«Οδηγική παιδεία»

του Γιώργου Μιλτιάδη Σαλεμή

"Οι Έλληνες είναι ο χειρότερος λαός του Κόσμου" και ένας από τους λόγους είναι το ότι "δεν διαθέτουν οδηγική παιδεία"! Έχει βγει η ετυμηγορία της ιστορίας και της κοινωνίας, της παγκόσμιας, και έχουν τοποθετηθεί οι Έλληνες στον πάτο(!)

Τι δεν έχουν δηλαδή;

1) Δεν έχουν την παιδεία εκείνη που θα τους επέτρεπε να κινούνται στους δρόμους, με αυτοκίνητα, μηχανήλατα δίκυκλα, ποδήλατα δίκυκλα, πεζή, έτσι ώστε να μη συγκρούεται "η ελευθερία του ενός  με την ελευθερία του άλλου". Ο πολιτισμός μας είναι τέτοιας ποιότητας που αφενός μεν ορκίζεται στην ελευθερία και αφετέρου θεωρεί ότι η ελευθερία αυτή μόνο απ' τον "άλλον" κινδυνεύει και επομένως αν καταφέρουμε να κρατήσουμε τον άλλο μακριά απ' την  ελευθερία μας  τότε μάλλον θα τη σώσουμε.

2) Δεν έχουμε την παιδεία και μάλιστα την έχουμε λιγότερο  από τους Αιγύπτιους, τους Μαροκινούς, τους Αφγανούς, τους Μογγόλους, του ΒόρειοΚορεάτες, τους Κινέζους, τους Καμποτζιανούς, έτι δε τους Παπούα, τους Ζουλού και τους Αβοριγίνες! Για τους πολιτισμένους Ευρωπαίους και ΒόρειοΑμερικανούς, δεν τίθεται ζήτημα σύγκρισης! Εκείνοι είναι στην κορωνίδα της οδηγικής παιδείας και της παιδείας γενικά.

Αυτά τα δύο πράγματα σημαίνει "δεν έχουμε παιδεία οδηγική" και "είμαστε ο χειρότερος λαός του κόσμου".

Συναισθανόμενοι όμως τις ευθύνες μας, τυπτόμενοι από τις ερινύες  και μαστιγούμενοι από τους πεπαιδευμένους, στας Ευρώπας, διανοούμενους της χαμωζωής μας, ψάχνουμε να βρούμε τρόπο να ξεπεράσουμε την αναπηρία μας, να ξεφύγουμε απ' την αμορφωσιά μας και να κατακτήσουμε την πολυπόθητη εκείνη παιδεία.

Εν παρόδω, παροδώντας, ειρήσθω ότι ένας πολιτισμός που ό,τι κατασκευάζει, ακόμη και τα εργοστάσια, το κατασκευάζει έτσι ώστε να διευκολύνει την πρόσβαση των ΑΜΕΑ και μάλιστα έτσι ώστε να μην νιώθουν μειονεκτικά, έναν ολόκληρο λαό, με τα πάθη τα δικά μας ανά την ιστορία, τον αποδοκιμάζει, τον απορρίπτει, τον επιπλήττει και τον προπηλακίζει, συστηματικά και με όλους τους "πρόσφορους" τρόπους....εξωτερικούς και εσωτερικούς.

Καθώς ψάχνουμε την ως άνω παιδεία, πετάγεται "ο πιο καλός ο μαθητής" και λέει μια μπαρούφα: Να μπει η "οδηγική παιδεία στα σχολεία!" Ναι, λέει, και ο άλλος καλός μαθητής που δεν είναι όμως τόσο καλός όσο ο πρώτος και γι' αυτό ήρθε δεύτερος και τώρα που πρέπει να πει κάτι κι αυτός δεν έχει να πει, γιατί  αυτό το λένε όλοι...."να φορτώσουμε ακόμη μια φορά στα σχολεία την ανικανότητά μας να αναπαρχθούμε"! Οπότε, λέει ότι, "πρέπει να γίνουν πάρκα οδικής παιδείας στους δήμους"! Άλλη μεγάλη και ευφυής πρόταση! Σημειώνουμε ότι και οι δύο περιλαμβάνουν προσλήψεις και κονδύλια! Προσλήψεις δασκάλων για τα της οδικής συμπεριφοράς και κονδύλια για τις "υποδομές" και τα εποπτικά μέσα. Να λοιπόν πώς θα ξεπεράσουμε την ανεργία και να λοιπόν τι θα πει "παραγωγική ανασυγκρότηση" και ανάπτυξη(!!!)

Ας δούμε όμως σε τι συνίσταται η οδηγική παιδεία;

1) Είναι το σύνολο των δεξιοτήτων εκείνων που μας επιτρέπουν να χειριζόμαστε  επιτυχώς μηχανές αυτοκινούμενες και ετεροκατευθυνόμενες. Τονίζουμε: μηχανές, αυτοκινούμενες, ετεροκατευθυνόμενες.  Μηχανές και όχι ζώα. Αυτοκινούμενες, όπως και τα ζώα, ωστόσο λιγάκι υποδεέστερες απ' αυτά αφού, τα ζώα, πολλές φορές αυτοκατευθύνονται και μάλιστα με μεγαλύτερες δεξιότητες από εκείνες των  ανθρώπων, επιτυχέστερα απ' αυτούς, σε δύσκολες συνθήκες (πχ ορεινά μονοπάτια, νύχτα, καταιγίδα κλπ), και χωρίς να διαμεσολάβηση άλλου παράγοντα. Δηλαδή, όταν ένα ζώο πρέπει να κάνει κάτι σε μια κατάσταση κινδύνου δεν χρειάζεται το μυαλό του οδηγού του, όπως στις μηχανές, αλλά αρκεί το δικό του μυαλό. Αν μη τι άλλο αυτό σημαίνει και μικρότερο χρόνο αντίδρασης.

2) Είναι το σύνολο των γνώσεων εκείνων που μας επιτρέπουν να ξέρουμε τα χαρακτηριστικά, τη "φυσιολογία", τις ιδιότητες και τις δυνατότητες των μηχανών προκειμένου να τις χειριστούμε αλλά και να τις συντηρήσουμε, να τις τροφοδοτήσουμε, να τις προστατέψουμε. Πρέπει, πχ, να ξέρουμε κάτι για το πώς τίθεται σε κίνηση μια μηχανή, πώς μεταδίδεται η κίνηση ώστε μετά την εκκίνηση του μοτέρ να κινηθεί και το όχημα και άλλα τέτοια.

3) Είναι το σύνολο των κανόνων, των κοινωνικών εκείνων συμβάσεων, που καθιστά την κίνηση των μηχανών δυνατή μέσα στους χώρους που κινούνται και ζουν οι άνθρωποι.

4) Δεδομένων όλων των παραπάνω, όμως, είναι και το σύνολο  των ψυχικών και πνευματικών ικανοτήτων εκείνων που θα μας επιτρέπουν  να λαμβάνουμε τις σωστές, κάθε φορά, αποφάσεις αλλά και να τις διατάσσουμε επιτυχώς, στο χώρο και στο χρόνο. Κι εφόσον είπαμε ότι οι μηχανές δεν έχουν δική τους μια τέτοια ικανότητα, όπως πχ έχει το άλογο, η ικανότητά αυτή πρέπει να αποκτηθεί από εμάς και από κανέναν άλλον. Και μάλιστα να είναι τέτοια που να συντομεύει τον χρόνο αντίδρασης, ο οποίος, "μικραίνει" δραματικά από την τεράστια αύξηση της ταχύτητας και της δύναμης των μηχανών, σε σχέση με εκείνες των  ζώων.  Ούτε λίγο ούτε πολύ ο άνθρωπος καλείται να ενσωματωθεί στη μηχανή, να γίνει κάτι σαν "ρόμποκοπ", προκειμένου να ανταποκριθεί στα σύνθετα καθήκοντα της διεύθυνσής τους, συνθετότερα οπωσδήποτε από εκείνης των ζώων.

Εκεί είναι που ερχόσαστε, λοιπόν, όλοι εσείς, και δηλώνετε οπαδοί της εισαγωγής του μαθήματος της οδηγικής συμπεριφοράς στο σχολείο!!! Εκπλήσσεται το μυαλό του ανθρώπου από την ανοησία! Και θα εκπλαγεί και το δικό σας μυαλό αν αποστασιοποιηθείτε λιγάκι και σκεφτείτε τι είναι αυτό που λέτε.
Στην καλύτερη περίπτωση είναι η α-μηχανία της κοινωνίας μπροστά στην εκμηχάνιση της ζωής της και στις τραγωδίες που αυτή συνεπάγεται.  Στη χειρότερη περίπτωση αποτελεί δόλια στρέβλωση με αλλότριους σκουπούς....διορισμούς και ρεμούλα (στο ελάχιστο) και αποπροσανατολισμό και αλλοτρίωση ( στο μέγιστο).

Από όσα είπαμε παραπάνω, για ό, τι κάνει την οδηγική παιδεία να είναι τέτοια, τι νομίζετε ότι μπορεί να διδάξει μια δασκάλα ή ένας δάσκαλος στο παιδί σας;  Πόσες "ώρες διδασκαλίας" νομίζετε ότι χρειάζεται για τη μετάδοση όλων αυτών των γνώσεων, των ικανοτήτων και τον δεξιοτήτων; Και εν πάση περιπτώσει πού μπορεί να τα έχει μάθει όλα αυτά ο διδάσκων, σε ποιο πανεπιστήμιο να έχει φοιτήσει και τι πιστοποιητικά να έχει αποκτήσει για να τα διδάξει στα παιδιά; Ξέρουμε όλοι ότι, για να διδάξει κάποιος, κυρίως παιδιά, πρέπει να έχει όχι μόνο γνώση του αντικειμένου αλλά και γνώση του τρόπου που διδάσκεται στα παιδιά το εν λόγω αντικείμενο. Δεν είναι δηλ. ικανός για διδασκαλία μαθηματικών ένας μαθηματικός που δεν έχει εκπαιδευτεί αναλόγως για να διδάξει μαθηματικά στα παιδιά. Πώς λοιπόν θα διδάξει "οδηγική συμπεριφορά" ένας δάσκαλος που δεν έχει τις γνώσεις του ....Ιαβέρη και πώς ένας Ιαβέρης θα διδάξει όταν  δεν έχει τις γνώσεις του δασκάλου;

Το πώς αντιμετωπίζει η κοινωνία το ζήτημα της "οδηγικής παιδείας" είναι κλασικό παράδειγμα της παθολογίας της. Μια παθολογίας που μεταξύ άλλων οφείλεται και στην εκτεχνίκευσή της. 

Με τον όρο "εκτεχνίκευση" εννοούμε την έκπτωση της εξαιρετικά περίπλοκης και εν πολλοίς μυστηριακής ζωής της κοινωνίας στα απλοϊκά επίπεδα της μηχανής. Όσο κι αν είναι εξελιγμένη μια μηχανή, όσο καλά κι αν λειτουργεί, όσο εξεζητημένα συστήματα κι αν διαθέτει, ποτέ δεν μπορεί να ξεπεράσει την ίδια τη φύση και την προέκτασή της, την κοινωνία των ανθρώπων. Για να υπάρξει μια μηχανή προϋποτίθεται η απλούστευση μιας σειράς  λειτουργιών και κυρίως ο αποκλεισμός λειτουργιών που αυξάνουν σημαντικά τις αβεβαιότητες και τις απροσδιοριστίες. Μόνο τότε, η μηχανή, μπορεί να παραγάγει έργο και μόνο όταν της διαμορφώσει, ο άνθρωπος, το πλαίσιο, μπορεί, εκείνη, να δημιουργήσει αποτέλεσμα. Υπο-προϊόν αυτής της μανιακής ενασχόλησης του νεωτερικού ανθρώπου (της  παραγωγής μηχανών-δούλων αφού ευτυχώς απαγορεύτηκε η χρήση των ανθρώπων-δούλων) είναι το "μηχανικό πνεύμα", το "τεχνικό πνεύμα", ή, αν θέλετε, ο "μηχανιστικός τρόπος σκέψης". 

Τα μέλη της κοινωνίας, εγκαταλείποντας έναν ιδιαίτερα ευφυή και λειτουργικό, μέσα στη φύση, τρόπο σκέψης, αίσθησης και αντίληψης, προσχώρησε και προσχωρεί, κάθε μέρα περισσότερο, σε έναν μηχανιστικό τρόπο σκέψης, χωρίς αίσθηση και αντίληψη, χωρίς απροσδιοριστίες και αβεβαιότητες, χωρίς μυστήριο, έρωτα, αγάπη. Έναν τρόπο σχέσης με τα πράγματα χωρίς τις προϋποθέσεις της σχέσης...άσχετο!
Ταυτόχρονα, άλλες αντίρροπες δυνάμεις, της κοινωνίας και της ζωής, διαισθανόμενες τον "Φρανκενστάιν" που "κυοφορείται" στις μήτρες των μηχανών, αντεπιτίθεται στον εισβολέα προσπαθώντας να τον περιορίσει. Δεν είναι τυχαίο ότι η κοινωνία "τρώει τα παιδιά της", ακριβώς όπως στα "αυτοάνοσα νοσήματα" το ένα μέρος του οργανισμού επιτίθεται στο άλλο. Δεν είναι τυχαίο που τα αυτοάνοσα νοσήματα πολλαπλασιάζονται. Δεν είναι, επίσης, τυχαίο το ότι η κοινωνία παύει να αναπαράγεται, όχι μόνο βιολογικά, με τη μείωση των γεννήσεων ή με την "μαζική προσχώρηση" στην ομοφυλοφιλία αλλά και με την εγκατάλειψη πατροπαράδοτων και χιλιόχρονων μεθόδων μετάδοσης των γνώσεων, των ικανοτήτων και των δεξιοτήτων, από γενιά σε γενιά. Μια τέτοια παραίτηση μετάδοσης γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων είναι και η ανάθεση της "οδηγικής παιδείας" στο σχολείο...γενικώς και αορίστως.

Παρένθεση: Δεν λέω κάτι καινούργιο. Η ιστορία της ανθρωπότητας και του Ελληνικού Πολιτισμού ιδιαίτερα, είναι η ιστορία όπου τα πάντα μεταδίδονται, από γενιά σε γενιά και από πρόσωπο  σε πρόσωπο, μέσα στην ίδια την πράξη και όχι σε ξεχωριστά σχολεία. Περίπλοκες τέχνες, όπως ο πόλεμος, μαθαίνονταν μέσα στην ίδια την καθημερινότητα και όχι σε στρατιωτικές ακαδημίες. Έτσι εξηγείται η μέχρι πρόσφατα γιγαντιαία "παραγωγή" τόσων στρατιωτικών ηγετών που στελέχωσαν όλους τους εθνικοαπελευθερωτικούς πολέμους της πατρίδας μας.

Πριν λίγα χρόνια κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο. Όχι μόνο γιατί η διδασκαλία "οδηγικής παιδείας" των γαϊδουργιών, μουλαριών και άλλων τετραπόδων θα ήταν ιεροσυλία για το ίδιο το σχολείο αλλά και γιατί ο καθένας αγράμματος ημιονηγός ήξερε ότι αυτά τα πράγματα ΔΕΝ διδάσκονται στα σχολεία.  Σήμερα ο πλέον εγγράμματος πτυχιούχος δεν μπορεί να εννοήσει γιατί το παιδί του ΔΕΝ μπορεί να μάθει να οδηγάει στο σχολείο. Δεν μπορεί να εννοήσει ότι, το σχολείο μόνο ένα πολύ μικρό μέρος των γνώσεων θα μπορούσε να διδάξει το παιδί, με επιπλέον κόπους, βάσανα και έξοδα, και αυτές οι γνώσεις δεν θα ξεπερνούσαν το επίπεδο των σημάτων ή κάποια στοιχεία μηχανολογίας. Δεν μπορεί να εννοήσει ότι, στην πραγματικότητα το παιδί όταν έχει φτάσει στην ηλικία των έξι ετών, οπότε πηγαίνει και στο σχολείο, διαθέτει ήδη εξαετή, σχεδόν, οδηγική εκπαίδευση αφού από δύο έως και έξι φορές την ημέρα μπαινοβγαίνει στα αυτοκίνητα της οικογένειας και του σχολείου, με διαφορετικούς, ίσως, κάθε φορά "οδηγούς-δασκάλους"...τη μαμά, τον μπαμπά, την γιαγιά, τον παππού, τον οδηγό του σχολικού...ίσως και τον οδηγό του μπαμπά, τον άντρα του μπαμπά...τη γυναίκα της μαμάς...τον κηπουρό...τον "αλβανό"....τον "φιλιππινέζο"..."τον μαύρο τον σκύλο τον αράπη τον ταμ ταμ ταμ"... κοκ. 

Το παιδί, στο υπερυψωμένο παιδικό πίσω κάθισμα, έχει εποπτεία όλου του "κοκ-πιτ", ο μπαμπάς, η μαμά (στις φυσιολογικές οικογένειες) είναι πρόσωπα με κύρος, πρόσωπα παραδείγματα, ταυτοτητο-ποιητικά πρότυπα, και τα παιδιά ενδιαφέρονται να παρακολουθούν τις κινήσεις τους και τις συμπεριφορές τους. Ειδικά όταν οδηγούν και κουμαντάρουν μηχανές, όπως το αυτοκίνητο, που ναι μεν δεν είναι φιλικό και όμορφο,  όπως πχ ένα άλογο, ωστόσο εξάπτει τη φαντασία και διεγείρει το ενδιαφέρον των παιδιών, με την ταχύτητα που αναπτύσσει και τη δύναμη που αποπνέει.
Παρακολουθώντας, το παιδί, την οδηγική συμπεριφορά των γονιών του, μαθαίνει. Και μαθαίνει εύκολα και ουσιαστικά. 

Εσωτερικεύει όλα τα απαραίτητα στοιχεία για το πώς ο άνθρωπος σχετίζεται με τη μηχανή αλλά και πώς άνθρωπος και μηχανή σχετίζονται με τους άλλους ανθρώπους, όταν είναι πεζοί, και με τις άλλες μηχανές-ανθρώπους, όταν είναι εποχούμενοι. Εσωτερικεύει επίσης, αισθήματα, αντιδράσεις, ενέργειες, που λαμβάνουν χώρα κατά την διάρκεια της οδήγησης, ακόμα ίσως και τικ ή άλλα αντανακλαστικά, τόσο πολύ που μπορεί για κάποιον καιρό να νομίζει ότι, για να πάρει μπρος το αυτοκίνητο, ο μπαμπάς πρέπει να σφύξει καλά το τιμόνι με το αριστερό χέρι ή για να παρκάρει, η μαμά πρέπει να δαγκώσει τη γλώσσα της. Μερικές φορές το παιδί συμπάσχει και εκδηλώνει έντονο ενδιαφέρον να συμμετάσχει στην οδήγηση κουνώντας ανάλογα τα χέρια του ή στρίβοντας το μικρό τιμόνι-παιγνίδι που του έχουμε δώσει. 
Ακόμη το παιδί εσωτερικεύει και το "κλίμα" μέσα στο οποίο γίνεται η οδήγηση ή το "κλίμα" που επικρατεί στο αυτοκίνητο κατά την οδήγηση. Αν δηλαδή ο μπαμπάς είναι νευρικός οδηγός, αν "έχει λυμένο το ζουνάρι για καυγά", για το αν "πατιέται" με τους διπλανούς, αν φλερτάρει τις γκόμενες ή αν προσέχει τα αδέσποτα, αν είναι ευγενικός με τους πεζούς, αν τρέχει να χωθεί πρώτος, αν φυτρώνει εκεί που δεν τον σπέρνουν, αν κρατάει τις αποστάσεις, αν αποφεύγει τον συνωστισμό, αν είναι τολμηρός και πότε είναι τολμηρός, αν είναι φοβιτσάρης, αν είναι ήπιος, υπομονετικός, πράος, αν καυγαδίζει στο τηλέφωνο με  τον εργοδότη του ή με τη μαμά, αν μιλάει για ποδόσφαιρο ξεχνώντας να ανάψει φλας ή αν ανέχεται τα παιδιά στο πίσω κάθισμα να φωνάζουν, να παίζουν, να κάνουν φασαρία και να τσακώνονται.
Μαθήματα οδήγησης όμως το παιδί δεν παίρνει μόνο μέσα στο αυτοκίνητο. Παίρνει και όταν παίζει. Με μικρά αυτοκινητάκια ή με τα ποδήλατα και τα μεγαλύτερα αυτοκινητάκια που τώρα πια είναι αυτοκινούμενα. Εκεί το παιδί μαθαίνει τις αναλογίες, μαθαίνει να κρίνει "με το μάτι", πού τον παίρνει να περάσει, να παρκάρει, πόσο να στρέψει το τιμόνι, πόσο μπροστά να σταθεί και μετά να κωλώσει κοκ.
Κοντολογίς, μαθαίνει όλα αυτά που δεν μπορεί να μάθει στο σχολείο, ακόμη κι αν το σχολείο γινόταν σχολή οδήγησης του Ιαβέρη ή δημοτικό πάρκο οδικής συμπεριφοράς του Τρίτση.
Ακόμη ένα μάθημα οδηγικής συμπεριφοράς παίρνει το παιδί εμμέσως, από τη σχέση που έχει η οικογένεια με το αυτοκίνητο και τον ρόλο που αναθέτει σ' αυτό. Αν ο μπαμπάς είναι κάγκουρας, καγκουράκι θα γίνει και το παιδί. Αν το αυτοκίνητο είναι για τον μάτσο μπαμπά κάτι σαν θεότητα, ή έστω μια μηχανή (σκεύος) ηδονής, τότε το πιο πιθανό είναι το παιδί να δει έτσι το αυτοκίνητο και να το θεωρήσει εκ των ων ουκ άνευ της συγκρότησης της προσωπικότητάς του. Αν το αυτοκίνητο προκαλεί περισσότερο το ενδιαφέρον και τα ...χάδια του μπαμπά απ' ό, τι η μαμά, εκτός του ότι η μαμά θα βρει άλλον...οδηγό, το παιδί θα νομίζει ότι είναι σημαντικότερο το αυτοκίνητο από όλους τους άλλους ανθρώπους. Αντίθετα, αν το αυτοκίνητο αντιμετωπίζεται σαν ένα μέσο που μας διευκολύνει και το σεβόμαστε γιατί χρειάστηκε κόπος για την απόκτηση και τη συντήρηση, ενώ πρέπει και να το προσέχουμε γιατί ενίοτε γίνεται επικίνδυνο, τότε, το παιδί θα καθορίσει αλλιώς τη σχέση του μαζί του και ανάλογα θα το χρησιμοποιήσει στη ζωή του.

Τις "τελευταίες" λεπτομέρειες, όπως τα σήματα της τροχαίας, θα τα μάθει το παιδί στην εφηβεία. Εκεί θα αποκτήσει και την ίδια την εμπειρία του τιμονιού και των πεντάλ. Την αίσθηση της δύναμης και της αδυναμίας του αυτοκινήτου. Τους αληθινούς όγκους και τα μέτρα. Και δεν βλέπω τον λόγο να μην το κάνει αυτό ο μπαμπάς, η μαμά ή, έστω, ο μεγάλος αδερφός. Δεν καταλαβαίνω γιατί δεν πρέπει να μάθει, το παιδί, και την οδήγηση από εκείνους που τον μαθαίνουν πολύ πιο σπουδαία και καθοριστικά για τη ζωή του πράγματα. Από εκείνους που αγωνιούν για να του μάθουν όσο γίνεται περισσότερα για τον αγώνα της ζωής που έρχεται, από εκείνους που έχουν την μεγαλύτερη έγνοια, απ' τον κάθε Ιαβέρη, για το αν το παιδί τους θα κινείται με τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια στους δρόμους. Κι αν δεν μπορεί ο πατέρας ή η μητέρα να μάθει το παιδί να οδηγάει σαν άνθρωπος, γιατί αυτό θα μπορέσει να το κάνει οποιοσδήποτε άλλος; Και μη μου πείτε ότι και αυτοί δεν ξέρουν, γιατί θα σας αντικρούσω λέγοντας ότι 1) πώς δεν ξέρουν αφού έβαζαν τόσα χρόνια τα παιδιά στο αυτοκίνητο και 2) αν όντως δεν ξέρουν είναι "ευκαιρία" να μάθουν και μετά να διδάξουν τα παιδιά τους. Τότε τα παιδιά θα πάρουν και δεύτερο μάθημα, μάθημα αγάπης και αυθυπέρβασης, όπου, οι παιδαγωγοί παιδαγογούνται παιδαγωγώντας! 

Απ' όλα αυτά όμως που θα μάθουμε (ή δεν θα μάθουμε) με το παράδειγμά μας στο παιδί το πιο σημαντικό είναι η τλημοσύνη! Ομηρική αρετή, ο τλήμων θυμός, είναι η ικανότητα να αποφασίζει το πότε θα χτυπήσει ο μαχητής, το πότε θα κάνει αυτό ή το άλλο, ποιον τρόπο θα διαλέξει για να πετύχει τον σκοπό του, μέσα στο χάος της μάχης.
Εκεί, μπορεί να βοηθήσει το σχολείο και ο δάσκαλος, όταν είναι με Δέλτα κεφαλαίο. 
Αλλά αυτό προϋποθέτει ότι, το σχολείο και η παιδεία έχουν ιερό σκοπό τους να κάνουν τα παιδιά καλούς κ' αγαθούς ανθρώπους κι όχι καταλλήλως χειραγωγούμενους  επιδέξιους χειριστές μηχανών.