Ανασκευάζοντας τους « Καθρέφτες του Νου» του Νικόλαου Κάλας

  της Άννας Φιλίνη 

Παρουσιάζεται στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη η έκθεση «Καθρέφτες του Νου», που ετοίμασε το 1975 στην Αμερική ο Νικόλαος Κάλας, την ταξίδεψε διεθνώς και έφερε στην Αθήνα το 1977 στην γκαλερί των στενών φίλων και συνεργατών του Τάσου και Πέγκυ Ζουμπουλάκη. Η σημερινή είναι ανασύσταση της παλιάς ιστορικής έκθεσης συμπληρωμένη από το αρχείο Nicolas and Elena Calas στην Αθήνα και από το Louisiana Museum of Modern Art της Κοπεγχάγης. Παρουσιάζονται παράλληλα και μια σειρά έργων σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών πάνω στην έννοια του καθρέφτη και της αντανάκλασης. Την επιμέλεια της έκθεσης έχουν η Ειρήνη Μαρινάκη, ο Κύριλλος Σαρρής και ο Κωνσταντίνος Στεφανής σε συνεργασία με τη Δάφνη Ζουμπουλάκη και την οργανωτική στήριξη της Νίκης Παπασπύρου.
Η έκθεση του 1977 στηρίχθηκε σε ένα Πορτφόλιο πολλαπλών έργων σημαντικών καλλιτεχνών της εποχής με την επιμέλεια του Κάλας.
Τ α έργα είναι των Ανιέτι, Αρακάβα, Γιόζεφ Μπόις, Μαρσέλ Μπρούντχερς, Ρίτσαρντ Χάμιλτον, Ρόι Λιχτενστάιν, Μπρους Νάουμαν, Μέρετ Οπενχάιμ, Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ, Μαν Ρέι και Τζέιμς Ρόζενκουιστ.
Ο Νικόλαος Κάλας (1907-1988), ιδρυτής του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα μαζί με τον Ανδρέα Εμπειρίκο και τον Νίκο Εγγονόπουλο, είχε δημοσιεύσει ποίηση και θεωρητικά κείμενα στην Ελλάδα από όπου έφυγε, παραγνωρισμένος, στα τέλη της δεκαετίας του ’30 και επέστρεψε για πρώτη φορά το 1977. Τότε έγινε η παρουσίαση της έκθεσης «Καθρέφτες του Νου» καθώς και η ανατύπωση από τον Ίκαρο της ποιητικής του συλλογής «Οδός Νικήτα Ράντου». «Μια μέρα ένα βιβλίο ξαναβγαίνει στην επιφάνεια σαν υποβρύχιο, που το θεωρούσες από καιρό χαμένο» έγραφε τότε για τον Νικόλαο Κάλας ο Οδυσσέας Ελύτης στην εφημερίδα “Τα Νέα”. Κάπως έτσι και σήμερα η παρουσίαση ξανά αυτής της έκθεσης, έχοντας παράλληλα το συνέδριο που διοργανώθηκε για τον Κάλας στην ΑΣΚΤ τον περασμένο Οκτώβριο και την πρόσφατη κυκλοφορία του βιβλίου του «Υπερρεαλισμός και η Δημιουργία της Ιστορίας» από την ΑΓΡΑ, σημαίνει την ανάδυση πάλι του υπερρεαλιστή Νικόλαου Κάλας σαν υποβρύχιο στην επιφάνεια της καλλιτεχνικής και πνευματικής μας ζωής. Το «υποβρύχιο» αυτό μιλά με ζωντανό τρόπο για την ιστορία της τέχνης, αλλά θέτει αντικειμενικά και ζητήματα φιλοσοφικά με αντίκρισμα στο σήμερα.
Μέσα στο τελευταίο βιβλίο του αναδεικνύεται η άποψη του Κάλας για την ανάγκη αναζωογόνησης του υπερρεαλισμού με βάση τη σημερινή πραγματικότητα και ως φιλοσοφία στη στάση ζωής. Τάσσεται, βέβαια, πάντα με τον μαρξισμό και τον Μπρετόν κατά του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και ταυτόχρονα υποστηρίζει: «Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι περισσότεροι ριζοσπάστες καλλιτέχνες έχασαν κάθε ελπίδα ότι θα συμμετείχαν στον μετασχηματισμό της κοινωνίας. Η αισιοδοξία των υπερρεαλιστών παραχώρησε τη θέση της στο άγχος». Αντιμετωπίζει με θετικό τρόπο τους πειραματισμούς στην τέχνη, τις αναζητήσεις της ποπ αρτ και καλλιτεχνών όπως ο Άντι Γουόρχολ, ο Τζακομέτι αλλά και πολλών υπερρεαλιστών που συνέχισαν να δημιουργούν. Αρκετοί από τους καλλιτέχνες αυτούς περιλαμβάνονται στους «Καθρέφτες του Νου», όπου βλέπουμε τους υπερρεαλιστές Μαν Ρέι και Μέρετ Οπενχάιμ, τους καλλιτέχνες της ποπ αρτ Λιχτενστάιν, Ράουσενμπεργκ, Χάμιλτον, Ρόζενκουιστ, Μπρους Νάουμαν και της σύγχρονης εννοιολογικής τέχνης σαν τον Μπόις. Ο καθένας χειρίζεται σύμφωνα με τον δικό του «νου» το θέμα του καθρέφτη και της αντανάκλασης, αναφέρεται στο ίδιο το φυσικό φαινόμενο ή στον ναρκισσισμό και στην ψυχανάλυση, σε προσωπικά βιώματα ή στη λογοτεχνία.
Τα κείμενα που συνοδεύουν το κάθε έργο προέρχονται από το παλιό κείμενο του Κάλας για την έκθεση. Σε αυτά ο Κάλας αναφέρει την ερμηνεία του καλλιτέχνη για το έργο και τις δικές του σκέψεις. Σε αυτή την έκθεση εννοιολογικού περιεχομένου τα κείμενα αυτά έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Ξεχωριστό έργο της έκθεσης είναι η σκακιέρα από καθρέφτη και πιόνια από ποτήρια κρασιού, που επινόησε ο Κάλας και φτιάχτηκε με τη συνεργασία του Αντρέ Μπρετόν. Είχε συμπεριληφθεί σε έκθεση της Γκαλερί Julien Levy στη Νέα Υόρκη αρχικά στις 12 Δεκεμβρίου του 1944. Ο Κάλας αναφέρει: «Η σκακιέρα αποτελούνταν από τετράγωνα καθρέφτη, τα πιόνια ήταν ποτήρια κρασιού γεμάτα με αλκοολούχα ποτά, άσπρα και κόκκινα. Ο υπαινιγμός: όταν κάποιος αιχμαλωτίζει ένα πιόνι, ο παίκτης αυτός πρέπει να καταναλώσει το περιεχόμενο του ποτηριού, χάνοντας έτσι παροδικά τον έλεγχο και τις κριτικές του ικανότητες». Το έργο είχε σίγουρα πολλαπλές ερμηνείες. Στο άρθρο της στο περιοδικό “Ιστορία της Τέχνης” (τεύχος 4, καλοκαίρι 2015) η Ειρήνη Μαρινάκη αναλογιζόμενη την τότε εποχή, θεωρεί πως μπορεί να ήταν μια μεταφορά για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η σκακιέρα ως σύμβολο του ναρκισσισμού και της μεγαλομανίας των παικτών του πολέμου, το κρασί ως το αίμα των στρατιωτών και των αμάχων. Γνωρίζοντας επιπλέον ότι ο Κάλας υπήρξε μελετητής και θαυμαστής του Καβάφη, σκέπτομαι την αναφορά του αλεξανδρινού στη μέθη του Δαρείου, μέθη που πήγαζε από την εξουσία στοχεύοντας σε παραπέρα εξουσία και επεκτατικούς πολέμους.