ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΦΗΚΑΣ

Ομιλία που εκφωνήθηκε από τον Γιάννη Σχίζα σε εκδήλωση που διοργανώθηκε στις 8 Δεκεμβρίου 2018 από το ΠΕΡΙΠΟΛΟ Αττικής προς τιμήν του Γιώργου Σφήκα

 Αγαπητοί φίλοι και φίλες

Colhisum Sfikassianum

Το τιμώμενο πρόσωπο αυτής της συνάντησης  είναι ο Γιώργος  Σφήκας :  Άνθρωπος που διακρίθηκε για το μεγάλο και βαθύ έργο του στην Οικολογία. Έργο που επιτέλεσε  επί 40 και πλέον χρόνια, που   αναφέρονταν  πρωτίστως στην εκλαϊκευση της Οικολογίας.

Viola Sfikassiana 

O «δράστης»  αυτού του έργου  – ας μου επιτραπεί ο όρος –ήταν “Οικολόγος εξωτερικού χώρου”. Μ’ αυτό εννοώ ότι δεν ήταν αποκλειστικά «οικολόγος του γραφείου», ότι το έργο του δεν περιορίστηκε σε μια παράθεση αριθμών, στοιχείων, χαρτών, βιβλιογραφίας, αλλά συμπεριέλαβε τόσο τον θεωρητικό στοχασμό  όσο και τη πρακτική δράση .

 Είχε βιωματική σχέση με το αντικείμενό του.

 Σε αυτόν ταιριάζουν τα λόγια του Frederic Gros, ενός αναλυτή φιλοσόφων και διανοητών,  στο έργο του «Περπατώντας» . Λέει ο Frederic Gros:

 «Πολλά βιβλία έχουν γραφτεί ύστερα από ανάγνωση άλλων βιβλίων, πολλά έχουν τη μυρωδιά της βιβλιοθήκης όπου κλείστηκε ο συγγραφέας τους προκειμένου να τα ολοκληρώσει… Άλλα βιβλία αποπνέουν έναν αέρα καθαρότητας. Είναι ο αέρας της υπαίθρου, των ψηλών βουνών, είτε πρόκειται για την παγωμένη πνοή των βουνοκορφών που κάνει το σώμα να ριγεί είτε για τον πρωινό, δροσερό αέρα του Νότου, που ευωδιάζει από την μυρωδιά του πεύκου»….

Στον Γιώργο Σφήκα ταιριάζει ο ρόλος του διανοουμένου που δεν θρηνεί και δεν καταγγέλλει κατόπιν καταστροφής,  αλλά  δίνει το παρών του όταν ακριβώς δίνεται η μάχη …

 Από μια προσωπική ανάμνηση, αλιεύω τη στάση του απέναντι στους ενδιαφερόμενους να προωθήσουν την τουριστική ανάπτυξη της Τύμφης. Είναι το 1986, όταν εμφανίζεται  η πρόταση της φωταγώγησης του Εθνικού  Δρυμού  του Βίκου- Αώου,  για την καλύτερη εξυπηρέτηση των τουριστών… Αντιγράφω από τη ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ, Νοέμβριος 1986. Γιώργος Σφήκας : «Άλλο να θαυμάζει ο κόσμος το Βίκο και άλλο να τον φωταγωγήσουμε τη νύχτα, όπως προτείνουν κάποιοι φωστήρες!»

Αξίζει να σημειωθεί η σταθερή αντιπαράθεσή του με τη λογική των οδικών δικτύων που κατασκευάζονται μέσα σε δασικές περιοχές και πολύ περισσότερο σε δρυμούς-  αλήθεια που έχει πάρει τραγική επικαιρότητα λόγω των έργων που συνοδεύουν σήμερα τις ανεμογεννήτριες. Στους «Βοτανικούς παράδεισους της Ελλάδας», πολλά έχει να πει για την τύχη φυτικών ειδών που επηρεάζονται ή και εξαφανίζονται από τη κατασκευή δρόμων.

Tο  γεωγραφικό του έργο, που συνίστατο σε μια πατριδογνωσία με αποκάλυψη των τοπίων, των φυτών, της πανίδας, της κλιματικής ιδιαιτερότητας των διαφόρων περιοχών,  διατηρεί στο ακέραιο την αξία του. Κίνητρό του  είναι η  προώθηση του ταξιδιού –αλλά με το στυλ που ταιριάζει σε έναν περιηγητή και όχι απλό τουρίστα : Για την   ανακάλυψη του αληθινού προσώπου της γης ,  εκεί όπου οι ταξιδιωτικοί οδηγοί  περιορίζονται  στα πιο «αξιοθέατα» .

Σημειώνω για το βιβλίο του για τις Πρέσπες :  « Μια κατατοπιστική περιήγηση στη σπάνια πανίδα, τη βλάστηση και τη χλωρίδα των Πρεσπών. Ένα χρήσιμο εργαλείο για τις επισκέψεις  στις Πρέσπες και στα γύρω χωριά, καθώς και για τους οικολογικούς προορισμούς της ακριτικής Φλώρινας. Μια «ακτινογραφία» της ιστορίας, της λαογραφίας, των σπουδαίων θρησκευτικών μνημείων, των παραδοσιακών οικισμών και των δραστηριοτήτων στη φύση. )...

Αλλά εκεί όπου διέπρεψε ο Σφήκας ήταν η  φυτογνωσία. Τον απασχολούσαν τόσο τα είδη τα νορμάλ, τα πλειοψηφικά, αυτά που αποτελούν τον κύριο όγκο της φύσης, όσο και τα  αγριολούλουδα !

Ιδού τι καταθέτει ένας από τους συνεργάτες του :

ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ που φθάνει στο γραφείο μου ο «Ανθοφόρος», του Κέντρου Προστασίας της Ελληνικής Χλωρίδας που διευθύνει ο αγαπητός κ. Γιώργος Σφήκας, ανοίγει η καρδιά μου.


Τούτο επειδή όχι μόνο όλο και κάποιο είδος φυτού που νομίζαμε ότι εξαφανίστηκε επανανακαλύπτει. Αλλά και γιατί όλο και μεγαλύτερη διασπορά διαπιστώνεται για είδη των οποίων την εξάπλωση θεωρούσαμε περιορισμένη.


Στο τελευταίο τεύχος διαβάζω ότι ένα είδος Centaurea που νομίζαμε ότι είναι ενδημικό των βράχων των Μετεώρων ο κ. Σφήκας το βρήκε και στη Μονή Κορώνης στην Καρδίτσα με έναν πλούσιο πληθυσμό δίπλα στον δρόμο. Ένα άλλο είδος που θεωρούσαμε ότι υπάρχει μόνο στο όρος Κερκίς της Σάμου και αποκλειστικά σε υψόμετρο 1.000-1.200 μέτρων ο εραστής της χλωρίδας μας το βρήκε και σε υψόμετρο μικρότερο των 300 μέτρων σε έναν λόφο δίπλα στο Βαθύ.

Έχει ανακαλύψει αρκετά νέα για την επιστήμη είδη φυτών και σε δύο από αυτά έχει δοθεί το όνομα του (Viola sfikasiana και Colchicum sfikasianum). Από το 1992 δημιούργησε το κέντρο "Ανθοφόρος", με στόχο την προστασία της ελληνικής χλωρίδας, όπου εκτός των άλλων στεγάζεται και το .πλήρες αρχείο για τα  είδη και υποείδη φυτών της χώρας μας.

Ο Σφήκας εκδηλώνει  μεγάλο ενδιαφέρον για  τα φυτά  με ειδική χρήση . Στην παρουσίαση  του έργου του  «Τα φαρμακευτικά φυτά της Ελλάδας» γράφει : «Αυτή είναι η Ελλάδα, η χώρα των αντιθέσεων, που απλώνει νωχελικά το κορμί της πάνω στα κύματα της Μεσογείου. Οι αντιθέσεις αυτές, στο κλίμα και το έδαφος, έχουν την επίδρασή τους σ' όλα τα ζωντανά πλάσματα που την κατοικούνε. Άνθρωποι, ζώα, πουλιά και φυτά, όλα χαρακτηρίζονται από μια υπέροχη αστάθεια, από μια αφάνταστη ποικιλία που γέννησε τον μοναδικό αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Έτσι εξηγείται πώς πάνω σε μια τόσο μικρή χώρα ζουν πάνω από 6.000 είδη φυτών κι απ' αυτά το ένα δέκατο περίπου είναι αποκλειστικά ελληνικά και μοναδικά στον κόσμο. Πολλά από αυτά κάνουν θαυμάσια λουλούδια και όταν ανθίζουν μοιάζουν με πολύτιμα κοσμήματα στο πράσινο ταπέτο των λιβαδιών ή στην κατάξερη, σταχτιά επιφάνεια των βράχων. Όμως σ' αυτό το βιβλίο δεν θ' ασχοληθούμε μ' αυτά τα υπέροχα στολίδια της φύσης, αλλά με άλλα, πιο κοινά, λιγότερο ωραία και συχνά περιφρονημένα φυτά του βουνού και του κάμπου. Ανάμεσα σ' αυτά τα ασήμαντα πλάσματα, που τα προσπερνούμε με αδιαφορία ή τα πατάμε με τα πόδια μας, βρίσκονται τα πιο πολύτιμα γιατρικά, που για χιλιάδες χρόνια θεράπευαν το λαό μας». (...)

Από τη θέση του επίτιμου  προέδρου της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης (ΕΕΠΦ)  -    στην οποία διετέλεσε μέλος,  Γραμματέας και Πρόεδρος -  

θα καταγγείλει τη λεηλασία των αρωματικών φυτών που γίνεται κυρίως από ξένους : Το 2017 αναφέρεται   στο γενικότερο πρόβλημα μείωσης των πληθυσμών των αυτοφυών αρωματικών φυτών της Δωδεκανήσου και της Καρπάθου  λόγω του μεγάλου οικονομικού ενδιαφέροντος. «Δυστυχώς έχουμε υπερσυλλογή αρωματικών φυτών από συλλέκτες, παντού ο καθένας κόβει ό,τι θέλει», υπογραμμίζει . Τον ίδιο χρόνο πάλι, αναφέρει ότι τα περισσότερα κρούσματα καταγράφονται στον Γράμμο, που έχει πάμπολλα αφύλακτα σημεία, ενώ στην Ηπειρο οι συνεχείς περιπολίες αστυνομικών και συνοριοφυλάκων είναι αποτρεπτικός παράγοντας. Επίσης στον Γράμμο υπάρχει μεγαλύτερος αριθμός σπάνιων αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών και αυτό το γνωρίζουν πλέον οι «συλλέκτες». Είναι εύκολη η πρόσβαση από τους Αλβανούς στον Γράμμο, κάποια χωριά είναι μόλις 15 λεπτά με τα πόδια και μπαινοβγαίνουν πολύ άνετα», λέει στο «Εθνος της Κυριακής».

Πολλά από τα έργα του οικειώνουν τον ξένο επισκέπτη με τους  θησαυρούς της χώρας μας, για αυτό είναι στα Αγγλικά, Γερμανικά και  Γαλλικά.

Άλλα επιδίδονται  σε μια   οικολογική φαντασία , απευθυνόμενα  κυρίως σε παιδιά αλλά  που μπορούν να προσληφθούν και από μεγαλύτερους… Στο «8000 πΧ»  συνθέτει  μια μυθιστορία  και  περιγράφει τη ζωή  ομάδας ανθρώπων, που έζησαν στην Αττική το 8000 π.Χ. Βασισμένος σε πραγματικές παλαιοντολογικές πληροφορίες,  μάς δίνει μια εικόνα της προϊστορικής Αττικής, γεμάτης με δάση και χιλιάδες άγρια ζώα. Πρωταγωνιστές της ιστορίας αυτής  είναι τρία εντεκάχρονα παιδιά, που ύστερα από πολλές περιπέτειες μένουν μόνα τους, καθώς ένας τρομερός σεισμός σκοτώνει όλα τα άλλα μέλη της ομάδας τους.

 

Το έργο του Σφήκα για την εσταβλισμένη κτηνοτροφία- προέρχεται από το ότι διαβλέπει την αρνητική επίδραση της κτηνοτροφίας στη φύση- πράγμα το οποίο συμβαίνει και με τις πυρκαγιές αλλά και με την «ληστρική» βόσκηση της φύσης και των λειμώνων. «Χρειάζεται ένας προγραμματισμός από το κράτος. Αντί να ενισχύει αυτής της μορφής την κτηνοτροφία, που είναι η χειρότερη και η οποία αποτελεί ληστρική εκμετάλλευση της Αττικής γης, ας ενισχύσει τη σταβλισμένη κτηνοτροφία. Ας ρίξει προς αυτήν τις ευρωπαϊκές επιδοτήσεις. Υπάρχουν ωραιότατες μονάδες σε όλη την Ελλάδα, στα Γιάννενα, στην Αιτωλοακαρνανία, που είναι περιφραγμένες…. Δεν είπαμε να καταργηθεί η κτηνοτροφία. Μορφή ζητάμε ν' αλλάξει», τονίζει ο ίδιος .

Η γνωμοδότησή του για  την αντιμετώπιση των πυρκαγιών είναι ουσιαστική, καθότι δεν συμμερίζεται τις ευκαιριακές και υστερικές κορώνες των διαφόρων παραγόντων. Γι αυτό και τάσσεται  υπέρ της επαναφοράς των αρμοδιοτήτων πυρόσβεσης στη δασική υπηρεσία. Το Δασολόγιο είναι επίσης ένα χαρακτηριστικό εργαλείο για τη χάραξη μιας πολιτικής, το οποίο προτείνει ένθερμα….

Ο  Γ. Σφήκας έχει εικονογραφήσει τον τόμο "Φυτολογία" της Εκδοτικής Αθηνών, έχει εκδώσει πολλές σειρές καρτ-ποστάλ και πόστερς με θέμα τα ελληνικά αγριολούλουδα, έχει ζωγραφίσει συλλεκτικά πιάτα και άλλα πορσελάνινα αντικείμενα,  έχει φιλοτεχνήσει ημερολόγια τραπεζών και  οργανισμών , έχει ασχοληθεί με  τους παραδοσιακούς οικισμούς και σε μεγάλο βαθμό με την εικονογράφηση πουλιών.   

Από μια άποψη το έργο του παραπέμπει στον  Τζων Τζέιμς Οντιμπόν  (1785-1851), που ήταν Γαλλο-Αμερικανός ορνιθολόγος, φυσιοδίφης και ζωγράφος : Και ο οποίος  με εκτεταμένες μελέτες   επεδίωξε να καταγράψει όλα τα είδη πουλιών της Αμερικής και να απεικονίσει   τα πουλιά στο φυσικό τους περιβάλλον.

 Η συλλογή του με φυτά απ' όλη την Ελλάδα περιλαμβάνει γύρω στις 14.000 δείγματα φυτών και πολλές χιλιάδες διαφάνειες με αγριολούλουδα και βιοτόπους. Έχει ζωγραφίσει 600 πίνακες με φυτά και 300 με ζώα.

Το  «Άνθρωποι και ζώα» είναι ένα    παιδικό βιβλίο, που θυμίζει « Τα άγρια και τα ήμερα  βουνού και του λόγγου»  του Στέφανου Γρανίτσα (1880- 1915) :  Είναι μια σειρά αφηγήσεων που μιλούν για συναντήσεις ανθρώπων με ζώα, με πλαίσιο πάντα την τόσο κοντινή μα και τόσο άγνωστη στους κατοίκους των πόλεων ελληνική φύση. Δεν είναι προϊόντα φαντασίας          αλλά  διηγήσεις  από πρώτο χέρι, που μάζεψε ο συγγραφέας από τους ανθρώπους της υπαίθρου, για ιστορίες που έζησαν οι ίδιοι, με αρκούδες, δελφίνια, λύκους και φώκιες και για την πραγματική συμπεριφορά τους απέναντι στον άνθρωπο. Το βιβλίο αυτό ανατρέπει πολλούς μύθους και προλήψεις για ορισμένα ζώα και φέρνει σ' επαφή τον αναγνώστη με την πραγματικότητα των απομακρυσμένων ελληνικών βουνών και νησιών, όπου οι άνθρωποι ζουν ακόμα σε άμεση επαφή με το φυσικό περιβάλλον.

Μέσα στους  «Βοτανικούς παράδεισους της Ελλάδας»  παρουσιάζει  συνολικά 134 περιοχές στις οποίες συγκεντρώνεται η σπάνια ελληνική χλωρίδα. Οι περιοχές αυτές  είναι συνήθως απομακρυσμένα νησιά, χερσόνησοι και βουνά, που μέχρι τώρα δεν έχουν δεχθεί έντονη πίεση και υποβάθμιση από ανθρώπινες δραστηριότητες και επεμβάσεις. Κι όπως κάθε παράδεισος διαφυλάσσει και διατηρεί την ελπίδα, την προσμονή, τη σωτηρία, έτσι και οι περιοχές αυτές της Ελλάδας, που δεν «έτυχαν» του οικονομικού ενδιαφέροντος, κατάφεραν να διαφυλάξουν την ακεραιότητα της οικολογικής αλυσίδας και να δικαιωθούν ως ο ζωτικός αντίποδας όλων αυτών των σύγχρονών αστικών κέντρων όπου η φύση θυσιάστηκε για την  ανάπτυξη. …Μέσα από τις καταγραφές σπανίων για την Ελλάδα ειδών, την παρουσίαση μοναδικών βιοτόπων και ακόμη πλούσιο φωτογραφικό υλικό, η έκδοση αυτή μπορεί να αποτελέσει έναν πολύτιμο οδηγό για τη γνωριμία με την πανέμορφη ελληνική φύση και μάλιστα για μια γνωριμία που δεν απευθύνεται στη στενή επιστημονική κοινότητα αλλά σε κάθε ευαισθητοποιημένο μέλος της  κοινωνίας..

Οι ΚΥΚΛΑΔΕΣ, είναι ένας  πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός, με πολλούς συν-συγγραφείς,  με τον φίλο μου Αντώνη Καλογήρου συμπεριλαμβανομένου.

Είναι μια Περιήγηση σε 25 νησιά, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό, με πρωτότυπα σχέδια, χάρτες και χρήσιμες πληροφορίες, που μας βοηθά  να γνωρίσουμε  και να απολαύσουμε  το ξεχωριστό τοπίο και  το μοναδικό αιγαιοπελαγίτικο φως. Με  Πληροφορίες  για την ιστορία, την αρχαιολογία, τη ναυτική παράδοση, το φυσικό περιβάλλον, την ιδιότυπη αρχιτεκτονική, τις μοναδικές παραλίες, τις αμέτρητες εκκλησίες και τα ξωκλήσια.

Τέλος στο «περιβόλι της γης» διαμορφώνει μια νέα αφήγηση για μικρούς και για μεγάλους.

Το έργο τοποθετείται  στο 2240 μ.Χ. Ένα νέου τύπου χωριό χτισμένο στην περιοχή της Αιγιαλείας λειτουργεί με οικολογικές προδιαγραφές. Η ειρήνη, η αγάπη και η ομορφιά βασιλεύουν παντού. Όμως, για να φτάσουν οι άνθρωποι σ' αυτό το θετικό αποτέλεσμα, χρειάστηκε να περάσει η Γη μας από μεγάλες οικολογικές καταστροφές και κοινωνικές αναταραχές και τελικά, αφού δεν μπορέσαμε να βάλουμε μόνοι μας κάποια τάξη στον πλανήτη μας, τον ρόλο αυτό ανέλαβαν οι κάτοικοι κάποιου άλλου πλανήτη, με πολύ προχωρημένο πολιτισμό.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Προσπάθησα αφενός με την αφαίρεση και αφετέρου με τη σύνοψη να παρουσιάσω  το έργο  ενός ατόμου που από το 1970 βρέθηκε στο μετερίζι της οικολογίας . Έχοντας  ως ένα βαθμό παράλληλη πορεία με ανθρώπους  όπως ο  Βύρων Αντύπας, ο Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου  και ο Λεωνίδας Λουλούδης, που έφυγαν από κοντά μας. Δεν ξέρω αν  κατάφερα να δώσω τα αντιπροσωπευτικά στοιχεία μιας πορείας, παρά την πρόθεσή μου. Αυτή ήταν η πρόθεση, αυτό το αποτέλεσμα…Ευχαριστώ

Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ (2010) Το περιβόλι της Γης, Άγκυρα (2009) Εικονογραφημένο λεξικό βοτανικών όρων, Σταφυλίδης (2006) Οι φίλοι μας τα βουνά, Άγκυρα (2001) Οι βοτανικοί παράδεισοι της Ελλάδας, Toubi's (2000) Βιότοποι της Ελλάδας, Εκδόσεις Πατάκη (2000) Τα αγριολούλουδα, Εκδόσεις Πατάκη (1999) Birds of Greece, Ευσταθιάδης Group (1999) Die Wildblumen Griechenlands, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1999) Die Wilden Blumen Kretas, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1999) Fish of Greece, Ευσταθιάδης Group (1999) Greek Popular Architecture, Ευσταθιάδης Group (1999) Medicinal Plants of Greece, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, εικονογράφηση] (1999) Medizinal - Pflanzen in Griechenland, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, εικονογράφηση] (1999) Wild Flowers of Crete, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1999) Wild Flowers of Greece, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση, εικονογράφηση] (1999) Αγριολούλουδα της Ελλάδας, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1999) Αγριολούλουδα της Κρήτης, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1999) Εδώ πλανήτης γη, Άγκυρα (1999) Φαρμακευτικά φυτά της Ελλάδας, Ευσταθιάδης Group (1998) Birds and Mammals of Cyprus, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1998) Die Vögel und Säugetiere Zyperns, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1998) Die Wildblumen Zyperns, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1998) Epirus, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1998) Flowers of Greece, Ευσταθιάδης Group (1998) Αγριολούλουδα της Κύπρου, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1998) Δέντρα και θάμνοι της Ελλάδας, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση, εικονογράφηση] (1998) Πουλιά και θηλαστικά της Κύπρου, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1998) Τα βουνά της Ελλάδας, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] (1997) Η φύση μας χτες και σήμερα, Εκδόσεις Πατάκη (1996) Epire, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1996) Άνθρωποι και ζώα, Εκδόσεις Πατάκη [κείμενα, εικονογράφηση] (1996) Η αρκούδα, ο Θοδωράκης, ο καλόγερος και τα ζώα του, η αγριόγατα της Πάρνηθας, Άγκυρα (1996) Ήπειρος, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1996) Τα δάση των ορεινών περιοχών, Εκδόσεις Πατάκη [κείμενα, εικονογράφηση, φωτογράφιση] (1996) Τα δάση των χαμηλών περιοχών, Εκδόσεις Πατάκη (1996) Τα ενδημικά φυτά της Ελλάδας, Μπάστας (1995) Αττική 8000 π.Χ., Εκδόσεις Πατάκη [κείμενα, εικονογράφηση] (1995) Η φύση μας στο παρελθόν, Εκδόσεις Πατάκη (1993) Epiros, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Cefalonia e Itaca, Κέδρος (1991) Cephalonia and Ithaca, Κέδρος (1991) Cephalonie et Ithaque, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) De architectuur der Grieken, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Die architektur der Griechen, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Epirus, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Kefallonia und Ithaka, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) L' architecture grecque, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Lesbos, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Lesbos, Κέδρος (1991) Lesbos, Κέδρος (1991) Lesbos, Κέδρος (1991) Lesbos, Κέδρος (1991) The Architecture of the Greeks, Κέδρος [κείμενα, φωτογράφιση] (1991) Κεφαλλονιά και Ιθάκη, Κέδρος (1991) Λέσβος, Κέδρος Plantes medicinales de la Grèce, Ευσταθιάδης Group [κείμενα, φωτογράφιση] Συμμετοχή σε συλλογικά έργα (2010) Κρήτη, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] (2007) Κεφαλονιά, Toubi's (2005) Πρέσπες, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] (2004) Βάλλια Κάλντα, Χείμαρρος (2004) Κρήτη, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] (2004) Πελοπόννησος, Explorer (2003) Δυτική - Κεντρική Μακεδονία, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] (2003) Επτάνησα, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση, εικονογράφηση] (2003) Κυκλάδες, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] (2003) Πίνδος: Τρίκαλα, Έλλα (2003) Ρόδος, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] (2003) Στερεά Ελλάδα, Εύβοια, Explorer [κείμενα, φωτογράφιση] Λοιποί τίτλοι (2008) Συλλογικό έργο, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια των Παιδιών: Ζωικό βασίλειο Ι, Η Καθημερινή [επιμέλεια] (2008) Συλλογικό έργο, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια των Παιδιών: Ζωικό βασίλειο ΙΙ, Η Καθημερινή [επιμέλεια] (2008) Συλλογικό έργο, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια των Παιδιών: Ο κόσμος των φυτών, Η Καθημερινή [επιμέλεια] (2007) Συλλογικό έργο, Πουλιά μου διαβατάρικα: Αφιέρωμα στους αέναους μετανάστες, Ελευθεροτυπία [εικονογράφηση] (2006) Συλλογικό έργο, Ελλάδα: Νομός Θεσσαλονίκης, Δομή [επιμέλεια, φωτογράφιση] (2005) Σωτήρης, Παναγιώτης, Crete, Explorer [φωτογράφιση] (2005) Λακωνία, Explorer [επιμέλεια, φωτογράφιση] (2005) Συλλογικό έργο, Χιονοδρομικά κέντρα, Explorer [φωτογράφιση] (2004) Gibbons, Bob, Οδοιπορικό στην ελληνική φύση, Explorer [επιμέλεια] (2003) Χρήστου, Βασίλης, Ελληνικά νησιά, Explorer [εικονογράφηση, φωτογράφιση] (2003) Χρήστου, Βασίλης, Τα βουνά της Ελλάδας, Explorer [εικονογράφηση, φωτογράφιση] (1998) Bowman, John H., Athens - Attica, Ευσταθιάδης Group [φωτογράφιση] (1993) Πατζίκα, Τιμοθέα, Μικρά μυστικά ομορφιάς, Έλλην [εικονογράφηση] (1992) Whitman, Alice, De Peloponnesus, Κέδρος [φωτογράφιση] (1992) Whitman, Alice, Die Peloponnes, Κέδρος [φωτογράφιση] (1992) Whitman, Alice, Il Peloponneso, Κέδρος [φωτογράφιση] (1992) Whitman, Alice, The Peloponnese, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Atene - Attica, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Atene - Attica, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athen - Attika, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athen - Attika, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athene - Attica, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athene - Attica, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athènes - Attique, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athènes - Attique, Κέδρος [φωτογράφιση] (1991) Whitman, Alice, Athens - Attica, Κέδρος [φωτογράφιση] (1989) Crawley, Sebastian, Rhodes en de Dodecanesus, Κέδρος [φωτογράφιση] (1989) Crawley, Sebastian, Rhodos und der Dodekanes, Κέδρος [φωτογράφιση] (1989) Crawley, Sebastian, Ρόδος και τα Δωδεκάνησα, Κέδρος [φωτογράφιση]

   .