Λόγος και " αίγλη της ανθρώπινης παρουσίας" στον Γιώργο Χειμωνά

Του Θωμά Συμεωνίδη

Για το έργο του Γιώργου Χειμωνά (1936 – 2000) έχουν ειπωθεί πολλά και μπορούν να ειπωθούν ακόμα περισσότερα. Κατέχει μια θέση στον χώρο της ελληνικής πεζογραφίας εντελώς ξεχωριστή. Όρισε τον δικό του χώρο μέσα στον χώρο και προσέγγισε με τέτοια διαύγεια τα όρια αυτού του χώρου που σε μας μοιραία μοιάζουν κρυπτογραφημένα. Όσο περισσότερο έρχεται σε επαφή κάποιος με το έργο του Χειμωνά τόσο μεγαλύτερο δέος νιώθει. Όσο μεγαλύτερο το δέος τόσο μεγαλύτερη και η απορία και η περιέργεια για αυτό που ήταν ο Χειμωνάς και η ζωή του Χειμωνά. Το ίδιο το έργο. Αυτή είναι απάντηση. 

Στο πρώτο μέρος του τόμου υπάρχουν εισαγωγικά κείμενα των Ευριπίδη Γαραντούδη, Μάρω Δούκα, Γιώργου Βέλτσου, Αλέξανδρου Ίσαρη, ενώ στο Παράρτημα βρίσκουμε το κείμενο του Χειμωνά, «Η βιογραφία της όρασής μου», καθώς και αποσπάσματα κριτικών αποτιμήσεων από το έργο του.

Στα Άπαντα τα Πεζά του Γιώργου Χειμωνά από τις εκδόσεις Πατάκη παρουσιάζονται όλα τα πεζά έργα του σύμφωνα με τη χρονολογική σειρά της πρώτης τους έκδοσης: Πεισίστρατος (1960), Η εκδρομή (1964), Μυθιστόρημα (1966), Ο γιατρός Ινεότης (1971), Ο γάμος (1974), Ο αδελφός (1975), Οι χτίστες (1979), Τα ταξίδια μου (1984), Ο εχθρός του ποιητή (1990). Στο πρώτο μέρος του τόμου υπάρχουν εισαγωγικά κείμενα των Ευριπίδη Γαραντούδη, Μάρω Δούκα, Γιώργου Βέλτσου, Αλέξανδρου Ίσαρη, ενώ στο Παράρτημα βρίσκουμε το κείμενο του Χειμωνά, Η βιογραφία της όρασής μου, καθώς και αποσπάσματα κριτικών αποτιμήσεων από το έργο του. Ο Αλέξανδρος Ίσαρης αναφέρεται στη φιλία του με τον Χειμωνά, «ένα αλλόκοτο πλάσμα που ισχυριζόταν ότι ερχόταν από την Καβάλα, όμως στην πραγματικότητα ερχόταν από το πουθενά και κατέληξε στο πουθενά. Αυτόν τον σαγηνευτικό γιατρό με το αγγελικό – σατανικό πρόσωπο, αυτόν τον δυσπρόσιτο και ερωτικό άντρα, αυτόν που ήταν ερωτευμένος ισόβια με τον σκοτεινό συνοδοιπόρο του, τον θάνατο, αυτόν που «περιβαλλόταν από ένα αδιαπέραστο πέπλο μυστηρίου». Αναφέρεται επίσης και στον θάνατο του Χειμωνά, στις 27 Φεβρουαρίου 2000, στη μονάδα εντατικής νοσηλείας του νοσοκομείου Αμπρουάζ Παρέ στο Παρίσι: «Αυτά που συνέβησαν στο Παρίσι πριν και μετά τον θάνατό του είναι ακατανόητα, μυστηριώδη και σκοτεινά». Ο Γιώργος Βέλτσος, στο σημείωμα που προηγείται του ποιήματός του Ιδανικοί αυτόχειρες, τονίζει: «Διότι η αυτοχειρία, που δεν την διέπραξε, υπήρξε η ιδανική του ζωή», ενώ η Μάρω Δούκα στο υστερόγραφο που ακολουθεί τον επικήδειο που εκφώνησε στην κηδεία του Χειμωνά καταλήγει λέγοντας: «Το αληθινό πένθος έρχεται αργότερα».

Με τρόπο κατανοητό και συνοπτικό επισημαίνονται, μεταξύ άλλων, εκείνα τα χαρακτηριστικά της γραφής του Χειμωνά που τον διαχωρίζουν από το γενικότερο κλίμα της σύγχρονής του ελληνικής πεζογραφίας, αλλά και εκείνα τα χαρακτηριστικά που συναντάει κανείς στην πεζογραφική παράδοση του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.

Ο Ευριπίδης Γαραντούδης στην αρχή του τόμου, με το κείμενό του, Γιώργος Χειμωνάς, ο άνθρωπος και το έργο: η αίγλη της ανθρώπινης παρουσίας που πια δεν υπάρχει, παραθέτει πολύτιμα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του Χειμωνά, την κρισιμότητα και τη μοναδικότητα της γραφής του. Με τρόπο κατανοητό και συνοπτικό επισημαίνονται, μεταξύ άλλων, εκείνα τα χαρακτηριστικά της γραφής του Χειμωνά που τον διαχωρίζουν από το γενικότερο κλίμα της σύγχρονής του ελληνικής πεζογραφίας, αλλά και εκείνα τα χαρακτηριστικά που συναντάει κανείς στην πεζογραφική παράδοση του ευρωπαϊκού μοντερνισμού και σε κάποιες εκδηλώσεις του πεζογραφικού ελληνικού μοντερνισμού χωρίς ωστόσο να παραλείπει ο Γαραντούδης να υπογραμμίσει ότι η ιδιοτυπία του έργου του Χειμωνά είναι «τέτοιας πρωτοτυπίας και τέτοιας ποιότητας» ώστε μπορεί και αντιστέκεται σθεναρά «στις επιχειρούμενες εντάξεις του σε γενικά σχήματα ή στο πολύκλωνο δίκτυο μιας γραμματολογικά καθορισμένης παράδοσης». Εξάλλου, και ο ίδιος ο Χειμωνάς σε συνέντευξή του το 1982 στο περιοδικό Δέντρο θα πει: «Μην αναζητάτε τις [λογοτεχνικές] ρίζες μου. Περισσότερο με αγωνία παρά με έπαρση, σας εμπιστεύομαι πως δεν έχω». Καλό θα ήταν επίσης να υπογραμμίσουμε σε αυτό το σημείο ότι η γραφή του Χειμωνά δεν είναι πειραματική (δεν επεμβαίνει ο Χειμωνάς συνειδητά σε κανέναν εκφραστικό κώδικα) και δεν είναι πρωτοποριακή (δεν εντάσσεται συνειδητά σε κάποιο κίνημα ή ρεύμα). Στο Ένατο μάθημα για τον λόγο (Καστανιώτης, 2001), θα πει: «Για μένα είναι μία απολύτως φυσική γλώσσα, μια απολύτως φυσική γραφή […] προσπαθώ να βγάλω έναν λόγο ο οποίος είναι ουσιώδης. Φτάνει, δηλαδή, στην καρδιά του νοήματος εκείνου που θέλω να πω κι εκφράζεται ακολουθώντας ρυθμούς που δεν είναι σύμφωνοι με τη γραμματική και τη σύνταξη, αλλά είναι σύμφωνοι αυτοί οι ρυθμοί με βιωματικούς χρόνους, βιωματικές αλλά και διανοητικές ακόμα εντάσεις και διακυμάνσεις».

Άκρως διαφωτιστικές επίσης είναι οι σκέψεις (σε αχρονολόγητη επιστολή) του Χειμωνά προς τη σύζυγό του Λούλα Αναγνωστάκη σχετικά με το τέταρτό πεζογράφημά του, τον Γιατρό Ινεότη: «Όλη η ιστορία των ανθρώπων αναβοσβήνει σε εκτυφλωτικές λάμψεις. Τυραννισμένοι από πολέμους, καταστροφές, αισθήματα, προπαντός, αμφιθυμικά αισθήματα. Κλαίνε και έπειτα γιορτάζουν γύρω από τραπέζια, κάνουν γάμους, γεννούν, διεκδικούν το αδύνατο και έπειτα πεθαίνουν». Σε συνέντευξή του το 1990 (Γιώργος Χειμωνάς, δεν ξαναγράφω λογοτεχνία, Τα Νέα, στην Έλενα Δ. Χατζηιωάννου) θα αναφερθεί στα δύο κεντρικά θέματα της πεζογραφίας του: «Το όριο το ανθρώπου και το τέλος του καιρού. Ο Γιατρός Ινεότης μιλάει για το πρώτο, οι Χτίστες για το δεύτερο. Τέλος καιρού δεν είναι το τέλος της εποχής μας, του [20ού] αιώνα, ένα τέλος που θα μπορούσε να είναι και χαρμόσυνο. Είναι το τέλος του πολιτισμού μας – και ως ‘‘πολιτισμό’’ δεν εννοώ τόσο τις αξίες, ηθικές και πνευματικές, που επέβαλε και διαιώνισε, όσο τη διάπυρη κεντρική του μάζα που κράτησε ζωντανό εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια το ανθρώπινο υλικό». 

Δεξιόστροφα: Ευριπίδης Γαραντούδης, Γιώργος Βέλτσος, Μάρω Δούκα, Αλέξανδρος Ίσαρης

Στο Όγδοο μάθημα για τον Λόγο (Ύψιλον, 1987) ο Χειμωνάς θα θέσει δύο κρίσιμα ερωτήματα για τις λειτουργίες της λογοτεχνίας τις οποίες ονομάζει γενετικές. Το πρώτο ερώτημα: Μπορεί να υπάρξει μεγάλη λογοτεχνία σήμερα; Μία λογοτεχνία με άλλα λόγια όπου θα υπάρξει και πάλι εστίαση στη σχέση του ανθρώπου με τη γνώση; Και το δεύτερο ερώτημα: «Αν ο δραματικός άνθρωπος, που δημιούργησε, καθιέρωσε και αποθέωσε η μεγάλη τέχνη στην ακμή της […] έχει υποφέρει ως το τέλος κι όλες του οι οδύνες έχουν όλες καταγραφεί και χαρακτηρισθεί, μπορεί η λογοτεχνία σήμερα να αναγεννηθεί εγκαινιάζοντας ένα άλλον κρίσιμο άνθρωπο, να αναδιεγείρει ό,τι πιο αρχικό διαφυλάξαμε, να αναπαραστήσει μιαν αμνήμονα, ηρωϊκή (με μια πανιστορική έννοια της λέξης) έξοδο του ανθρώπου στον κόσμο;». Αυτόν τον άλλον κρίσιμο άνθρωπο ο Χειμωνάς τον τοποθετηθεί στην προέκταση του δραματικού ανθρώπου και επομένως τη λογοτεχνία στην προέκταση της τραγωδίας. 

Παρά το γεγονός ότι στο έργο του Χειμωνά υπάρχουν χαρακτήρες και μορφές που προκαλούν αρχικά ένα αίσθημα οικειότητας είναι χαρακτηριστική του έργου του η ριζική ανοικείωση που συντελείται στην πορεία.

Επίσης, παρά το γεγονός ότι στο έργο του Χειμωνά υπάρχουν χαρακτήρες και μορφές που προκαλούν αρχικά ένα αίσθημα οικειότητας, είναι χαρακτηριστική του έργου του η ριζική ανοικείωση που συντελείται στην πορεία. Ο Χειμωνάς έχει μια πολύ συγκεκριμένη άποψη για τη λογοτεχνία της οποίας το πρώτο συνθετικό είναι ο Λόγος. Αλλά αυτό που διαχωρίζει το έργο του από άλλες συνεισφορές στον χώρο της πεζογραφίας είναι ότι ο Χειμωνάς έχει μία πολύ συγκεκριμένη άποψη για τον χρόνο και τον χώρο των πραγμάτων την οποία ανάγει σε μία σχέση κίνησης και ακινησίας την οποία ολοκληρώνει αλλά και διαρρηγνύει σε κάθε επανάληψή της η σιωπή. Αυτή την αντίθεση κίνησης και ακινησίας, «κάποια σιωπή πρέπει να την αναπαύσει» θα πει ο Χειμωνάς. Και θα συμπληρώσει: «Κάτι αδυσώπητα ακίνητο υπάρχει στον κόσμο. Και το μοναδικό όργανο της κίνησης από τον άνθρωπο που προορίζεται να την μετακινήσει, είναι ο λόγος. Αλλά είναι όργανο που δεν αντέχει, εύκαμπτο και σαθρό. Ακίνητο είναι το νόημα της τραγωδίας και προς αυτό εξανίστανται με μεγάλες κινήσεις, με θόρυβο οι ήρωες». Ο Χειμωνάς αντιμετωπίζει με οίκτο τον λόγο. Έχει τραγική υφή και περιορισμένες δυνατότητες ο λόγος. Αναφερόμενος σε τραγικούς ήρωες ο Χειμωνάς θα κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα σε ήρωες που δρουν και ήρωες που μιλούν. Οι τραγικοί ήρωες ανοίγονται στις διαστάσεις του χώρου, του χρόνου, της κίνησης, της ακινησίας, της σιωπής. Ο «λόγος είναι το όργανο της τραγωδίας», ο «λόγος είναι η κίνηση, η αέναη κίνηση των ακίνητων νοημάτων». Στο Ο Λόγος. Μάθημα έβδομο και τελευταίο: ο χρόνος και το σύμβολο (Κέδρος, 1985), ο Χειμωνάς υποστηρίζει ότι ο λόγος έχει ένα χαρακτηριστικό: «δεν ολοκληρώνεται ποτέ». 

Ο Λόγος ως κίνηση, ο λόγος ως συνθετικό της λογοτεχνίας, ο λόγος του Χειμωνά, η μοναδική παρακαταθήκη του Χειμωνά, η μοναδικότητα του Χειμωνά. Με τα δικά του λόγια: «Εγώ γεμίζω αυτό το πραγματικό, υπαρκτό κενό [του τέλους του πολιτισμού] με όλη ξανά τη χαμένη συγκίνηση που στήριζε πάντα τη λογοτεχνία. Έτσι ώστε κι αυτή ακόμα η οδυνηρά βιωμένη από όλους μας ερημία να αποκτά πάλι την αίγλη της ανθρώπινης παρουσίας, που πια δεν υπάρχει».

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Μυθιστόρημα» (εκδ. Γαβριηλίδης).

---

Άπαντα τα πεζά
Γιώργος Χειμωνάς
Πατάκης 2019
Σελ. 592, τιμή εκδότη €20,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΕΙΜΩΝΑ