ναρκωτικά το 2000. Σήμερα είναι ο εθνικός συντονιστής για την αντιμετώπιση των ναρκωτικών. Μετά την αποποινικοποίηση, τα πρώτα ερωτήματα που δέχτηκε η Πορτογαλία από το Διεθνές Όργανο Ελέγχου των Ναρκωτικών –το οιονεί δικαστικό όργανο εποπτείας των Ηνωμένων Εθνών που συστάθηκε από το σύστημα της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Ναρκωτικά– ήταν αιχμηρά και επιπληκτικά.

«Τώρα τα πράγματα έχουν αλλάξει εντελώς», συνέχισε. «Μας δείχνουν ως παράδειγμα καλύτερων πρακτικών μέσα στο πνεύμα των συμβάσεων».

Πράγματι, ο Werner Sipp, νέος επικεφαλής του συμβουλίου, μίλησε αναλόγως ενώπιον της Επιτροπής του ΟΗΕ για τα Ναρκωτικά στη Βιέννη, νωρίτερα φέτος.

«Ήταν ο συνδυασμός της νομοθεσίας και αυτών των υπηρεσιών που οδήγησαν στην επιτυχία. Είναι πολύ δύσκολο να βρεις ανθρώπους στην Πορτογαλία που διαφωνούν με αυτό το μοντέλο».

Αν και συχνά αξιολογείται στενόμυαλα ως προς τον νόμο της για την αποποινικοποίηση, η πείρα της Πορτογαλίας την τελευταία δεκαπενταετία «μιλάει» τόσο για το δωρεάν δημόσιο σύστημα υγείας και τα εκτεταμένα θεραπευτικά προγράμματα όσο και για τη δυσκολία ποσοτικοποίησης της επίδρασης της νομοθεσίας από πάνω προς τα κάτω. Σε μια κοινωνία όπου τα ναρκωτικά είναι λιγότερο στιγματισμένα, οι χρήστες που έχουν πρόβλημα είναι πιο πιθανό να ζητήσουν βοήθεια. Η αστυνομία, ακόμα κι αν υποπτεύεται κάποιον ότι κάνει χρήση ναρκωτικών, είναι λιγότερο πιθανό να τον ενοχλήσει. Αν και τουλάχιστον 25 χώρες έχουν υιοθετήσει κάποιας μορφής αποποινικοποίηση, το ολιστικό μοντέλο της Πορτογαλίας και η χρήση των πάνελ αποτροπής το κάνει να ξεχωρίζει.

Το ποσοστό των νέων μολύνσεων με HIV στην Πορτογαλία έχει μειωθεί απότομα από το 2001, τη χρονιά που μπήκε σε εφαρμογή ο νόμος, πέφτοντας από τις 1.016 υποθέσεις σε μόλις 56 το 2012. Οι θάνατοι από υπερβολική δόση μειώθηκαν από 80 τη χρονιά που τέθηκε σε εφαρμογή η αποποινικοποίηση σε μόνο 16 το 2012. Στις ΗΠΑ, συγκριτικά, περισσότεροι από 14.000 άνθρωποι πέθαναν το 2014 μόνο από υπερβολική δόση συνταγογραφούμενων οπιοειδών. Το σημερινό ποσοστό θνησιμότητας από ναρκωτικά στην Πορτογαλία (τρεις ανά εκατομμύριο κατοίκων) είναι πέντε φορές χαμηλότερο από τον μέσο όρο του 17,3 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Όταν η Πορτογαλία αποφάσισε να αποποινικοποιήσει τα ναρκωτικά το 2000, πολλοί σκεπτικιστές υπέθεσαν ότι ο αριθμός των χρηστών θα εκτοξευόταν στα ύψη. Αυτό δεν συνέβη. Με μερικές εξαιρέσεις, συμπεριλαμβανομένης μιας οριακής αύξησης μεταξύ των εφήβων, η χρήση ναρκωτικών έπεσε τα τελευταία 15 χρόνια και σήμερα μεταβάλλεται εντός των γενικών τάσεων στην Ευρώπη. Πορτογάλοι αξιωματούχοι εκτιμούν ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1990 σχεδόν το 1% του πληθυσμού της Πορτογαλίας, περίπου 100.000 άνθρωποι, ήταν χρήστες ηρωίνης.

Σήμερα «εκτιμούμε ότι έχουμε 50.000, οι περισσότεροι από αυτούς σε θεραπεία υποκατάστασης», είπε ο Goulão, προτού προσθέσει ότι προσφάτως παρατήρησε μια μικρή άνοδο στη χρήση του ναρκωτικού, κυρίως μεταξύ των πρώην τοξικομανών που είχαν κάνει αποτοξίνωση. Αυτό αντανακλά την αδύναμη οικονομική κατάσταση της Πορτογαλίας, υποστηρίζει.

«Οι άνθρωποι κάνουν χρήση ναρκωτικών για δύο λόγους –είτε για να κάνουν εντονότερες τις απολαύσεις τους είτε για να ανακουφίσουν τη δυσαρέσκειά τους– και τα είδη των ναρκωτικών και το είδος των ανθρώπων που κάνουν χρήση σχετίζεται με τις συνθήκες ζωής στη χώρα», τόνισε.

Παράλληλα μέτρα μείωσης της βλάβης από τη χρήση, όπως η ανταλλαγή βελόνων και η θεραπεία υποκατάστασης οπιοειδών με τη χρήση ναρκωτικών όπως η μεθαδόνη και η βουπρενορφίνη, είπε ότι χρησιμεύουν σαν μαξιλάρι για την αποτροπή της εξάπλωσης των μεταδοτικών ασθενειών και της αύξησης στη λήψη υπερβολικών δόσεων, ακόμα κι αν ο αριθμός των χρηστών που κάνουν ενέσιμη ηρωίνη τυχαίνει να αυξάνεται για ένα χρονικό διάστημα.

«Νομίζω ότι η πολιτική μείωσης της βλάβης δεν σημαίνει ότι παρατάς τους ανθρώπους», είπε ο Goulão. «Νομίζω ότι σέβεται τον χρόνο των ανθρώπων και θεωρεί ότι ακόμα κι αν κάποιος εξακολουθεί να χρησιμοποιεί ναρκωτικά, αυτό το άτομο αξίζει την επένδυση του κράτους προκειμένου να έχει καλύτερη και μεγαλύτερη σε διάρκεια ζωή».

Τέτοιες δηλώσεις, που κάποτε θεωρούνται ακραίες, γίνονται όλο και πιο ελκυστικές στους αξιωματούχους που ασχολούνται με το θέμα των ναρκωτικών σε άλλες χώρες. Η αποποινικοποίηση και η μείωση βλάβης στρέφουν μεγαλύτερη προσοχή στα ανθρώπινα δικαιώματα των χρηστών, ενώ επιτρέπουν στους πόρους των αρχών επιβολής του νόμου να δαπανώνται αλλού. Και παρόλο που είναι μεγάλη αλλαγή, η αποποινικοποίηση στην Πορτογαλία δεν είναι επαναστατική με όρους διεθνούς δικαίου.

Τα ναρκωτικά εξακολουθούν να είναι παράνομα στην Πορτογαλία, οι έμποροι ναρκωτικών και οι διακινητές εξακολουθούν να στέλνονται στη φυλακή και η χώρα παραμένει εντός των ορίων του συστήματος που προβλέπει η συνθήκη του ΟΗΕ για τα ναρκωτικά και το οποίο ενημερώνει την εθνική νομοθεσία περί ναρκωτικών. Για δεκαετίες, οι τρεις συνθήκες θεωρούνταν ότι απλώς συνταγογραφούσαν χρόνο φυλάκισης για τους χρήστες, αλλά οι ειδικοί καιρό τώρα ισχυρίζονται –και οι κυβερνήσεις σήμερα αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο– ότι δίνουν στις χώρες ευρύ πεδίο στο πώς να αντιμετωπίσουν και να αστυνομεύσουν τους χρήστες.

Όταν η Πορτογαλία έκανε την αποποινικοποίηση, τα μέλη του ΟΗΕ είχαν μόλις λίγα χρόνια αποσυρθεί από μια ειδική σύνθεση της Γενικής Συνέλευσης η οποία συνεδρίαζε υπό το ευφάνταστο πρόσχημα της εξάλειψης της χρήσης ναρκωτικών παγκοσμίως. Τον περασμένο Απρίλιο, τα μέλη του ΟΗΕ υιοθέτησαν ένα νέο έγγραφο που στόχο έχει να επανατοποθετήσει την πολιτική για τα ναρκωτικά. Δεν φτάνει όσο μακριά θα επιθυμούσαν πολλοί υποστηρικτές της, μη περιλαμβάνοντας τις λέξεις «μείωση της βλάβης», ενώ παραλείπει να αντιμετωπίσει το θέμα της θανατικής ποινής για τους παραβάτες της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, κάτι που τα κράτη-μέλη τόνισαν πολλές φορές. Το έγγραφο αντανακλά την εξέλιξη στην πολιτική για τα ναρκωτικά σε πολλά μέρη του κόσμου στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, αλλά αποτελεί και μια απόδειξη της συνεχιζόμενης επιρροής των συντηρητικών χωρών που ακόμα είναι υπέρ της απαγόρευσης.

Ο ίδιος ο Goulão είναι επιφυλακτικός με ορισμένες πτυχές της μεταρρύθμισης για τη μαριχουάνα σε μέρη όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου λέει ότι μπορούν να ταυτίσουν την ιατρική χρήση με τη χρήση για ψυχαγωγικούς σκοπούς. «Μερικές φορές νιώθω ότι οι υποστηρικτές αυτής της συζήτησης ανακατεύουν τα πράγματα μεταξύ τους, δείχνοντας μια έλλειψη πνευματικής σοβαρότητας», είπε.

Αν και η χρήση ηρωίνης συχνά τονίζεται περισσότερο για να φανεί η αποτελεσματικότητα του μοντέλου της Πορτογαλίας, σήμερα οι περισσότεροι χρήστες που έρχονται ενώπιον των πάνελ έχουν μπλέξει είτε με το χασίς είτε με την κάνναβη, είπε ο Nuno Capaz, ένας κοινωνιολόγος που υπηρετεί στο πάνελ αποτροπής της Λισαβόνας. Το 80-85% όλων των ανθρώπων που καταφεύγουν στα πάνελ είναι παραβάτες για πρώτη φορά και θεωρούνται χρήστες για ψυχαγωγικούς σκοπούς, που σημαίνει ότι οι υποθέσεις τους αναστέλλονται.

Για εκείνους που συλλαμβάνονται επανειλημμένα ή αναγνωρίζονται ως τοξικομανείς, τα πάνελ μπορούν να αποφασίσουν κυρώσεις ή θεραπεία. Οι χρήστες για ψυχαγωγικούς σκοπούς μπορεί να αντιμετωπίσουν πρόστιμα ή να διαταχθούν να παρέχουν υπηρεσία στην κοινότητα. Εάν ένας τοξικομανής αρνηθεί τη θεραπεία, είναι υποχρεωμένος να πηγαίνει τακτικά στον οικογενειακό γιατρό. Αυτή η στενή, προϋπάρχουσα σχέση ανάμεσα στους επαγγελματίες της υγείας και τους Πορτογάλους κατοίκους είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό του μοντέλου και θα ήταν δύσκολο να αναπαραχθεί σε μια χώρα όπως οι ΗΠΑ.

«Φυσικά, κάθε αστυνομικός γνωρίζει πού συγκεντρώνεται ο κόσμος για να κάνει τσιγαριλίκια. Εάν ήθελαν, απλώς θα πήγαιναν εκεί και θα μάζευαν τους ίδιους τύπους ξανά και ξανά. Αυτό δεν συμβαίνει».

«Εάν το άτομο δεν εμφανιστεί στον γιατρό, ζητάμε από την αστυνομία να του παραδώσει μια ειδοποίηση, έτσι ώστε να γνωρίζει ότι πρέπει να βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο μέρος», είπε ο Capaz. «Το σημαντικό κομμάτι είναι να διατηρήσουμε τον δεσμό με το σύστημα θεραπείας».

Ο ρόλος της αστυνομίας σε συντονισμό με τους αξιωματούχους της υγείας προκειμένου να διασφαλίζεται η θεραπεία δείχνει ότι έχει αλλάξει η σχέση της με τους χρήστες ναρκωτικών τα τελευταία 15 χρόνια και έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με το πώς προσανατολίζεται η αστυνομία σε χώρες όπως είναι οι ΗΠΑ.

«Αυτή η μικρή αλλαγή στην πραγματικότητα επιφέρει τεράστια αλλαγή όσον αφορά τη δουλειά των αστυνομικών», είπε ο Capaz αναφερόμενος στην αποποινικοποίηση. «Φυσικά, κάθε αστυνομικός γνωρίζει πού συγκεντρώνεται ο κόσμος για να κάνει τσιγαριλίκια. Εάν ήθελαν, απλώς θα πήγαιναν εκεί και θα μάζευαν τους ίδιους τύπους ξανά και ξανά. Αυτό δεν συμβαίνει».

Δουλεύοντας παράλληλα με την κυβέρνηση, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις παίζουν ρόλο στην παροχή καθαρών βελονών και τη διανομή πιπών για κρακ, σε μια προσπάθεια να προσελκύσουν τους χρήστες ναρκωτικών στο δίκτυο παροχών υπηρεσιών του κράτους.

Ο Ricardo Fuertes, συντονιστής προγράμματος στο GAT, έναν οργανισμό κοινωνικής δράσης που ίδρυσαν άνθρωποι με HIV, δουλεύει σε ένα από τα κέντρα του οργανισμού σε κτίριο κατοικιών στη Λισαβόνα. Η τοποθεσία, λέει, είναι ένδειξη μείωσης του στίγματος όσον αφορά τη χρήση ναρκωτικών.

«Είναι πολύ προφανές ότι είναι ένα μέρος ανθρώπων που κάνουν χρήση ναρκωτικών. Είναι πολύ ανοιχτό, αλλά δεν έχουμε παράπονα», είπε ο Fuertes αναφερόμενος στο κέντρο ημέρας. «Ακόμα και ο γενικός πληθυσμός έρχεται να κάνει εξετάσεις. Νομίζω ότι δείχνει πως δεν είναι γκετοποιημένη υπηρεσία».

Ωστόσο τα οικονομικά προβλήματα στην Πορτογαλία έχουν διαταράξει την παροχή υγειονομικής φροντίδας. Το 2011, η χώρα διασώθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΔΝΤ και αργότερα πέρασε μέτρα λιτότητας που επέβαλαν σημαντικές περικοπές στις δημόσιες υπηρεσίες.

Ο Goulão είπε ότι τα προγράμματα θεραπείας από τα ναρκωτικά είναι σχετικά προστατευμένα, αλλά τα κονδύλια για τα προγράμματα απασχόλησης που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους εργοδότες να πληρώσουν τους μισθούς των τοξικομανών έχουν μειωθεί. Ο Fuertes το προχώρησε περαιτέρω, λέγοντας ότι κάποιοι πάροχοι έπρεπε να μειώσουν το κόστος. Εξήγησε ότι η κρατική χρηματοδότηση μπορεί να διατεθεί μόνο για ένα έτος κάθε φορά, κάνοντας τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό δύσκολη υπόθεση.

«Δεν είναι εύκολο για πολλούς ανθρώπους, και φυσικά ούτε για ανθρώπους που κάνουν χρήση ναρκωτικών», είπε. «Βλέπουμε πολλούς από τους πελάτες μας να αντιμετωπίζουν πολύ δύσκολες καταστάσεις».

Οι Πορτογάλοι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας αναφέρουν την Ελλάδα ως παράδειγμα προς αποφυγήν. Έχοντας πληγεί από τη δημοσιονομική κρίση και τις συνθήκες λιτότητας των επαναλαμβανόμενων πακέτων διάσωσης, η Ελλάδα βίωσε έκρηξη του ποσοστού μετάδοσης του HIV μετά τις περικοπές του προϋπολογισμού, που άφησαν τα προγράμματα υγείας εξαιρετικά υποχρηματοδοτούμενα. Σύμφωνα με στοιχεία της Ε.Ε., μόνο η Ελλάδα και η Λετονία είχαν μεγαλύτερες περικοπές από την Πορτογαλία στον τομέα των δημόσιων υγειονομικών υπηρεσιών τις περιόδους 2005-07 και 2009-12.

Κι όμως, στην Πορτογαλία δεν καταγράφηκε ορατή αύξηση της μετάδοσης του HIV – το «μαξιλαράκι» είχε μπει σε λειτουργία.

«Συνήθως εστιάζουμε στην ίδια την αποποινικοποίηση, αλλά υπήρξε αποτέλεσμα γιατί υπήρχαν άλλες υπηρεσίες, και η κάλυψη αυξήθηκε για αντικατάσταση βελονών, αποτοξίνωση, θεραπευτικές κοινότητες και προοπτικές απασχόλησης για άτομα που χρησιμοποιούν ναρκωτικά», είπε η Fuertes. «Ήταν ο συνδυασμός της νομοθεσίας και αυτών των υπηρεσιών που οδήγησε στην επιτυχία. Είναι πολύ δύσκολο να βρεις ανθρώπους στην Πορτογαλία που διαφωνούν με αυτό το μοντέλο».

Στο πλαίσιο της προετοιμασίας της ειδικής συνόδου του ΟΗΕ τον περασμένο Απρίλιο, ο Goulão προειδοποίησε ότι οι χώρες έπρεπε να εξετάσουν το δικό τους εσωτερικό περιβάλλον πρώτα, μαθαίνοντας από την εμπειρία της Πορτογαλίας.

«Δεν θεωρούμε ότι έχουμε τη μία λύση που ταιριάζει σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά κατά την άποψή μου είναι πολύ σημαντικό γιατί εισήγαγε την έννοια της συνοχής σε όλο το σύστημα», είπε. «Εάν οι αντιδράσεις μας βασίζονται στην ιδέα ότι μιλάμε για εθισμό, ότι μιλάμε για χρόνια ασθένεια, μιλάμε για ένα ζήτημα υγείας – το να το θέσουμε εκτός ποινικού συστήματος είναι μια σαφής βελτίωση. Ήταν πολύ σημαντικό για την κοινωνία μας γιατί μας επέτρεψε να απαλλαχθούμε από το στίγμα».

.