του Νίκου Σταθόπουλου*
Τα πρόσφατα τραγικά περιστατικά, σε Καλαμάτα και Θήβα, τις μέρες του Πάσχα, ανακίνησαν με ένταση το ζήτημα των «εθίμων» στην κοινωνία μας. Σχηματοποιήθηκαν, σχεδόν αυτοματικά και με δημοσιογραφική ταχύτητα, δυο «μερίδες», η μία με την αξίωση «να καταργηθούν τα βαρβαρικά έθιμα», και η άλλη με το αδιαπραγμάτευτο της «διατήρησης των εθίμων». Ωστόσο, η αντιδιαλεκτική εστίαση σε μια συγκεκριμένη όψη της «εθιμικής κουλτούρας» και τη βαθιά κατανόηση του σοβαρού θέματος περιορίζει αλλά και «παραθυράκια» ανοίγει για μια «εθιμολογία» αρκούντως βολική ευρύτερων σκοπιμοτήτων…
Η «εθιμικότητα», δηλαδή η πρόκριση του «άγραφου νόμου» έναντι της εξουσιαστικής άνωθεν αυθεντίας του «θετικού δικαίου», συμπυκνώνει μια σφαιρική κοσμαντίληψη. Είναι ένα περίπλοκο πλέγμα ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων που αντανακλά τις τοπικές ιδιομορφίες και θεμελιώνεται στην πιο ριζική λαϊκή συναίνεση. Είναι ένας «λαϊκός πολιτισμός βάσης», που, εν Ελλάδι, έλκει τα πρωταρχικά του από την αρχαιότητα και ήταν ο κύριος παράγοντας δυναμικής επιβίωσης του Ελληνισμού επί Τουρκοκρατίας.
Ως άτυπος «ρυθμιστικός κώδικας» του συλλογικού, εκτεινόταν από την πιο στοιχειώδη καθημερινότητα (π.χ. έθιμα του πένθους και συνήθειες ταφής), μέχρι τις συναλλακτικές σχέσεις (π.χ. δικαιώματα χρήσης των λιβαδιών, εσωτερική οργάνωση των πληρωμάτων στα καράβια) και όλο το φάσμα της πρωτογενούς οργάνωσης των κοινωνικών λειτουργιών (π.χ. η προίκα, η μεταβίβαση της περιουσίας, η θέση της γυναίκας). Με εξαίρεση τον σοφό νομομαθή Μάουρερ και τον Ι. Καποδίστρια, η μετεπαναστατική ελληνική πολιτεία στοχοποίησε το έθιμο, στα ουσιώδη του, επιδιώκοντας έναν οργανικό καταναγκαστικό εκδυτικισμό. Ο πυρήνας της εθνικής ζωής στα χρόνια της Οθωμανικής δεσποτείας, ο «κλέφτικος βίος» ήταν υπόδειγμα εθιμικής εθνοπολιτισμικής εστίας.
Τα αναλύει, με προσφυή πρωτοτυπία, στο μοναδικό του έργο «Έθιμα και κράτος εις την νεωτέραν Ελλάδαν», ο σεμνός νομικός επιστήμων με την πλούσια «αθόρυβη» πατριωτική δράση, Αριστοτέλης Βαζούρας. Ο νεότερος ελληνισμός διυπήρξε ταυτοτικά μέσω της εθιμικής του αυτοθέσμισης, βρίσκοντας εναντίον του το Βυζαντινό Κράτος (εκτός βασικά από τους Ισαύρους) και την Εκκλησία, και όλη τη γκάμα των πρεσβευτών του «δυτικού πολιτικού παραδείγματος».
Εθιμικότητα και Νομοκρατισμός, στη «διένεξή» τους, είναι βασική πτυχή του νεοελληνικού πολιτισμικού γίγνεσθαι. Όμως, αυτό το «βάθος των πραγμάτων», συσκοτίζεται από την ρηχή εστίαση στην εθιμικότητα ως «συνήθειες και δρώμενα». Είναι το πεδίο όπου εύκολα ανθίζουν αλλοιώσεις και φορμαλισμοί και νοθεύσεις, οπότε η αντιεθιμική κριτική αποκτά βασιμότητα και κύρος. Σίγουρα, στους καιρούς μας, δε μπορεί η εθιμικότητα να ρυθμίζει, π.χ., την οδική κυκλοφορία! Και η παραγωγική οργάνωση να βασίζεται σε περιφορές εικόνων για να «προστατευτεί ο αγρότης από το χαλάζι». Αλλά αυτά είναι τόσο προφανή και αφομοιωμένα που καταντά κωμική προπαγάνδα η επίκλησή τους.
Εδώ, η Παράδοση εύκολα υποβιβάζεται σε αποσπασματικές «μορφές» που μένουν ως «στείρα μνήμη» είτε ως «τουριστικοποιημένο Θέαμα». Και σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο, προφανώς θα επισυμβούν και «κάκιστοι» εκφυλισμοί. Το ανώδυνο των εθίμων, η πολιτισμική απόλαυση των «ανακαλημάτων» παλιότερων τρόπων, η φυσική καλλιτεχνικοποίηση εκδηλώσεων που δεν έχουν πια λειτουργική σχέση με την κοινωνική καθημερινότητα. Είναι και «γήπεδα» για «πρωταθλητισμό» της κομματικής πελατειακότητας, της εμπορευματοποίησης, της επικράτησης του ανταγωνιστικού κόμπλεξ.
Ωστόσο, ο εκφυλισμός όψεων της Παράδοσης, δεν συνιστά ούτε αναγκαίο ούτε επαρκή λόγο για γενικευμένη επίθεση εναντίον της. «Τα πάντα ρει», και το κρίσιμο ζητούμενο είναι η επιλογή και στερέωση περιεχομένων της Παράδοσης, που διασφαλίζουν ένα φαντασιακό συνέχειας και μια συνείδηση ταυτότητας. Άλλωστε, και καθαυτή η «μουσειακή-εμπορική χρήση» εκφράσεων της Παράδοσης, δεν είναι κακή, στο μέτρο που δεν παραβιάζει τα θεμελιωτικά της ηθικής τάξης και της κοινής λογικής. Άλλωστε, σε κάθε πλαίσιο συλλογικής ταυτοποίησης, είναι φυσικό και ανθρώπινο να επισυμβούν «στραβές».
Τι στο καλό! Εδώ κοτζαμάν υπερτεθωρακισμένη νομικοθεσμική οργάνωση στη Δύση, και η ανομιακότητα είναι σε πρωτοφανή έκρηξη! Απλά, θέλουν μια ελληνική κοινωνία χωρίς ιδιοπροσωπία και αμεσότητα, τη θέλουν κατεψυγμένο προτεκτοράτο χωρίς τίποτα να της θυμίζει λειτουργικά το οικείο της πολιτισμικό χρώμα, άρα την ψυχική και πνευματική προϋπόθεση του «αντιστασιακού φρονήματος».
Η 1η Ιανουαρίου είναι γενική αργία, τα Θεοφάνεια το ίδιο, η εορτή των τοπικών πολιούχων αγίων, επίσης, χωρίς δεσμευτικό νόμο. Είναι «επιβολές» του εθιμικού δικαίου, είναι «κατακτήσεις» ενός τοπικού πολιτισμού που αυτοοργανώνεται με βάση το ιστορικό αξιακό του σύστημα. Και αυτό είναι που πρέπει να υπερασπίσουμε και να διασώσουμε, δηλαδή το πνεύμα ενός «απροσάρμοστου» πολιτισμού που έχουν βαλθεί να τον «εκσυγχρονίσουν», με προφανή προοπτική τον οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό εξανδραποδισμό του.
Μεγεθύνοντας μεμονωμένα περιστατικά (που πρέπει να εκλείψουν μέσω ενός ορθολογικού «εκσυγχρονισμού της παράδοσης» και μιας ποιοτικής ανατροπής της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας), δραματοποιώντας μια χείριστη χρήση παραδοσιακών επιβιώσεων προωθούν μια «μηχανική κοινωνία του διαρκούς παρόντος», μια νεκρική κοινωνία συμπεριφορισμού, που θα κουρδίζεται από τις ποικιλώνυμες «βιομηχανίες» της μετανεωτερικής πολτοποίησης.
* Ο Νίκος Σταθόπουλος είναι φιλόλογος
ΠΗΓΗ "ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ"
Τα πρόσφατα τραγικά περιστατικά, σε Καλαμάτα και Θήβα, τις μέρες του Πάσχα, ανακίνησαν με ένταση το ζήτημα των «εθίμων» στην κοινωνία μας. Σχηματοποιήθηκαν, σχεδόν αυτοματικά και με δημοσιογραφική ταχύτητα, δυο «μερίδες», η μία με την αξίωση «να καταργηθούν τα βαρβαρικά έθιμα», και η άλλη με το αδιαπραγμάτευτο της «διατήρησης των εθίμων». Ωστόσο, η αντιδιαλεκτική εστίαση σε μια συγκεκριμένη όψη της «εθιμικής κουλτούρας» και τη βαθιά κατανόηση του σοβαρού θέματος περιορίζει αλλά και «παραθυράκια» ανοίγει για μια «εθιμολογία» αρκούντως βολική ευρύτερων σκοπιμοτήτων…
Η «εθιμικότητα», δηλαδή η πρόκριση του «άγραφου νόμου» έναντι της εξουσιαστικής άνωθεν αυθεντίας του «θετικού δικαίου», συμπυκνώνει μια σφαιρική κοσμαντίληψη. Είναι ένα περίπλοκο πλέγμα ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων που αντανακλά τις τοπικές ιδιομορφίες και θεμελιώνεται στην πιο ριζική λαϊκή συναίνεση. Είναι ένας «λαϊκός πολιτισμός βάσης», που, εν Ελλάδι, έλκει τα πρωταρχικά του από την αρχαιότητα και ήταν ο κύριος παράγοντας δυναμικής επιβίωσης του Ελληνισμού επί Τουρκοκρατίας.
Ως άτυπος «ρυθμιστικός κώδικας» του συλλογικού, εκτεινόταν από την πιο στοιχειώδη καθημερινότητα (π.χ. έθιμα του πένθους και συνήθειες ταφής), μέχρι τις συναλλακτικές σχέσεις (π.χ. δικαιώματα χρήσης των λιβαδιών, εσωτερική οργάνωση των πληρωμάτων στα καράβια) και όλο το φάσμα της πρωτογενούς οργάνωσης των κοινωνικών λειτουργιών (π.χ. η προίκα, η μεταβίβαση της περιουσίας, η θέση της γυναίκας). Με εξαίρεση τον σοφό νομομαθή Μάουρερ και τον Ι. Καποδίστρια, η μετεπαναστατική ελληνική πολιτεία στοχοποίησε το έθιμο, στα ουσιώδη του, επιδιώκοντας έναν οργανικό καταναγκαστικό εκδυτικισμό. Ο πυρήνας της εθνικής ζωής στα χρόνια της Οθωμανικής δεσποτείας, ο «κλέφτικος βίος» ήταν υπόδειγμα εθιμικής εθνοπολιτισμικής εστίας.
Τα αναλύει, με προσφυή πρωτοτυπία, στο μοναδικό του έργο «Έθιμα και κράτος εις την νεωτέραν Ελλάδαν», ο σεμνός νομικός επιστήμων με την πλούσια «αθόρυβη» πατριωτική δράση, Αριστοτέλης Βαζούρας. Ο νεότερος ελληνισμός διυπήρξε ταυτοτικά μέσω της εθιμικής του αυτοθέσμισης, βρίσκοντας εναντίον του το Βυζαντινό Κράτος (εκτός βασικά από τους Ισαύρους) και την Εκκλησία, και όλη τη γκάμα των πρεσβευτών του «δυτικού πολιτικού παραδείγματος».
Εθιμικότητα και Νομοκρατισμός, στη «διένεξή» τους, είναι βασική πτυχή του νεοελληνικού πολιτισμικού γίγνεσθαι. Όμως, αυτό το «βάθος των πραγμάτων», συσκοτίζεται από την ρηχή εστίαση στην εθιμικότητα ως «συνήθειες και δρώμενα». Είναι το πεδίο όπου εύκολα ανθίζουν αλλοιώσεις και φορμαλισμοί και νοθεύσεις, οπότε η αντιεθιμική κριτική αποκτά βασιμότητα και κύρος. Σίγουρα, στους καιρούς μας, δε μπορεί η εθιμικότητα να ρυθμίζει, π.χ., την οδική κυκλοφορία! Και η παραγωγική οργάνωση να βασίζεται σε περιφορές εικόνων για να «προστατευτεί ο αγρότης από το χαλάζι». Αλλά αυτά είναι τόσο προφανή και αφομοιωμένα που καταντά κωμική προπαγάνδα η επίκλησή τους.
Εδώ, η Παράδοση εύκολα υποβιβάζεται σε αποσπασματικές «μορφές» που μένουν ως «στείρα μνήμη» είτε ως «τουριστικοποιημένο Θέαμα». Και σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο, προφανώς θα επισυμβούν και «κάκιστοι» εκφυλισμοί. Το ανώδυνο των εθίμων, η πολιτισμική απόλαυση των «ανακαλημάτων» παλιότερων τρόπων, η φυσική καλλιτεχνικοποίηση εκδηλώσεων που δεν έχουν πια λειτουργική σχέση με την κοινωνική καθημερινότητα. Είναι και «γήπεδα» για «πρωταθλητισμό» της κομματικής πελατειακότητας, της εμπορευματοποίησης, της επικράτησης του ανταγωνιστικού κόμπλεξ.
Ωστόσο, ο εκφυλισμός όψεων της Παράδοσης, δεν συνιστά ούτε αναγκαίο ούτε επαρκή λόγο για γενικευμένη επίθεση εναντίον της. «Τα πάντα ρει», και το κρίσιμο ζητούμενο είναι η επιλογή και στερέωση περιεχομένων της Παράδοσης, που διασφαλίζουν ένα φαντασιακό συνέχειας και μια συνείδηση ταυτότητας. Άλλωστε, και καθαυτή η «μουσειακή-εμπορική χρήση» εκφράσεων της Παράδοσης, δεν είναι κακή, στο μέτρο που δεν παραβιάζει τα θεμελιωτικά της ηθικής τάξης και της κοινής λογικής. Άλλωστε, σε κάθε πλαίσιο συλλογικής ταυτοποίησης, είναι φυσικό και ανθρώπινο να επισυμβούν «στραβές».
Τι στο καλό! Εδώ κοτζαμάν υπερτεθωρακισμένη νομικοθεσμική οργάνωση στη Δύση, και η ανομιακότητα είναι σε πρωτοφανή έκρηξη! Απλά, θέλουν μια ελληνική κοινωνία χωρίς ιδιοπροσωπία και αμεσότητα, τη θέλουν κατεψυγμένο προτεκτοράτο χωρίς τίποτα να της θυμίζει λειτουργικά το οικείο της πολιτισμικό χρώμα, άρα την ψυχική και πνευματική προϋπόθεση του «αντιστασιακού φρονήματος».
Η 1η Ιανουαρίου είναι γενική αργία, τα Θεοφάνεια το ίδιο, η εορτή των τοπικών πολιούχων αγίων, επίσης, χωρίς δεσμευτικό νόμο. Είναι «επιβολές» του εθιμικού δικαίου, είναι «κατακτήσεις» ενός τοπικού πολιτισμού που αυτοοργανώνεται με βάση το ιστορικό αξιακό του σύστημα. Και αυτό είναι που πρέπει να υπερασπίσουμε και να διασώσουμε, δηλαδή το πνεύμα ενός «απροσάρμοστου» πολιτισμού που έχουν βαλθεί να τον «εκσυγχρονίσουν», με προφανή προοπτική τον οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό εξανδραποδισμό του.
Μεγεθύνοντας μεμονωμένα περιστατικά (που πρέπει να εκλείψουν μέσω ενός ορθολογικού «εκσυγχρονισμού της παράδοσης» και μιας ποιοτικής ανατροπής της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας), δραματοποιώντας μια χείριστη χρήση παραδοσιακών επιβιώσεων προωθούν μια «μηχανική κοινωνία του διαρκούς παρόντος», μια νεκρική κοινωνία συμπεριφορισμού, που θα κουρδίζεται από τις ποικιλώνυμες «βιομηχανίες» της μετανεωτερικής πολτοποίησης.
* Ο Νίκος Σταθόπουλος είναι φιλόλογος
ΠΗΓΗ "ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου