Ταξίδι στο Κονγκό

Του Δημήτρη Κουτάντου 

«59 σεντς το κιλό/ Μου αρέσει να τριγυρίζω σε πολυσύχναστα μέρη/ και να παίρνω μια γεύση απ’ τους ανθρώπους -από απόσταση./ Δεν θέλω πολύ κοντά μου να τους έχω/ γιατί τότε είναι που αρχίζει/ η φθορά./ Μα μέσα στα σούπερ μάρκετ/ στα πλυντήρια/ στα καφέ/ στων δρόμων τις γωνίες/ στις στάσεις των λεωφορείων/ στα εστιατόρια/ στα ψιλικατζίδικα/ μπορώ τα σώματα τους να βλέπω/ και τα πρόσωπάτους/ και τα ρούχα τους -/ παρατηρώ τον τρόπο που βαδίζουν/ ή στέκονται/ ή κάνουν οτιδήποτε./ Μοιάζω με μηχάνημα που βγάζει ακτινογραφίες/ μου αρέσουν έτσι:/ σε κοινή θέα./ Φαντάζομαι γι’ αυτούς τα καλύτερα./ Τους φαντάζομαι γενναίους και τρελούς/ τους φαντάζομαι όμορφους./ Μ’ αρέσει να τριγυρίζω σε πολυσύχναστα μέρη./ Νιώθω θλίψη για όλους μας ή χαρά/ για όλους εμάς/ παγιδευμένους σ αυτή την ζωή/ και αμήχανους έτσι./ Τίποτα καλύτερο δεν υπάρχει από/ το χιούμορ μας/ τη σοβαρότητά μας/ τη βαρεμάρα μας/ σαν αγοράζουμε κάλτσες και καρότα και τσίκλες/ και περιοδικά/ αγοράζοντας προφυλακτικά/ γλυκά/ σπρέι μαλλιών/ και χαρτί τουαλέτας./ Να ανάψουμε μια τεράστια γιορτινή φωτιά/ να συγχαρούμε εμάς τους ίδιους/ για την αντοχή μας/ στεκόμαστε σε ατέλειωτες ουρές/ τριγυρνάμε/ προσμένουμε./ Μ’ αρέσει να τριγυρίζω σε πολυσύχναστα μέρη/ οι άνθρωποι μου αποκαλύπτονται/ κι εγώ αποκαλύπτομαι σ εκείνους/ μια γυναίκα στις 3.35 το μεσημέρι/ ζυγίζει μαβιά σταφύλια σε μια πλάστιγγα/ κοιτάζοντας την πλάστιγγα πολύ/ σοβαρά/ φοράει ένα απλό πράσινο φόρεμα/ με λευκά λουλούδια/ παίρνει τα σταφύλια/ τα βάζει με προσοχή σε μια λευκή χάρτινη/ σακούλα/ αυτό μας διαφωτίζει αρκετά/ οι στρατηγοί και οι γιατροί ίσως να μας ξεκάνουν/ μα εμείς έχουμε/ νικήσει»

Τσαρλς Μπουκόφσκυ

Βρίσκομαι στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ως αποσπασμένος εκπαιδευτικός από τις αρχές Οκτωβρίου 2015 έως σήμερα. Το Κονγκό και η Αφρική μας προσφέρουν μια βαθύτατη ανθρωπιστική-γήινη εμπειρία.  Την οπτικοακουστική καταγραφή συνοδεύει μια μελέτη του παρελθόντος και του παρόντος αυτής της πανέμορφης και πολύπαθης χώρας.

Οι πρωτοαφιχθέντες Ευρωπαίοι-Πορτογάλοι, ο βασιλιάς Λεοπόλδος Β’ του Βελγίου, οι αποικιοκράτες Βέλγοι, ο Μομπούτου – όταν πέθανε βρέθηκαν στους λογαριασμούς του στην Ελβετία 6-7 δις – οι πολυεθνικές εταιρείες μεταλλευμάτων και πολλοί άλλοι δικτατορίσκοι και διαφθειρόμενοι στρατοί έχουν λεηλατήσει τον κογκολέζικο λαό αφήνοντας τον στην πεινά, στη φτώχεια και στην εξαθλίωση.Τα τελευταία 120 χρονιά, σύμφωνα με τους πιο επιεικείς υπολογισμούς,το Κονγκό έχει θρηνήσει πάνω από 15 εκατομμύρια θύματα. Αληθινή γενοκτονία. Όμως τα δυτικά μέσα ενημέρωσης ουδέποτε έχουν ασχοληθεί με αυτό; Γιατί άραγε;

Όταν ο ποταμός Κόνγκο… αντίκρυσε για πρώτη φορά τους λευκούς Ευρωπαίους

Στην καρδιά της Αφρικήςφυσικά κυλάει η κεντρική της αρτηρία, ο ποταμός Κόνγκο, ή Ζαΐρ, «το ποτάμι που καταπίνει όλα τα ποτάμια». Περισσότερα από 15.000 χιλιάδες ποτάμια και ρυάκια χύνονται μέσα του στραγγίζοντας μια λεκάνη γης που η έκτασή της είναι ίση με την έκταση της Ινδίας. Εδώ το ταξίδι του νερού από τις πηγές του μέχρι να φτάσει στον Ατλαντικό ωκεανό θα διαρκέσει περισσότερους από έξι μήνες – κάποιες πηγές αντλούν απότη Λίμνη Τανγκανίκα μέσω του ποταμού Λουλάμπα και άλλες από την οροσειρά Ρουβενζόρι (Rwenzori Mountains). Αρχικά το ελικοειδές ποτάμι κινείται προς τα βόρεια και μετά ξανά προς το νότο, τέμνοντας έτσι τον Ισημερινό δυο φορές. Καθώς δέχεται μέσα του τα άλλα ποτάμια το πλάτος του σε μερικά σημεία ξεπερνάει τα 3.500 μέτρα και σχηματίζει μια υδάτινη λεκάνη έκτασης 450 τ.χλμ.Σε αυτό το σημείο τα νερά αναγκάζονται να διέλθουν μέσα από στενές κοιλάδες και κατηφορίζουν προς τον Ατλαντικό σχηματίζοντας τους 32 καταρράκτες Λίβινγκστον κατά μήκος μιας αποστάσεως 135 χλμ. Ο Κόνγκο είναι το βαθύτερο ποτάμι του κόσμου, σε ορισμένασημεία φτάνει τα 230-250 μέτρα βάθος, και το δεύτερο μεγαλύτερο του κόσμου σε υδάτινο όγκο μετά από τον Αμαζόνιο. Οι γεωλόγοι πιστεύουν ότι πριν εκατομμύρια χρόνια, πριν από την απομάκρυνση των ηπείρων της Αφρικής και της Αμερικής, ο Κόνγκο και ο Αμαζόνιος ήταν ένα ποτάμι.Το γιγάντιο αφρικάνικο υδάτινο δίκτυο αποτελεί το κεντρικό δίκτυο μεταφορών, εδώ οι μετακινήσεις από οικισμό σε οικισμό μπορούν να διαρκέσουν εβδομάδες πλέοντας πάνω σε μεγάλες πλωτές πλατφόρμες. Περισσότερα για τη χλωρίδα και την πανίδα στο ανατολικό Κονγκό και τους τελευταίους «ορεινούς γορίλες» (mountaingorillas) στον σύνδεσμο: http://www.eduportal.gr/31-33/

«145a. Ταξίδι στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό Α Μέρος: Jardin Botanique Kisantu, Kinshasal», Βίντεο διάρκειας 23’ λεπτών): Βιοποικιλότητα στην Οικολογική Λεκάνη του Κονγκό, 6.000 διαφορετικά είδη αφρικάνικων φυτών (Κινσάντου), Κινσάσα μια αφρικάνικη πρωτεύουσα

Οι πρώτοι Ευρωπαίοι που αντίκρυσαν τις εκβολές του Κόνγκοτο 1485 ήταν οι Πορτογάλοι με καπετάνιο τον DiogoCao, αφού πρώτα κατέπλευσαν στα παράλια του Ατλαντικού. Όμως οι χείμαρροι και οι καταρράχτες του ποταμού στην άνοδο κατά μήκος 135 χλμ., τους απέτρεψαν για αιώνες να εισχωρήσουν στο εσωτερικό της χώρας. Όταν οι Αφρικανοί αντίκρισαν τους πορτογάλους ναυτικούς, τους θεώρησαν «vumbu» δηλαδή «φαντάσματα», αφού το χρώμα του δέρματός τους είχε αλλάξει και έτσι είχαν περάσει στο βασίλειο των νεκρών…

Το 1868 ένας νεαρός Βρετανός, ο Henry Morton Stanley, βρίσκεται στη Σύρο επιχειρώντας να κάνει καριέρα δημοσιογράφου, ερωτεύεται τη Βιργινία Αμπελά αλλά η οικογένειά της αρνείται την πρόταση γάμου που της έκανε ο Stanley. Ο νεαρός απογοητευμένος φεύγει από την Ελλάδα. Λίγα χρόνια μετά θα επιχειρήσει να διασχίσει για πρώτη φορά την Αφρική οριζόντια, από το Ζανζιμπάρ μέχρι… Το αρχικό ερώτημα της αποστολής του ήταν η ανακάλυψη των πηγών του Νείλου. Ο Stanley έφτασε ως τον Ισημερινό και εκεί συνάντησε βουνά με αιώνιες παγετώνες! Ακολουθώντας μια πορεία στη νότια πλευρά των βουνών σιγά σιγά συνειδητοποίησε ότι μπροστά του είχε ένα νέο τεράστιο ποτάμι, ο Νείλος χυνόταν στη βόρεια πλευρά της οροσειράς Ρουβενζόρι. Χωρίς να το ξέρει είχε φτάσει στον Κόνγκο ποταμό ή «Ζαΐρ», μια παράφραση των Πορτογάλων που όταν ρωτούσαν τους αυτόχθονες πως ονομαζόταν το ρεύμα του νερού, οι ντόπιοι τους απαντούσαν «nzadi», δηλαδή απλά «ποτάμι» στα kikongo. Μετά από ένα επικό ταξίδι 999 ημερών ο Stanley έφτασε στην εκβολή του Κόνγκο στον Ατλαντικό ωκεανό, εκεί συνάντησε λίγους λευκούς, τους Πορτογάλους (Στάνλευ, Χ., 1876-1877, Διασχίζοντας τη Μαύρη Ήπειρο).

Οι πρώτοι Ευρωπαίοι που έφτασαν στο Κονγκό συνάντησαν οργανωμένες κοινωνίες και βασίλεια όπως αυτά των Bakuba και των Lunda. Επίσης συνάντησαν περισσότερες από 400-600 διαλέκτους προφορικής παράδοσης. Σε κάποιες περιπτώσεις αντίκρυσαν εντελώς διαφορετικά ήθη όπως ήταν ο φετιχισμός ακόμη και ο κανιβαλισμός. Σε μια αφήγηση της εποχής καταγράφεται: «Στο νοσοκομείο του Lusambo, βρισκόταν ένας άντρας που είχε πεθάνει την προηγουμένη, αφού καπνίστηκε όλη τη νύχτα σε φωτιά από ξύλο, το πρωί δεν είχε μείνει τίποτα παρά τα κόκαλα του». Και αλλού: «Στην αγορά ενός χωριού του Άνω-Κονγκό, ένας άνδρας κάνει τη βόλτα του ήσυχα πέρα δώθε, σαν ένα φρουρό που κάνει βόλτες. Ραβδώσεις ή γραμμές, οι μεν κόκκινες οι άλλες άσπρες, έμοιαζαν να χωρίζουν όλο του το σώμα σε κομμάτια. Αυτός ο άνδρας ήταν φυλακισμένος πολέμου του οποίου βάλανε τα μέλη σε πώληση ενόσω ζούσε. Οι άσπρες γραμμές υποδείκνυαν τα κομμάτια που είχαν αγοραστεί από τους Bapopo τους παράλιους, οι κόκκινες τα κομμάτια που ανήκαν στους Elombo. Δεν έμενε παρά να βρεθούν κάποιοι πελάτες για κάποια ελάχιστα κομμάτια, μετά από αυτό ο άνδρας επέτρεπε να σφαχτεί και να τεμαχιστεί σαν βόδι. Μια φριχτή λεπτομέρεια, αν ο άνθρωπος είχε την τύχη να παραδώσει με την πρώτη το κεφάλι του, θα τον αποκεφάλιζαν αμέσως. Αντίθετα, αν ο αγοραστής ενός ποδιού ή ενός χεριού παρουσιαζόταν πρώτος, κόβανε τα μέλη του ανθρώπου, ενώ ήταν ακόμη ζωντανός, χωρίς να νοιάζονται για τον υπόλοιπο άνθρωπο» (A.J. Wauters, LeMovement Geographique 1884-1909, Bruxelles).

«145b. Ταξίδι στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό Β’ Μέρος: Kinshasa, Kasai Occidental, african rituals», Βίντεο διάρκειας 30’ λεπτών): 2 σχολεία στο Λιμάνι Maluku, Φορτοεκφόρτωση στον ποταμό Κόνγκο, Δυτικό Κάσαι (Kasai-Occidental): Χορεύοντας με τους νεκρούς (αφρικάνικες τελετουργίες, χοροί κ’ μουσική)

Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που η βία εμφανίζεται στην ανθρωπότητα. Για τους ανθρωπολόγους αυτή υποδηλώνει τους χρόνους ανάπτυξης που βρίσκεται μια κοινωνία, αν και η εμφάνισή της από κοινωνία σε κοινωνία διαφέρει. Για παράδειγμα οι ανθρωποθυσίες και ο αποκεφαλισμός των ηττημένων του πολέμου ήταν μια συνήθης πρακτική των Μεσοποτάμιων λαών π.Χ. αλλά και πολύ αργότερα των Ίνκας το 15^ο αιώνα μ.Χ. Όμως και η «πολιτισμική» και «θρησκευτική» άφιξη των Ευρωπαίων στην Αφρική ήταν ένα βίαιο γεγονός για την παραδοσιακή αφρικάνικη κοινωνία: δουλεμπόριο, προσηλυτισμός, καταναγκαστική εργασία, βασανιστήρια, βιασμός της φύσης με πολλές πρακτικές όπως ήταν το εμπόριο του ελεφαντόδοντου. Για την θρησκεία ένας Αφρικανός συμπεραίνει: «Όταν ήρθατε, εσείς είχατε τη Βίβλο και εμείς είχαμε τη γη, τώρα εμείς έχουμε τη Βίβλο και εσείς έχετε τη γη». Το δουλεμπόριο προκάλεσε και εσωτερική βία, στη γειτονική Αγκόλα έγινε η βασική οικονομική δραστηριότητα και η μια φυλή στράφηκε εναντίον της άλλης. Υπολογίζεται ότι από το 1600 έως το 1850 επιχειρήθηκε να μεταφερθούν σχεδόν πέντε εκατομμύρια Αφρικανοί ως δούλοι στη Βραζιλία. Πολλοί απ’ αυτούς πέθαναν στο ταξίδι. Κάτω από τις πιέσεις του αγγλικού λαού η Βουλή των Κοινοτήτων το 1876 επίσημα καταργεί το δουλεμπόριο, αλλά ανεπίσημα συνεχίστηκε σε πολλά μέρη για πολλές δεκαετίες (Αντύπας, Γ., 2008, Οι Έλληνες του Βελγικού Κονγκό/Pionniers méconnus du Congo Belge).

Η περίοδος του Λεοπόλδου Β’ (1885-1908)

Μέχρι την εμφάνιση του Χίτλερ, το όνομα του βασιλιά Λεοπόλδου Β’ του Βελγίου ήταν συνδεδεμένο με τη μεγαλύτερη βαναυσότητα που είχε υπάρξει στη γη. Χρησιμοποιώντας τις διασυνδέσεις του στις βασιλικές και μοναρχικές οικογένειες της Ευρώπης, κατάφερε να του παραχωρηθεί το Κονγκό όχι ως αποικία του βασιλείου του Βελγίου αλλά ως ατομική ιδιοκτησία! (Διάσκεψη του Βερολίνου-1885, Berlinconference). Τα επιχειρήματά του ήταν ο εκχριστιανισμός, η μετάδοση του ευρωπαϊκού πολιτισμού και το άνοιγμα της αφρικάνικης ηπείρου στο εμπόριο. Μετά την οριζόντια διάσχιση της Αφρικής και την άρνηση της αγγλικής κυβέρνησης να χρηματοδοτήσει τη συνέχεια των εξερευνητικών του αποστολών, ο Βρετανός δημοσιογράφος Στάνλεϊ συνεργάστηκε με το βασιλιά του Βελγίου, Λεοπόλδο Β΄. Ο Στάνλεϊ επέστρεψε στο Κονγκό με σκοπό την ίδρυση εμπορικών σταθμών και την εγκαθίδρυση φιλικών σχέσεων με τους ιθαγενείς για λογαριασμό του βασιλιά. Ανάμεσα στους σταθμούς που ίδρυσε ήταν και η πόλη Λεοπολντβίλ, η σημερινή πρωτεύουσα Κινσάσα.

Στην αρχή ούτε ο ίδιος ο Λεοπόλδος Β’ γνώριζε για το θησαυρό που βρισκόταν στις ζούγκλες του Κονγκό. Βρισκόμαστε στα τέλη του 19^ου αιώνα, λίγο μετά την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης. Το επόμενο μεγάλο τεχνολογικό άλμα ακούει στο υλικό με το όνομα «καουτσούκ», και ξεκινά μια παγκόσμια ραγδαία ζήτηση από τη βιομηχανία των ελαστικών για τα ποδήλατα, τα αυτοκίνητα και όλα τα τροχοφόρα.«Η εποχή του ελεφαντόδοντου έμοιαζε παρωχημένη μια και η ελευθέρια για το κυνήγι του ελέφαντα είχε οδηγήσει στην εξαφάνιση του, μια νέα εποχή άρχιζε: του καουτσούκ… Η έκρηξη του δεν είχε πουθενά αλλού τέτοια επίδραση όσο στους πληθυσμούς του ισημερινού δάσους, οπού τα αναρριχητικά φυτά του αγρίου καουτσούκ φτάνανε ψηλά στα δέντρα, καλύπτοντας το μισό Κονγκό του Λεοπόλδου. Για αυτόν τον τελευταίο, η έκρηξη του καουτσούκ ήταν δώρο θεού» (Αντύπας, 200, σελ. 38-39). Το 1908 το καουτσούκ και το ελεφαντόδοντο αποτελούσαν το 86,6% των εξαγωγών του Κονγκό.

«145c. Ταξίδι στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό Γ’ Μέρος: Musée national de Kinshasa, Académie des beaux-arts de Kinshasa», Βίντεο διάρκειας 16’ λεπτών): Τελικός αφρικάνικου ποδοσφαίρου-μια χώρα στους δρόμους… (fimbu/μαστίγιο), Εθνικό Μουσείο (MuséenationaldeKinshasa), Ακαδημία Καλών Τεχνών: ξυλογλύπτες κ.ά. (Académiedesbeaux-artsdeKinshasa)

Ψηλά στις ζούγκλες του Κονγκό βρισκόταν το αναρριχητικό καουτσούκ σε άφθονες ποσότητες. Ποιος όμως θα το συνέλεγε; Ο Λεοπόλδος Β’ έγινε ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου, αφού πρώτα έκαψε χωριά, βίασε, ακρωτηρίασε βασάνισε, αιχμαλώτισε γυναίκες, προκάλεσε ασιτία προκειμένου να εξαναγκάσει τους Κονγκολέζους και τις Κονγκολέζες να το συλλέξουν μέσα στην άγρια ζούγκλα: «Οι άνθρωποι διαφεύγουν μέσα στα δάση σαν τα ζώα προκειμένου να σωθούν». Ο Κονγκολέζος καθηγητής – ιστορικός Elikia M’ Bokoloαναφέρει για την αντιφατικότητα της περιόδου του Λεοπόλδου Β’: «Από τη μια επιθυμεί να γίνει πραγματικότητα το μεγάλο του όνειρο: να ανοίξει την αφρικανική ήπειρο στο εμπόριο, να εκχριστιανίσει τους Αφρικανούς, να σφραγίσει την ανάπτυξη και την πρόοδο στο Κονγκό. Αλλά στην πραγματικότητα ισχύει το αντίθετο. Παντού, κυριαρχεί ο τρόπος και η λαιμαργία του κέρδους. Παντού, γίνεται ένα ανθρώπινο κυνήγι, ένα μακρύ σκοτεινό βράδυ για τους Αφρικανούς. Το όνειρο μεταμορφώνεται σε εφιάλτη». Όποιος Κονγκολέζος αρνείται να εργαστεί θανατώνεται και οι αρχές απαιτούν τις αποδείξεις, τα κομμένα χέρια, καπνισμένα για να μην σαπίζουν. Ο M’Boka αρχικά διαφυγόντας στα δάση το 1904, συλλαμβάνεται και επιβιβάζεται σ’ ένα κανό, στο δρόμο για τη φυλακή κοιτάζει έντρομος: «Με έπιασαν αιχμάλωτο και οι στρατιώτες με έφεραν στο Bikoro. Στο κανό… είδα ένα καλάθι. Ήταν μισογεμάτο από κομμένα ανθρώπινα χέρια. Στο Bikoro είδα με τα ίδια μου τα μάτια… πώς οι στρατιώτες έδωσαν το καλάθι… με τα κομμένα χέρια… στο λευκό Άνθρωπο με το όνομα Mesolo. Τα έβγαλε έξω από το καλάθι και τα μέτρησε. 18 δεξιά χέρια ανδρών, γυναικών και παιδιών».

Αργότερα αυτή η βαρβαρότητα του λευκού εξαπλώθηκε και σε άλλες αφρικάνικες χώρες. Όπως στη Σιέρα Λεόνε, όπως μου αφηγήθηκε η φίλη μου η Χάνα:«Αν αρνηθείς να δουλέψεις στα ορυχεία διαμαντιών οι αντάρτες σε ρωτάνε τι προτιμάς «κοντό» ή «μακρύ», δηλαδή να σου κόψουν τα χέρια από τον καρπό ή από τον αγκώνα;» Ένας άλλος μάρτυρας ο Logngo το 1904 αναφέρει: «Όταν ο λευκός άνθρωπος ήρθε να μας κάνει πόλεμο, έτρεξα με το μικρό μου γιο στους ώμους. Μια σφαίρα πέρασε από το αυτί μου, δε με χτύπησε αλλά με έριξε κάτω. Σηκώθηκα και άφησα το παιδί για να τρέξω πιο γρήγορα. Όταν επέστρεψα το παιδί κοιτόταν στα χέρια του αδερφού μου. Μια παλάμη και ένα πέλμα είχαν κοπεί από το παιδί. Το φρόντισα». Για να μην ξοδεύουν σφαίρες δέκα άλλους τους τύλιξαν σε ένα δίχτυ με βαριές πέτρες και τους έριξαν ζωντανούς στο βυθό του ποταμού. Αν και ο Λεοπόλδος αργότερα κατέστρεψε τις αποδείξεις (όπως αργότερα το 1960 οι Βέλγοι πήραν μαζί τους τα αρχεία της αποικιοκρατίας) υπάρχουν αρκετές αποδείξεις για αυτές τις φρικαλεότητες. Εφημερίδα του 1896 καταγράφει 1308 δεξιά κομμένα χέρια μέσα σε μια ημέρα.

«145d. Ταξίδι στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό Δ’ Μέρος: (METAMORFOSIS) The Congolese painter Willy Baruti – Ο κονγκολέζος ζωγράφος Willy Baruti», Βίντεο διάρκειας 27’ λεπτών): «Κάθε εμπειρία ένα νέο πρόσωπο» («Metamorfosis»), Οι μεταμορφώσεις μιας αφρικάνικης μάσκας, O κονγκολέζος ζωγράφος Willy Baruti

Η ωμή καταλήστευση του πλούτου του Κονγκό, οι βίαιες και απάνθρωπες μέθοδοι που χρησιμοποίησε ο Λεοπόλδος Β’, προκάλεσαν τη διαρκώς διογκούμενη αντίδραση του γηγενούς πληθυσμού αλλά και την αντίδραση κάποιων ευρωπαϊκών δυνάμεων, που τελικά, οδήγησαν στην αφαίρεση της κυριαρχίας του το 1908 και τη μετατροπή του Κονγκό σε βελγική αποικία με την ονομασία «Βελγικό Κονγκό», όμως η εκμετάλλευση συνεχίστηκε. Ο Αμερικανός δημοσιογράφο Adam Hochshiil εκτίμησε ότι οι μέθοδοι της περιόδου 1880-1920 προξένησαν το θάνατο δέκα εκατομμύριων Κονγκολέζων, το μισό του πληθυσμού του Κονγκό, μια πραγματική γενοκτονία. Μια επίσημη απογραφή το 1911 αποκάλυψε ότι στην αποικία του Βέλγου μονάρχη είχαν απομείνει μόλις 8.500.000 άνθρωποι (Χότσιλ, Α., 1999, Τα φαντάσματα του βασιλιά Λεοπόλδου: Μια ιστορία απληστίας, τρόμου και ηρωισμού στην αποικιακή Αφρική). Ο Χότσιλντ φωτίζει την απεχθή πλευρά της ευρωπαϊκής παρουσίας στην Αφρική τονίζοντας ότι οι «vumbu» τα φαντάσματα των Αφρικανών, ήταν στην πραγματικότητα τα φαντάσματα του δικού μας πολιτισμού. Ακόμη και σήμερα ο Λεοπόλδος Β’ θεωρείται πατριώτης του Βελγικού έθνους, προσφέροντάς του περίοπτη θέση στα μουσεία. Παντού μέσα στο Βέλγιο δεσπόζουν τα μνημειώδη κτίρια που «πρόσφερε» ο Λεοπόλδος Β’ στο έθνος, ενώ δεν γίνεται καμία αναφορά σε αυτούς που πέθαναν προκειμένου να χτιστούν αυτές οι αψίδες θριάμβου, τους Κονγκολέζους και τις Κονγκολέζες. Μετά από την κατακραυγή δεκαετιών το τελευταίο ρατσιστικό αποικιακό μουσείο στον κόσμο, το Βασιλικό Μουσείο για την Κεντρική Αφρική στο προάστιο Τέρβουρεν των Βρυξελλών, έκλεισε το 2013 για να ξανανοίξει το 2017, χωρίς το αποικιοκρατικό στίγμα του παρελθόντος. Ο διευθυντής του μουσείου, Γκίντο Γκρίσεελς, παραδέχτηκε ότι «Μέχρι εκείνη τη στιγμή στο Βέλγιο, σχεδόν όλοι πίστευαν πως η χώρα εκπολίτισε την Αφρική». Από το 2017 και μετά: «Δεν θα απαλλαχθούμε απ’ όλα μας τα εκθέματα για να προσποιηθούμε πως η αποικιοκρατία δεν συνέβη ποτέ… το μουσείο θα συνεχίσει να λειτουργεί ως ένας τόπος μνήμης του αποικιοκρατικού παρελθόντος μας. Αλλά ταυτόχρονα θα αποτελεί κι ως ένα παράθυρο γνώσης για την σύγχρονη Αφρική».

Ο 20ός αιώνας

Ήδη από το 1908 η αποικιοκρατική βελγική διοίκηση ήταν ιδιαίτερα συγκεντρωτική και η διακυβέρνηση γινόταν απευθείας από τις Βρυξέλλες. Αυτό εμπόδισε τον σχηματισμό μιας τοπικής αστικής τάξης ενώ και το βιοτικό επίπεδο του μεγάλου πληθυσμού παρέμενε σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Μετά από σοβαρές ταραχές το 1959, η χώρα ανεξαρτητοποιήθηκε το 1960. Πρώτος πρωθυπουργός του νέου κράτους εκλέγεται ο Πατρίς Λουμούμπα, ηγετική μορφή του αντιαποικιακού αγώνα. Όμως από την πρώτη κιόλας εβδομάδα σημειώνονται αιματηρές ταραχές και με την υποκίνηση των Βέλγων ανεξαρτητοποιείται η περιοχή Κατάνγκα, πλούσια σε ορυκτά. Λίγους μήνες μετά ο Λουμούμπα ανατρέπεται από τον συνταγματάρχη Μομπούτου, και στη συνέχεια δολοφονείται.

Ο Μομπούτου κυβέρνησε περίπου τριάντα χρόνια. Εφάρμοσε την πολιτική της εθνικοποίησης και προώθησε τον εξαφρικανισμό της χώρας, γνωστός ως «ζαΐρισμός», η χώρα μετονομάστηκε «Ζαΐρ». Στις συνομιλίες μας με πολλούς Κονγκολέζους περιγράφουν τα πρώτα χρόνια της εξουσίας του Μομπούτου με θετικό πρόσημο. Όμως τη δεκαετία του 1970 η οικονομική κατάσταση της χώρας χειροτέρευσε αλλά το αυταρχικό καθεστώς Μομπούτου παρέμενε στην εξουσία. Το 1990 εγκαινίασε μια απόπειρα μερικού εκδημοκρατισμού με την αναγγελία της πρόθεσης να επιτραπεί η δημιουργία άλλων κομμάτων. Η μεταρρύθμιση αυτή συνοδεύτηκε από νέα επεισόδια και γενικευμένες ταραχές που στάθηκαν η αιτία να φύγουν από τη χώρα πολλοί ξένοι, μεταξύ των οποίων και πολλοίΈλληνες (βλ. στην επόμενη δημοσίευση «Οι Έλληνες του Κονγκό»). Η κακή οικονομική κατάσταση και η είσοδος στη χώρα δυο εκατομμυρίων προσφύγων από τη γειτονική Ρουάντα το 1994 και η προσπάθεια βίαιης απέλασής τους το 1995 επιδείνωσαν την κατάσταση. Οι Χούτου που έχουν διαφύγει στο Κονγκό, υπεύθυνοι για τη γενοκτονία στην Ρουάντα, ενισχύονται από το Μομπούτου ώστε να ανακαταλάβουν την εξουσία στη Ρουάντα. Οι Τούτσι αντιδρούν και ενισχύουν τον αντάρτη Καμπίλα,και αυτός με τη σύμφωνη στάση των ξένων δυνάμεων θα εκδιώξει το Μομπούτου. Αυτός είναι ο «Πρώτος Πόλεμος του Κονγκό» (1996-1997) που οδήγησε στην αντικατάσταση του δικτάτορα Μομπούτου Sese Seko από τον ηγέτη των ανταρτών Λοράν Ντεζιρέ Καμπιλά.

Τον Αύγουστο του 1998 ξέσπασε «ο Δεύτερος Πόλεμος του Κονγκό», γνωστός και ως «ο Μεγάλος Πόλεμος της Αφρικής» ή ως «ο Αφρικάνικος Παγκόσμιος Πόλεμος». Σε αυτόν τον πόλεμο ενεπλάκησαν εννέα χώρες της Αφρικής και περίπου 20 ξεχωριστές ένοπλες ομάδες. Ο πόλεμος τελείωσε επίσημα τον Ιούλιο του 2003, όταν η μεταβατική κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό ανέλαβε την εξουσία. Αν και μια ειρηνευτική συμφωνία υπεγράφη το 2002, η βία συνεχίστηκε σε πολλές περιοχές ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της χώρας. Στο ανατολικό Κονγκό οι συγκρούσεις συνεχίζονται έως σήμερα, εκεί υπολογίζεται ότι το 40% του πληθυσμού των γυναικών έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά ως μέσο επιβολής των αντιμαχόμενων. Στο Κονγκό βρίσκεται η μεγαλύτερη ειρηνευτική δύναμη των Ηνωμένων Εθνών που κοστίζει πάνω από ένα δις κάθε χρόνο. Ο Δεύτερος Πόλεμος του Κονγκό ήταν ο πιο θανατηφόρος στη σύγχρονη ιστορία της Αφρικής, αφού προκάλεσε 5-6 εκατομμύρια θανάτους, κυρίως από τις νόσους και την πείνα, καθιστώντας τον την πιο θανατηφόρα σύγκρουση σε όλο τον κόσμο μετά από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πατέρας Καμπίλα (Laurent-Désiré Kabila) δολοφονείται το 2001 και από τότε κυβερνά ο γιος του Joseph Kabila Kabange. Το τρέχον έτος 2016, χρονιά εκλογών, αναμένεται να είναι θερμό, γιατί παρά τις αρχές του Συντάγματος που απαγορεύουν μια τρίτη διακυβέρνηση από το ίδιο πρόσωπο, ο Καμπίλα αρνείται να παραδώσει την εξουσία, και ο λαός του Κονγκό δεν τον στηρίζει πια.

Εθνικός πλούτος και Πολιτισμός

Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό διαθέτει τεράστιες ποσότητες διαμαντιών, χαλκού, κοβαλτίου, ουρανίου, ραδίου, αργύρου, βολφραμίου, κασσιτερίτη, μαγγανίου, ψευδαργύρου, γαιάνθρακα, χρυσού, καδμίου, γερμανίου, πλατίνας και παλλαδίου, μεταλλεύματα τα οποία υπήρξαν και η αιτία για τις συνεχείς ταραχές και τις ξένες επεμβάσεις στη χώρα. Επίσης έχει μεγάλα κοιτάσματα πετρελαίου στην ξηρά και στη θάλασσα, ενώ ο δασικός της πλούτος είναι ο μεγαλύτερος της Αφρικής. Ωστόσο, αν και αποτελεί μια από τις πλουσιότερες χώρες του κόσμου σε φυσικούς πόρους, είναι μια από τις φτωχότερες χώρες του πλανήτη. Η φτώχεια είναι το αποτέλεσμα της καταλήστευσης των φυσικών πόρων της χώρας από την περίοδο του Λεοπόλδου Β’, των αποικιοκρατών, των ξένων δυνάμεων και των πολυεθνικών εταιρειών, σε συνδυασμό με τη διαφθορά στη διακυβέρνηση και την απουσία ενός σχεδίου ανάπτυξης και χρηστής διοίκησης.

Η κουλτούρα, τα ήθη, οι χοροί, οι τέχνες στο Κονγκό παρουσιάζουν μια σπάνια ποικιλία. Στη βάση της βρίσκονται περίπου 250 εθνοτικές ομάδες και περισσότερες φυλές. Πάνω από το ογδόντα της εκατό του πληθυσμού ανήκει στην εθνική ομάδα των φυλών Μπαντού που υποδιαιρείται στις φυλετικές ομάδες των Λούμπα, Μόνγκο, Κόνγκο, Ρουάντα κ.ά. Άλλες εθνικές ομάδες βρίσκονται στα βόρεια, οι σουδανικές, οι νειλωτικές στα νοτιοανατολικά, οι χαμιτικές στα ανατολικά και οι Πυγμαίοιστις δασώδεις περιοχές της κεντρικής-ανατολικής χώρας. Επίσημη γλώσσα είναι η γαλλική, μαζί με τέσσερις εθνικές γλώσσες, την Tshiluba (Τσιλούμπα) στο κέντρο της χώρας, τη Swahili (Σουαχίλι) στα ανατολικά, την Lingala (Λίνγκαλα) στην Κινσάσα και στα δυτικά και την Kikongo (Κικόγκο) στο κέντρο-νοτιοδυτικά. Σε όλες αυτές τις κοινωνίες επικρατούν οι παραδοσιακοί κοινωνικοί θεσμοί, όπως είναι η πατριαρχική κοινωνική δομή, η αντίληψη της κοινής φυλετικής καταγωγής, οι κανόνες εθιμικού δικαίου, ο φύλαρχος, η αποδοχή της παραδοσιακής κοινωνικής ιεραρχίας, η έντονη αντίληψη και ανάγκη της κοινωνικής αλληλεγγύης αλλά και ο σεβασμός των προγόνων. Στις τέχνες κάθε περιοχή και φυλή έχει τα δικά της διακριτά χαρακτηριστικά στο χορό, στη γλυπτική, στη μουσική. Ιδιαίτερα αναπτυγμένη είναι η ξυλογλυπτική και η κατασκευή προσωπείων, των Γιάκαοι μάσκες και τα ειδώλια, των Λούμπα τα μητρικά αγαλματίδια, των Μανγκμπέτου οι επιμήκεις κεφαλές, των Αζάντε τα ανθρωπόμορφα κεραμικά κ.ά. Στο κοινωνικό κράτος υπάρχει μεγάλη ανάγκη για την παροχή βασικών κοινωνικών υπηρεσιών όπως είναι η εκπαίδευση και η υγεία. Συχνά οι μαθητές διακόπτουν τη φοίτησή τους λόγω αδυναμίας πληρωμής των διδάκτρων και δεν είναι σπάνιο οι άνθρωποι κινδυνεύουν να πεθάνουν από ελονοσία γιατί δεν έχουν 20 δολάρια να πάνε στο γιατρό και να έχουν φαρμακευτική αγωγή.