«Είναι παράξενο το σόι της αλληλογραφίας», είχε γράψει από την Άγκυρα ο Γιώργος Σεφέρης στον Γιώργο Θεοτοκά, στις 9 Σεπτέμβρη του 1948. Για να συμπληρώσει, πριν περάσει στο ιδιωτικό περιεχόμενο της επιστολής: «Έχει απροσδόκητες ιδιοτροπίες. Κάποτε σε παίρνει ο κατήφορος, κάποτε συναντάς ανυπέρβλητες ανηφοριές».
Με μια ζωντανή έκφραση της προφορικότητας ο ποιητής χαρακτήριζε την έκταση και τις «παραξενιές» της επιστολής ως μέσου επικοινωνίας: που εναρμονίζεται, από την αρχαιότητα ήδη, τόσο με τον ιδιωτικό της χαρακτήρα όσο και με τη, δίκην ιδιωτικής γραφής, δημοσιοποίηση απόψεων, ιδεών, παραινέσεων, άσκηση πολιτικής κριτικής… μια προσφιλή «συνθήκη», κατασκευασμένη λογοτεχνικά, προκειμένου να ασκήσει μια κοινωνική, πολιτική και αισθητική λειτουργία.
Έχω στα χέρια μου Τα γράμματα ενός υπερβατιστή (με κατατοπιστική εισαγωγή και εξαιρετική απόδοση, που διατηρεί τον λυρισμό του πρωτοτύπου, της Ελένης Αγγέλου· επιμέλεια και σημειώσεις, Κώστα Αντωνίου) των Εκδόσεων Ροές, της εξαιρετικών επιλογών σειράς micromega, 2020. «Αποστολέας» ο Αμερικανός φιλόσοφος Χένρι Ντέιβιντ Θορό (1817-1862)· και «παραλήπτης» ο –άγνωστός μας– Χάρισον Γκρέι Μπλέικ (1816-1898), φοιτητής του Ραλφ Ουάλντο Έμερσον (1803-1882) στη Θεολογική Σχολή του Χάρβαρντ, συνομιλητής του Θορό στη συνέχεια.
Τον Θορό γνώρισε ο Μπλέικ μέσα από κάποιο κείμενό του και, βρίσκοντας σ’ αυτό τη βαθιά σκέψη που επιζητούσε για τις δικές του υπαρξιακές αναζητήσεις, άρχισε την αλληλογραφία μαζί του: «Θα αναγνώριζα την ψυχή εκείνη που δύναται να πει “είμαι ένα τίποτα”. Θα αφυπνιζόμουν από τα λόγια της για να μεταβώ σε μια ζωή πιο αληθινή και πιο αγνή», θα γράψει ο Μπλέικ στην πρώτη του επιστολή. Για να λάβει την απάντηση: «Είναι χαρά μου να μαθαίνω πως οποιεσδήποτε δικές μου λέξεις […] έχουν φτάσει ως εσάς. Μου δίνει ευχαρίστηση, διότι έτσι έχω λόγο να υποθέτω πως εξέφρασα ό,τι ακριβώς απασχολεί τους ανθρώπους, και πως δεν είναι μάταιο να μιλά ο άνθρωπος στον άνθρωπο. Αυτή είναι η αξία της λογοτεχνίας…»
Πώς όμως μπορεί να μετέχει ο –οιοσδήποτε– αμύητος αναγνώστης σε μια διαδικασία προσωπικής επικοινωνίας; Εδώ το θεατρικό «γεγονός» εμπλουτίζεται θεαματικά με ένα πολυπληθές, απρόσωπο κοινό, που μετέχει εθελούσια σ’ αυτή τη λειτουργία θεατρικής πράξης. Και βρίσκεται γοητευτικά αιχμάλωτο ενός στοχαστικού υπαρξιακού προβληματισμού, στην ανέλιξη του οποίου γίνεται γνήσιος συντελεστής.
Υπερβατικός ακτιβιστής, νατουραλιστής, φυσιοδίφης, φιλόσοφος, ποιητής, «αναχωρητής»: κάποια από τα στοιχεία ταυτότητας του συγγραφέα – αν και, στην περίπτωσή του, οι όροι θα πρέπει να εναρμονιστούν με τη συναρπαστική διανοητική και πραξιακή ιδιοπροσωπία του. Φοιτητής στην Ακαδημία Κόνκορντ ο Θορό και στη συνέχεια στο Χάρβαρντ, θα επηρεαστεί, σε μεγάλο βαθμό, από τον καθηγητή του Ραλφ Ουάλντο Έμερσον, μαζί με τον οποίο αποτελούν τους δύο βασικότερους εκπροσώπους του αμερικανικού υπερβατισμού. Σε μια περίοδο αναστατώσεων, όπου η προϊούσα Βιομηχανική Επανάσταση διαμορφώνει νέα πρότυπα ζωής –και υπόταξης του ατόμου– η διανόηση θα εμπλακεί σε οξύτατα κοινωνικά προβλήματα (της δουλείας, της εκμετάλλευσης, της κοινωνικής αδικίας, των ατομικών δικαιωμάτων), σύμφυτα με την κατεστημένη πραγματικότητα της αμερικανικής ηπείρου. Η υπερβατική σκέψη τότε θα μορφοποιήσει μια μαχητική κριτική των αμερικανικών πολιτισμικών αξιών και θα συνθέσει ένα οικουμενικό διαπολιτισμικό ιδεώδες έξω και πέρα από την ύλη και τον μαζοποιημένο άνθρωπο, «ανακαλύπτοντας» ξανά, όπως η κλασική αθηναϊκή δημοκρατία, το καθολικό πρόταγμα της αξίας του ατόμου και την έννοια της «δημοκρατικής ατομικότητας»: όπου η καλλιέργεια του αυτοσεβασμού αποτελεί τη βάση για τον σεβασμό των άλλων ανθρώπων.
Ο Έμερσον όπως και ο Θορό αντιστάθηκαν στην ιδέα ότι η πίστη στη «νέα σημασία του μεμονωμένου ανθρώπου» ήταν μια ατομιστική, εγωιστική φιλοσοφία. Η κεντρική δημοκρατική αρχή, υποστήριξαν, ήταν ότι: «Καμία σκοπιμότητα, κανένας νόμος, κανένας αριθμός, καμία περιουσία, κανένα κράτος, καμία εκκλησία δεν είναι ούτε μπορεί να είναι ισοδύναμες με έναν άνθρωπο…», θεμελιώνοντας έτσι τη διανοητική και ηθική αυτονομία του ατόμου και την ενσυνείδητη δράση του.
Ο Θορό θα έχει στη σύντομη ζωή του τη μεγαλύτερη προσφορά αντιυλισμού εν πράξει, την οποία υλοποιεί με τα δύο χρόνια ασκητικής, απόκοσμης ζωής στο ερημητήριό του, που ο ίδιος κατασκεύασε κοντά στη λίμνη Ουόλντεν (Walden) της ανατολικής Μασαχουσέτης. Αυτή του τη φιλοσοφική κατάδυση θα αφηγηθεί στη συνέχεια και θα προσφέρει ως πρώιμος οικοφιλόσοφος και εκφραστής μιας «κοινωνικής οικοσοφίας», στο θεμελιώδες αριστουργηματικό έργο του Ουόλντεν ή Η ζωή στο δάσος. Το βιβλίο, με τη μορφή επιμέρους δοκιμίων, εξακολουθεί σήμερα να εμπνέει το οικολογικό κίνημα, την περιβαλλοντική και κοινωνική δικαιοσύνη, μέσα από την ηθική της μη βίας. Γραμμένο σε ποιητική πρόζα, ενορχηστρώνει τις ιδέες του Θορό πάνω στην ουσία της ζωής και την αυθεντική σχέση του ανθρώπου με τη φύση, και παρακολουθεί τη δράση και τη σκέψη που ενεργοποιεί το δρων υποκείμενο μέσα στα ειδύλλια μιας Εδέμ – που είναι η ανόθευτη φύση και ο στοχαζόμενος ελεύθερα άνθρωπος.
«Καμία σκοπιμότητα, κανένας νόμος, κανένας αριθμός, καμία περιουσία, κανένα κράτος, καμία εκκλησία δεν είναι ούτε μπορεί να είναι ισοδύναμες με έναν άνθρωπο…»
Οι σελίδες του βιβλίου αναγιγνώσκονται ως μια λυρική αυτοβιογραφία του συγγραφέα, στην οποία συνυπάρχει, κινείται και συνδημιουργεί όλος ο φυσικός μικρόκοσμος σε αλυσιδωτές, σοφές αλληλεξαρτήσεις. «Πήγα στο δάσος επειδή επιθυμούσα να ζήσω συνειδητά, να αντιμετωπίσω μονάχα τα ουσιώδη της ζωής και να δω αν θα μπορούσα να μάθω όσα είχε να μου διδάξει, έτσι ώστε, όταν θα ερχόταν η ώρα μου να πεθάνω, να μην ανακάλυπτα ξαφνικά ότι δεν είχα ζήσει ποτέ… Ήθελα να γευτώ μια ζωή γεμάτη και να ρουφήξω όλο της το μεδούλι […] ώστε να τρέψω σε άτακτη φυγή οτιδήποτε δεν ήταν ζωή…»
Η σύγκλιση ανατολικών θρησκευτικών εμπειριών με τη ρομαντική Δυτική θέαση του κόσμου συγκροτεί, στο αξιακό πλέγμα του Θορό –όπως και του Έμερσον– τον κοινωνικό προσανατολισμό του αμερικανικού υπερβατισμού, καθώς οργανικό στοιχείο της φιλοσοφίας τους είναι η δράση: με απώτερο στόχο τη μεταβολή της κοινωνικής πραγματικότητας και του εκμεταλλευτικού πνεύματος, που ο αναδυόμενος βιομηχανικός πολιτισμός εκσφενδονίζει εναντίον των ανθρώπινων ηθών. Αυτή είναι και η βασική διαφορά από τις ανατολικές φιλοσοφίες εφησυχασμού, μυστικιστικής και απόμακρης βίωσης της γαλήνης – «ένας αγώνας με ιδέες», όπως υποστήριξε ο Πέρι Μίλερ.
H φύση είναι το απόλυτο μέγεθος, εκεί που το ανθρώπινο πλάσμα ανακαλύπτει το δημιουργικό έργο του Θεού ως ολότητα και δύναται –ως «γηγενής του σύμπαντος» πλέον (σ. 61)– να μετριάσει την αλαζονική, απόλυτη αξία που προσδίδει στον εαυτό του. Πόσο παραστατικά αποδίδει ο Θορό την τραγικότητα της ύβρεως και αντιστρέφει την ανθρώπινη αλαζονεία με μια άκρα ταπείνωση απέναντι στο καθολικό μυστήριο! «Αν μπορούσα να γυρίσω τον εαυτό μου από μέσα προς τα έξω, τα κουρέλια και η ποταπότητά μου θα φανερώνονταν στ’ αλήθεια. Χωρίς αμφιβολία, κάτι σημαίνω για κείνον που με έπλασε, όμως όχι και τόσο πολλά για τον καθένα που έχει πλάσει…» (σ. 61). Κι αλλού: «Έχει ενδιαφέρον που ένας άνθρωπος μπορεί να είναι είτε καλός, είτε κακός, και η ζωή του αληθινή ή ψεύτικη… Ο αγαθός άνθρωπος είναι αυτοδημιούργητος, ο κακός αυτοκαταστρεφόμενος» (σ. 36). (Αν μπορούσε να το εννοήσει ο καθένας μας αυτό!)
Οι δεκαοχτώ επιλεγμένες επιστολές του Θορό στην παρούσα έκδοση συνοψίζουν και «ενανθρωπίζουν» το περιεχόμενο της φιλοσοφίας του υπερβατισμού, καθώς τη μετουσιώνουν σε απόσταγμα σοφίας ενός ανθρώπου, ο οποίος μιλάει άμεσα στον άλλον άνθρωπο – ποιο είδος γραφής μπορεί να το πετύχει αυτό καλύτερα από την επιστολή; Ο ίδιος ο συντάκτης τους βασάνισε τη σκέψη και την ψυχή του και τις προσφέρει κατεργασμένη, με λαξεμένη μαστοριά, ύλη για μια λεπταίσθητη συμφιλίωση του ανθρώπου με τη φύση (του) και τη ζωή. Απευθυνόμενος στον Μπλέικ μιλάει σε όλους τους ανθρώπους, τους οποίους βλέπει να παλεύουν τη ζωή μέσω της «νεκρής» τους ύπαρξης. Και στρέφεται καταδικαστικά εναντίον εκείνων που εμμονικά στηρίζουν την ύπαρξή τους στην ύλη, αρνούμενοι να πραγματώσουν τα πνευματικά τους ταξίδια μέσω της δράσης. «Νιώθω ευγνώμων για όσα είμαι και όσα έχω…. Ω, τι γέλια κάνω όταν σκέφτομαι τα απροσμέτρητα, απεριόριστα πλούτη μου. Κανένας τραπεζικός πανικός δεν μπορεί να μου τα στερήσει, αφού η περιουσία μου δεν βασίζεται στην κατοχή, αλλά στην απόλαυση» (σ. 115). Και ως να απευθύνεται στο ιστορικό τοπίο των ημερών μας: εμπόρια, τράπεζες, επιχειρήσεις, ανεργία: «Οι έμποροι και οι εταίροι περιφρονούσαν ανέκαθεν τον υπερβατισμό, τους υψηλούς νόμους κ.ο.κ., γκρινιάζοντας: “Φτάνει πια με τις ανοησίες σας”, σαν να ήταν γαντζωμένοι από κάτι όχι απλώς συγκεκριμένο, αλλά βέβαιο κι απαράλλαχτο. Αν υπήρχε ένα ίδρυμα που διατυμπάνιζε ότι έθετε τις βάσεις του σε έδαφος γερό κι ασφαλές, και περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο απέπνεε τούτη την αλαζονική κοινή λογική […] δεν είναι άλλο από την τράπεζα…» (σ. 118-119).
Η στάση του Θορό είναι φιλοσοφημένα αντιυλική, ηθικά προσανατολισμένη στην ομορφιά και στο δικαίωμα της ύπαρξης. «Πώς θα μπορούσε να είναι αδύναμος κάποιος ο οποίος τολμά και υπάρχει;» Πιστεύει στην ανυποχώρητη δύναμη του ανθρώπου να φυτρώνει, να υπάρχει. Πιστεύει και βιώνει την ένωσή του με τους φυσικούς νόμους, τη μουντή προσμονή του σε ώρες θλίψης για τον ερχομό μιας άνοιξης, σαν την προσμονή της χλόης για τον ανοιξιάτικο ήλιο. Και μας αποκαλύπτει ανατρεπτικά: «…στις πιο αδύναμες στιγμές μου, τείνω να συλλογιέμαι πως δεν είναι δική μου δουλειά να κυνηγάω το πνεύμα, παρά δική του να κυνηγάει εμένα» (σ. 39).
Αφορμώμενος από μια δυϊστική, νεοπλατωνική θεώρηση του κόσμου, χωρισμένου σε υλικό και πνευματικό, θα οικοδομήσει, όπως η πραξιακή φιλοσοφία των αρχαίων Στωικών, την έννοια της απελευθέρωσης από τις κατασκευασμένες υλικές προτεραιότητες, συνήθειες, στην πραγματικότητα, ανυποχώρητες, τα μόνα αληθινά ρούχα των ανθρώπων (σ. 26). Στην περισσή και σχεδόν αποκλειστική προσπάθεια για τη φροντίδα της υλικής μας ύπαρξης και στη νωχέλεια ή και αδράνεια να στραφούμε στην ψυχή, δεν βλέπει παρά τον τυφλό αγώνα του καθημερινού ανθρώπου «να φτυαρίζει βρομιές» ώστε να θρέψει μονομερώς το κορμί του. «Όμως ο μόνος αληθινά εργατικός και πρακτικός άνθρωπος είναι αυτός που καταφέρνει να σώσει την ψυχή του» (σ. 98).
Πιστεύει και βιώνει την ένωσή του με τους φυσικούς νόμους, τη μουντή προσμονή του σε ώρες θλίψης για τον ερχομό μιας άνοιξης, σαν την προσμονή της χλόης για τον ανοιξιάτικο ήλιο.
Οπαδός της αγάπης, τη στοχάζεται στην πράξη – στον έρωτα, στον γάμο, στη συντροφικότητα, στην κλίνη του εραστή, στη φιλία. Την ντύνει με την αγνότητα μιας ιδανικευμένης ψυχικής και συναισθηματικής εμπειρίας, θεμελιωμένης στον αμοιβαίο σεβασμό –δείγμα ανώτερης κι αγνότερης ζωής– και τη διαχωρίζει από τη φιληδονία, την ακόλαστη λαγνεία του σαρκικού έρωτα, που δεν υλοποιεί την ανθρώπινη εξύψωση προς τον ηρωισμό της αγάπης. Και πιστεύει πως οι άνθρωποι της εποχής του, αν και διαμαρτύρονται για την αιχμαλωσία τους στο άρμα των καθημερινών υποχρεώσεων, εντούτοις, στην πραγματικότητα, δεν διαθέτουν τη στόφα εκείνη που θα τους οδηγούσε στο ανώτερο καθήκον (σ. 67).
Ο Θορό δεν υπήρξε ασκητής, αποσυρμένος διά βίου από τον κοινωνικό στίβο, απόμακρος των ανθρώπων, απόξενος. Η ψυχή του συγκροτήθηκε στο αρχέγονο του φυσικού μεγαλείου στο μαγευτικό Ουόλντεν, δυο χρόνια δίπλα από τον μεγάλο δάσκαλο και μέντορά του Ραλφ Ουάλντο Έμερσον· αλλά επιστρέφει ανάμεσα στους ανθρώπους για να τους δείξει το μονοπάτι που οδηγεί στην πνευματική και ηθική τους ανύψωση. Και να πει σε όλους, απευθυνόμενος στον συνομιλητή του, τον Μπλέικ: «Εν συντομία, έχετε να φροντίσετε δύο καλλιέργειες: της γης και του μυαλού σας…» (σ. 125).
Ο ίδιος θα «φύγει» νωρίς, στα 44 χρόνια του, από φυματίωση, μια νόσο παρατεταμένης αγωνίας και αγώνα με άνισο εχθρό, αφήνοντας ωστόσο ακριβή παρακαταθήκη: την αισιοδοξία της αέναης δράσης, της ανώτερης, αδούλωτης σκέψης, της υπέρβασης· της αγάπης· και της ελπίδας, όταν έρχονται τα δύσκολα (σ. 111). «Η ψυχή του ήταν καμωμένη για την πιο ευγενική κοινωνία. Εξάντλησε στη σύντομη ζωή του τις δυνατότητες αυτού του κόσμου. Οπουδήποτε υπάρχει γνώση, οπουδήποτε υπάρχει αρετή, οπουδήποτε υπάρχει ομορφιά, αυτός θα βρίσκει μια κατοικία», θα γράψει για τον Θορό ο Έμερσον.
Τα Γράμματα ενός υπερβατιστή έρχονται να αναζωογονήσουν τη φαντασία μας, αποστραγγισμένη από ζωτικές ορίζουσες της διφυούς ανθρώπινης φύσης μας, και να μας υψώσουν στις κορυφές των βουνών, απ’ όπου η ζωή αγναντεύεται λυτρωτικά στο μεγαλειώδες διαμέτρημά της. Αξίζει η ανάβαση!
Γράμματα ενός υπερβατιστή
Henry David Thoreau
Εισαγωγή – Μετάφραση: Ελένη Αγγέλου
Επιμέλεια: Κώστας Αντωνίου
Ροές
141 σελ.
ISBN 978-960-283-497-8
Τιμή 8,48 €
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου