Αϊτή : Η αρχιτεκτονική της εξαθλίωσης

Με την οικονομική ανάπτυξη να υπολείπεται της δημογραφικής αύξησης, το ΑΕΠ μειώνεται διαρκώς τα τελευταία 20 χρόνια. Η διεθνής βοήθεια αντιπροσωπεύει το ήμισυ των δημόσιων εσόδων. Μαζί με τη ροή χρήματος από το εμπόριο ναρκωτικών και τα εμβάσματα της αϊτινής διασποράς, τα οποία, εξαιτίας της κρίσης, υποχώρησαν το 2009, αποτελούν τα τρία βασικά στηρίγματα μιας ετοιμοθάνατης οικονομίας

Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος

Του Christophe Wargny*

Ο σεισμός που χτύπησε την Αϊτή στις 12 Ιανουαρίου άφησε πίσω του σχεδόν εκατόν πενήντα χιλιάδες νεκρούς και περισσότερους από ένα εκατομμύριο άστεγους στους δρόμους και τους ελάχιστους χώρους που δεν είχαν οικοδομηθεί.
Αϊτή, μια ιστορία γεμάτη καταστροφές. Όχι και τόσο φυσικές όσο φαίνονται. Μια δυνατή καταιγίδα μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο αρκετών ανθρώπων και να αποκόψει κάποια συνοικία. Να ισοπεδώσει, στην Πετιονβίλ, ένα σχολείο και να θάψει πενήντα παιδιά στα ερείπια. Να βουλιάξει ένα πλοίο τετρακοσίων θέσεων, πνίγοντας περισσότερους από χίλιους επιβάτες.¹ Στην Αϊτή ένας κυκλώνας αφήνει πίσω του εκατοντάδες νεκρούς. Ο ίδιος κυκλώνας στην Κούβα ή στη Φλόριντα σκοτώνει τέσσερις ή πέντε ανθρώπους.
Το 2008 τέσσερις τυφώνες χτύπησαν τη χώρα και κυρίως την πόλη Γκονάιβ, η οποία είχε ήδη πληγεί το 2004. Σε όλες τις περιπτώσεις το κράτος αποδείχθηκε αναποτελεσματικό, απαθές ή διεφθαρμένο. Ένα κράτος που βασίζεται στις μη κυβερνητικές οργανώσεις για να διασφαλίσει το ελάχιστο κοινωνικής φροντίδας και στις πεντηκοστιανές ή άλλες Εκκλησίες για να εμφυσήσει την καρτερικότητα. Ένα κράτος - πρωταθλητής στη φειδώ, με ελάχιστες κοινωνικές δαπάνες. Αϊτή, πρωταθλήτρια της κοινωνικής εγκράτειας. Οι λέξεις και οι εικόνες δείχνουν τον σημαντικό ρόλο που παίζει η ένδεια.
Η Αϊτή βουλιάζει εδώ και πολύν καιρό σε μια οικολογική καταστροφή. Η γενικευμένη διάβρωση έχει δώσει στην ύπαιθρο μια σεληνιακή όψη μετατρέποντας κάθε τροπική καταιγίδα σε καταρράκτη νερού. Οι αρμόδιοι, οι οποίοι δεν ασκούν καμία αρμοδιότητα, είναι, στην καλύτερη περίπτωση, αναίσθητοι ή ανήμποροι θεατές ενός κόσμου που βρίσκεται σε κώμα. Η σεισμική δραστηριότητα, που δεν είχε εκδηλωθεί εδώ και διακόσια χρόνια, έρχεται να προσθέσει μια διάσταση Αποκάλυψης στο αστικό χάος.

Πριν από τις 12 Ιανουαρίου 2010, το Πορτ-ο-Πρενς, του οποίου ο πληθυσμός δεκαπλασιάστηκε τα τελευταία πενήντα χρόνια, δεν ήταν πια μια πόλη, αλλά ένα πολεοδομικό συνονθύλευμα συνοικιών χωρίς υποδομές, όπου έρχονταν να στριμωχτούν διακόσιοι νέοι κάτοικοι κάθε μέρα. Με μοναδικό κανόνα της αστικής επέκτασης την απουσία κάθε κανόνα. Παράνομη δόμηση παντού. Τα κακής ποιότητας υλικά αγοράζονται εξίσου εύκολα με τα παραθυράκια του νόμου. Χτίζουμε στην κοίτη των χειμάρρων. Οι παραγκουπόλεις εγκαθίστανται σε πλαγιές με πάνω από 50% κλίση ή στις προσχώσεις που σχηματίζουν τα σκουπίδια στην ακροθαλασσιά. Η απόλυτη φτώχεια απαγορεύει στα τρία τέταρτα των Αϊτινών οποιαδήποτε επένδυση για κατοικία.
Φυσική καταστροφή; Κατά το ήμισυ. Φταίει, μήπως, ο λαός της Αϊτής; Ασφαλώς όχι. Το πεπρωμένο; Υπερβολικά εύκολο. Κακοδαιμονία; Ίσως. Αλλά τι είδους; Από πού προέρχεται; Από μακριά, από πολύ μακριά. Η Αϊτή συνεχίζει να πληρώνει, με βαρύ τίμημα, τις συνθήκες της γέννησής της. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι η ανεξαρτησία της, που επιτεύχθηκε μεταξύ 1802 και 1804, δεν ήταν επιθυμητή. Αφού δεν σκότωσαν το νεογέννητο, οι χώρες της Δύσης, με επικεφαλής τη Γαλλία του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, προσπάθησαν να πνίξουν το νόθο παιδί της Γαλλικής Επανάστασης.
Η χώρα γνώρισε τότε τη χειρότερη αιματοχυσία της ιστορίας της, χειρότερη ακόμη κι από τη σημερινή συμφορά: τον πόλεμο της ανεξαρτησίας. Η Αϊτή είναι η μοναδική αποικία όπου η εξέγερση των σκλάβων κατάφερε να δημιουργήσει κράτος. Γεννήθηκε από την αποτίναξη του ζυγού των Γάλλων αποικιοκρατών. Η Γαλλία δεν μπορούσε να αποδεχθεί μια τέτοια ήττα, απαράδεκτη κηλίδα στον ναπολεόντειο θρύλο και στο... γαλλικό εξωτερικό εμπόριο: ο Άγιος Δομίνικος θεωρούνταν, το 1789, η πλουσιότερη αποικία, καθώς από εκεί προερχόταν το ήμισυ της παγκόσμιας παραγωγής ζάχαρης.
Η Ευρώπη του 19ου αιώνα, που θα κατακτούσε τη μισή υδρόγειο, δεν μπορούσε να ανεχθεί τέτοια χειραφέτηση. Όσο για τις νεαρές Ηνωμένες Πολιτείες, χώρα ιδιοκτητών σκλάβων, πώς μπορούσαν να δεχθούν δίπλα τους ένα τέτοιο έθνος; Και για τους μεν και για τους δε, μόνο μία λύση υπήρχε: η αποσιώπηση. Να διαγράψουν την Αϊτή από τη μνήμη τους. Να της απαγορεύσουν να υπάρξει.
Μια επιχείρηση που πέτυχε, με τη συνενοχή των αϊτινών ελίτ. Που δέχθηκαν, το 1825, να πληρώσουν τη Γαλλία για να «παραχωρήσει» την ανεξαρτησία. Ένα γιγάντιο χρηματικό ποσό για την αποζημίωση των εποίκων!² Μια καταβολή λύτρων που εμπόδισε για πολύν καιρό την πραγματοποίηση οποιασδήποτε επένδυσης. Η Αϊτή δεν κέρδισε την παραμικρή εκτίμηση. Και δεν θέρισε παρά διακόσια χρόνια καραντίνας, που διακόπτονταν από τις ακατάβλητες ορέξεις της παλαιάς ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και του νεαρού αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Αποκορύφωμα, η περίοδος 1915-1934: είκοσι χρόνια αμερικανικής κατοχής, επιβολή ενός ακατάλληλου οικονομικού μοντέλου και... χιλιάδες θύματα.
Με τη μακρόχρονη δικτατορία του Φρανσουά και, στη συνέχεια, του Ζαν-Κλοντ Ντιβαλιέ (1957-1986), δηλαδή με τα τριάντα χρόνια και τους τριάντα χιλιάδες νεκρούς, η χώρα εξοικειώνεται με τη βία που δομεί την πολιτική σφαίρα. Για την Ουάσιγκτον, όπως άλλωστε και για το Παρίσι, ο μαχητικός αντικομμουνισμός, μερικά μίλια από την Κούβα, άξιζε τόσα ώστε να κλείσουν τα μάτια μπροστά στις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την υπεξαίρεση της διεθνούς βοήθειας προς όφελος μιας συμμορίας.
Υπάρχουν εδάφη στα οποία οι φυσικές καταστροφές ευδοκιμούν πολύ περισσότερο. Η φυγή πολλών αξιόλογων ανθρώπων, που ξεκίνησε επί Ντιβαλιέ, δεν έχει σταματήσει. Και κινδυνεύει να ενισχυθεί σήμερα, εμποδίζοντας κάθε προσπάθεια ανοικοδόμησης. Κακοδαιμονία; Πεπρωμένο; Η αρχιτεκτονική της Αϊτής είναι, πρώτα απ’ όλα, η εξαθλίωση και η αναξιοπρέπεια, μαζί με τις ακραίες ανισότητες και την αναίσχυντη αλαζονεία της τοπικής ολιγαρχίας.
Οι διάφοροι καλοθελητές ασχολούνται με τον ασθενή εδώ και δεκαετίες, αφού τον δηλητηρίαζαν επί τρεις αιώνες. Δημοφιλέστερα φάρμακα; Το άνοιγμα των αγορών, που καταστρέφει την τοπική αγροτική παραγωγή, τα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής, που αποθαρρύνουν τις κοινωνικές δαπάνες, ο διάλογος σχεδόν αποκλειστικά με την κυρίαρχη τάξη του νησιού. Αυτήν που και στην Ουάσιγκτον ακόμη αποκαλούν «morally repugnant elite» -ηθικά αποκρουστική ελίτ.³
Το 2009 η Αϊτή γνώρισε ένα ευρύ κοινωνικό κίνημα, το πρώτο ύστερα από πολλά χρόνια. Το κίνημα για τη διεκδίκηση ελάχιστου ημερομισθίου 200 γκουρντ -3,5 ευρώ⁴- σε μια χώρα όπου τα τρία τέταρτα του πληθυσμού διαθέτουν λιγότερο από 1,5 ευρώ την ημέρα. Ο πρόεδρος Ρενέ Πρεβάλ, επιδιώκοντας να διατηρήσει το ενδιαφέρον των επενδυτών, έκρινε ότι είναι πολύ. Έναν χρόνο πριν, η κυβέρνησή του είχε αφήσει τις τιμές του ρυζιού και του λαδιού να ανέβουν πυροδοτώντας ταραχές λόγω πείνας και μια μακρά πολιτική κρίση με αφετηρία την καθυστέρηση της εξωτερικής βοήθειας.
Το 2008 ο ορισμός στη θέση του πρωθυπουργού της Μισέλ Πιέρ-Λουί, μιας έντιμης και δραστήριας πολιτικού, που στερούνταν, όμως, οργανωμένων οπαδών, έδωσε το έναυσμα για τη συγκρότηση στέρεης συμμαχίας της διανόησης με κομμάτι του κοινωνικού κινήματος. Κατά την προετοιμασία των γενικών εκλογών που θα γίνουν φέτος, ο Πρεβάλ προτίμησε να απαλλαχθεί από την παρουσία της.
Περίπου δύο εκατομμύρια Αϊτινοί επωφελούνται από το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα. Με την οικονομική ανάπτυξη να υπολείπεται της δημογραφικής αύξησης, το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εγχώριο προϊόν μειώνεται διαρκώς τα τελευταία είκοσι χρόνια. Η διεθνής βοήθεια αντιπροσωπεύει το ήμισυ των δημόσιων εσόδων. Μαζί με τη ροή χρήματος από το εμπόριο ναρκωτικών και τα εμβάσματα της αϊτινής διασποράς (τριπλάσια από τον κρατικό προϋπολογισμό!), τα οποία, εξαιτίας της κρίσης, υποχώρησαν το 2009, αποτελούν τα τρία βασικά στηρίγματα μιας μαύρης, ετοιμοθάνατης οικονομίας.
Το χρέος από τα δάνεια που συνήψε κυρίως ο Ζαν-Κλοντ Ντιβαλιέ βρίσκεται και σε ευρωπαϊκά χέρια. Εδώ και δύο χρόνια ανακοινώνεται διαρκώς η «επιλεξιμότητα» της Αϊτής όσον αφορά τη διαγραφή των χρεών. Σχεδόν ένα δισεκατομμύριο δολάρια παραμένουν οι απαιτήσεις των πιστωτών.⁵ Η Παγκόσμια Τράπεζα ανέστειλε την εξυπηρέτηση του χρέους της Αϊτής και «εργάζεται για την πλήρη διαγραφή του». Σκληρή δουλειά, χωρίς αμφιβολία.
Ταχεία και μαζικής κλίμακας, η ανθρωπιστική επέμβαση που ακολούθησε τον σεισμό της 12ης Ιανουαρίου συνοδεύεται από μια εξίσου άμεση και ισχυρή στρατιωτική κατάληψη. Η Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών για τη Σταθεροποίηση στην Αϊτή (Minustah), η οποία έχασε μεγάλο μέρος του διευθυντικού προσωπικού της, βρίσκεται στο νησί από το 2004. Οι περισσότεροι στρατιώτες είναι Βραζιλιάνοι. Αποστολή τους είναι η αποκατάσταση των βασικών λειτουργιών του κρατικού μηχανισμού.
Ο απολογισμός, μέτριος: επιτυχημένες εκλογές, αποδυνάμωση των συμμοριών, αστυνομία σε φάση ανασυγκρότησης, αργή εξοικείωση με τα ανθρώπινα δικαιώματα, άθλιες φυλακές, αμφιλεγόμενη δικαιοσύνη. Όταν καταρρέουν τα σύμβολα του κράτους -προεδρικό μέγαρο, υπουργεία, δικαστήρια κ.λπ.- ξεχνά κανείς ότι η αποτελεσματικότητά τους ήταν σχεδόν μηδενική.
Πολύς λόγος έγινε για τις φυλακές και τους τέσσερις χιλιάδες τροφίμους που απέδρασαν, τους επικίνδυνους κακοποιούς που θα επιδείνωναν μια κατάσταση ασφαλείας ήδη οριακή. Στην πραγματικότητα το 80% των φυλακισμένων δεν είναι παρά υπόδικοι που δεν έχουν δικηγόρο και δεν βλέπουν ποτέ τους τον δικαστή!
Στέλνοντας 4.600 άνδρες στο έδαφος της Αϊτής και κινητοποιώντας άλλους δέκα χιλιάδες για να τους υποστηρίζουν από θαλάσσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν μια δύναμη καλύτερα εξοπλισμένη και αριθμητικά ισοδύναμη με την αντίστοιχη των Ηνωμένων Εθνών. Ο πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα αντέδρασε άμεσα στην ανθρωπιστική πρόκληση και την απώλεια του ελέγχου από τις αϊτινές αρχές κινητοποιώντας τον τεράστιο μηχανισμό εφοδιασμού και υποστήριξης που μόνον οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν.
Ακόμη κι αν ορισμένα περιστατικά κατάχρησης εξουσίας αποτυπώνουν την αλαζονεία ή τη διακηρυγμένη βούληση να αναλάβουν τη διεύθυνση των επιχειρήσεων. Η στρατιωτική επέμβαση είναι η τρίτη τα τελευταία δεκαέξι χρόνια. Οι προηγούμενες, κατά τη διάρκεια ενός αιώνα συνεχούς ανάμειξης, δεν έλυσαν κανένα πρόβλημα.
Το 1994, έπειτα από τρία χρόνια αναποτελεσματικού -αλλά αποσταθεροποιητικού για την εύθραυστη οικονομία της Αϊτής- εμπάργκο κατά των πραξικοπηματιών που είχαν ανατρέψει τον πρόεδρο της χώρας Ζαν - Μπερτράν Αριστίντ,⁶ 20.000 Αμερικανοί στρατιώτες πραγματοποιούν απόβαση για να δώσουν τέλος στη χούντα του στρατηγού Ραούλ Σέντρας, για την απομάκρυνση του οποίου ένα σήκωμα του φρυδιού θα ήταν αρκετό. Ο πρόεδρος Μπιλ Κλίντον αποκαθιστά τον Αριστίντ, που είχε ανατραπεί με τη βοήθεια του Τζορτζ Μπους του πρεσβύτερου και της CIA. Δύο ανακλαστικά οδηγούν κυρίως τα αμερικανικά στρατεύματα: η δημιουργία μιας ζώνης προστασίας των κατοικημένων συνοικιών της Πετιονβίλ και η μεταφορά σε ασφαλή χώρο μέρους των αϊτινών αρχείων, που απομακρύνθηκαν, έτσι, από κάθε είδους διερεύνηση.
Το 1995 τη στρατιωτική σκυτάλη πήρε η Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στην Αϊτή (Minuha). Δέκα χρόνια αργότερα, νέα επέμβαση της Ουάσιγκτον με τη συμμετοχή της Γαλλίας. Τη φορά αυτή στόχος είναι να δοθεί τέλος στην κυριαρχία του Αριστίντ, τις δεσποτικές παρεκτροπές του και τον κίνδυνο σύγκρουσης μεταξύ ένοπλων ομάδων. Τη δύναμη εισβολής διαδέχεται η Minustah, χωρίς Αμερικανούς, αλλά με κυρίαρχη τη λατινοαμερικανική συμμετοχή. Πριν από την εκλογή του Πρεβάλ, το 2006, οι Δυτικοί επιβάλλουν την προσωρινή κυβέρνηση του Ζεράρ Λατορτί. Εξίσου διεφθαρμένος, πάτρωνας πελατειακών δικτύων, ολέθριος όπως οι προκάτοχοί του. Και, επιπλέον, εκδικητικός.
Η ανθρωπιστική διάσταση, ακόμη κι αν θέλει κανείς να τη θεωρήσει ειλικρινή εκδήλωση από πλευράς Ομπάμα, δεν απαγορεύει την υπενθύμιση της σταθερής αμερικανικής πολιτικής στο τόξο της Καραϊβικής. Το δόγμα Μονρόε -η Αμερική στους Αμερικανούς- εφαρμόζεται εδώ με μεγαλύτερο ζήλο από ό,τι στο υπόλοιπο «δυτικό ημισφαίριο». Κάθε αναστάτωση στα χίλια χιλιόμετρα από το Μαϊάμι και κοντά στην Κούβα βιώνεται ως επικίνδυνη.
Ενδεχόμενη κατάρρευση της Αϊτής, όποια κι αν είναι η αιτία, θα προκαλούσε ανεξέλεγκτο κύμα προσφύγων -ένας από τους λόγους που ώθησαν τον Κλίντον να επέμβει το 1994. Ο τότε πρόεδρος θεώρησε, επίσης, ότι θα εξασφάλιζε μια εύκολη επιτυχία στην εξωτερική πολιτική. Υπερισχύουν, και σήμερα, οι ίδιοι υπολογισμοί; Ή, μήπως, οι Ηνωμένες Πολιτείες θέλουν να υποστηρίξουν, πρώτη φορά στην ιστορία τους, την αναγέννηση ενός γειτονικού κράτους που υπήρξε θύμα παραδειγματικής αδικίας και με δική τους ευθύνη;
Θα συνεχίσει η διεθνής κινητοποίηση να ενισχύει το κουράγιο και την αλληλεγγύη των Αϊτινών; Οι διαθέσεις των μέσων ενημέρωσης είναι, από τη φύση τους, ευμετάβλητες και τα χρηματικά ποσά που χρειάζονται σημαντικά. Ποιος θα αναλάβει τη διεύθυνση των επιχειρήσεων; Οι Ηνωμένες Πολιτείες; Ο ΟΗΕ; Ένας νέος οργανισμός, προορισμένος ειδικά για τέτοιου είδους κατακλυσμιαίες καταστροφές, που θα μετέτρεπε την Αϊτή σε «προστατευόμενο μέλος της ανθρωπότητας», όπως προτείνει ο φιλόσοφος Ρεζί Ντεμπρέ στο όνομα της αδελφοσύνης;⁷ Ώστε να ξεφύγει από το «υπαρξιακό αδιέξοδο».⁸ Λογική από το μέλλον, αντάλλαγμα για τη βία του παρελθόντος που άσκησαν Γαλλία και Ηνωμένες Πολιτείες στην πατρίδα του Τουσέν Λουβερίρ;⁹
Πώς να ανοίξουν διάπλατα τα σύνορα για τους Αϊτινούς; Πώς να διοχετευθεί προς την ύπαιθρο η έξοδος από την υπερτροφική πρωτεύουσα; Τέλος, πώς να βρουν τη θέση τους όλοι οι Αϊτινοί και όχι μόνο οι ίδιοι και οι ίδιοι; Μαζί και οι φτωχοί, οι αιώνια ταπεινωμένοι και η διασπορά με τα τόσα προσόντα. Να γίνει επανάσταση στη νοοτροπία. Πώς να μεταμορφώσουμε ένα κράτος-κουρσάρο σε στρατηγό και προστάτη;
Οι ΗΠΑ, η Δομινικανή Δημοκρατία, ο Καναδάς, η Γαλλία, είναι, κατά σειρά, οι κύριες χώρες υποδοχής της αϊτινής διασποράς. Η Βραζιλία και οι χώρες της Καραϊβικής έχουν δραστηριοποιηθεί από καιρό, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί σημαντικό δανειστή. Όποια κι αν είναι τα κίνητρά τους, κανένα σχέδιο δεν θα ανοικοδομήσει τη χώρα εάν δεν στηριχθεί σε όλα τα επίπεδα της αϊτινής κοινωνίας. Εάν δεν θυμηθεί ότι η συμφορά που προσπαθεί να αποκαταστήσει δεν χρονολογείται από τον πρόσφατο σεισμό. Και ότι η πολεοδομική ανασυγκρότηση αποτελεί μόνο μία πτυχή. Να ανοικοδομήσουμε το Πορτ-ο-Πρενς και τα περίχωρά του ή να οικοδομήσουμε την Αϊτή;

¹ Από το ναυάγιο του Neptune, το 1993, μέχρι τους δεκάδες πνιγμένους του 2009.
² Θεωρητικά πληρωτέο σε πέντε ετήσια χρεολύσια, το χρέος, ακόμη και μετά τη μείωσή του στα 90 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα, το 1838, εξοφλείται το 1883, με τους τελευταίους τόκους υπερημερίας να αποπληρώνονται ακόμη στις αρχές του 20ού αιώνα.
³ Κατά την έκφραση των «New York Times», τη δεκαετία του ’80.
⁴ Όχι για τη μεγάλη μάζα των οικιακών εργατών. Ο κατώτατος μισθός είναι σήμερα 120 γκουρντ.
⁵ Κύριοι δανειστές, κατά σειρά: Αμερικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (ΒΙD), Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Βενεζουέλα, Ταϊβάν, Παγκόσμια Τράπεζα. Διά στόματος του γενικού διευθυντή του Ντομινίκ Στρος - Καν, το ΔΝΤ ανακοίνωσε πρόσφατα ότι αναστέλλει την εξυπηρέτηση του χρέους για... πέντε χρόνια και προτείνει για το νησί ένα σχέδιο Μάρσαλ. Στις 25 Ιανουαρίου η Βενεζουέλα ανακοίνωσε τη διαγραφή των απαιτήσεών της.
⁶ Πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος, το 1990, με 67,5% των ψήφων.
⁷ «Le Monde», 20 Ιανουαρίου 2010.
⁸ René Depestre, «Adresse aux Haïtiens d’aujourd’hui», «Le Monde diplomatique», Απρίλιος 2004.
⁹ (ΣτΜ) Ο Toussaint Louverure (1743-1803) υπήρξε ο ηγέτης της αϊτινής επανάστασης.

* Ο Christophe Wargny είναι συγγραφέας των βιβλίων «Haïti n’existe pas. 1804-2004: deux cents ans deη συνδέεται με 2,7 εκατομμύρια πρόωρες γεννήσεις τον χρόνο