Συνέντευξη με τον ψυχίατρο - ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλο με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Επτά παραμύθια ζωής – Είναι η νόσος ένα αμετάφραστο μήνυμα;» (εκδ. Αρμός).
Της Στεφανίας Τζακώστα
Τι τελευταίες δεκαετίες όλο και περισσότερες έρευνες και μελέτες συνδέουν τις χρόνιες νόσους, όπως ο καρκίνος, με τις βαθύτερες μεταπτώσεις της ψυχικής μας ζωής (τραύματα, απώλειες, κατάθλιψη κ.λπ). Μιλήσαμε με έναν από τους ανθρώπους που έχουν ασχοληθεί περισσότερο με αυτά τα ζητήματα στη χώρα μας, τον ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλο, με αφορμή την έκδοση του τελευταίου βιβλίου του.
Πώς και πόσο συνδέεται η εμφάνιση καρκίνου με τα βιώματα της παιδικής μας ηλικίας; Μπορεί μια απώλεια ή ένας αποχωρισμός να είναι καθοριστικός παράγοντας;
Οι πρώιμες συναισθηματικές εμπειρίες μας στις σχέσεις με το περιβάλλον μας –ήδη από την ενδομήτριο ζωή– παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και τη λειτουργία του ψυχισμού μας. Οι τραυματικές καταστάσεις, όπως η απώλεια, η απόρριψη, αλλά και η παραμέληση ή η ελλιπής φροντίδα μπορούν να πλήξουν τον ψυχισμό, ο οποίος ωστόσο θα προσπαθήσει να επανοργανωθεί, αλλά έχοντας χάσει κομμάτια του. Η ανεπαρκής ψυχική λειτουργία που θα προκύψει έχει ενοχοποιηθεί ότι προδιαθέτει σε σωματικές προσβολές, ιδιαίτερα σε εξελικτικές νόσους, στις οποίες περιλαμβάνεται και ο καρκίνος.
Οι πρώιμες συναισθηματικές εμπειρίες μας στις σχέσεις με το περιβάλλον μας –ήδη από την ενδομήτριο ζωή– παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και τη λειτουργία του ψυχισμού μας.
Κάποιες έρευνες συσχέτισαν εδώ και δεκαετίες την αδυναμία του ατόμου να επεξεργαστεί την απώλεια αγαπημένων προσώπων με την εκδήλωση καρκίνου. Στις περιπτώσεις που αναφέρω στο βιβλίο μου επισημαίνονται σημαντικές απώλειες πριν την εμφάνιση ή την υποτροπή της νόσου.
Το αίσθημα της ασυνείδητης ενοχής το κουβαλάμε από παιδιά; Πώς και πότε δημιουργείται; Τι ρόλο παίζει τελικά στην εμφάνιση του καρκίνου;
Η ενοχή σχετίζεται με τις απαγορευμένες οιδιπόδειες σεξουαλικές και επιθετικές επιθυμίες του παιδιού στο πλαίσιο του οιδιποδείου συμπλέγματος και μάλιστα ο Φρόιντ την αναγάγει φυλογενετικά στη φαντασίωση του φόνου του μυθικού πατέρα της προϊστορίας από τους γιους του. Οι ηθικές υπερεγωτικές απαιτήσεις συνθλίβουν το εγώ που κατακλύζεται από «αμαρτωλές» επιθυμίες. Όμως πολλές φορές η ενοχή δεν εκδηλώνεται ως άγχος τύψεων, θλίψη μεταμέλειας, κατάθλιψη, δηλαδή το άτομο δεν συνειδητοποιεί πως είναι ένοχο, αλλά ζει σαν να είναι ένοχο και νιώθει την ανάγκη να τιμωρηθεί ή να αρρωστήσει για να πληρώσει για αυτήν την ενοχή. Ένα τέτοιο άτομο μπορεί να διαπράξει ένα έγκλημα ώστε να μπορέσει να βρει μια «δικαιολογία» για το αστείρευτο ενεργειακό δυναμικό της ασυνείδητης ενοχής που το πλημμυρίζει. Αυτή η ακατέργαστη ενέργεια μπορεί να βρει επίσης διέξοδο στην εκδήλωση μιας σοβαρής νόσου, περιλαμβανομένου του καρκίνου. Τότε, κάποιες φορές, παράδοξα, ο ασθενής μπορεί να νοιώσει ανακουφισμένος, επειδή ακριβώς η ανάγκη του για τιμωρία ικανοποιείται.
Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ασθένειας διαδραματίζει, λέτε, κι ο κοινωνικός περίγυρος. Με ποιον τρόπο;
Αρκετές έρευνες, που διεξήχθησαν σε μεγάλη κλίμακα από την δεκαετία του '50, επικεντρώθηκαν στον ρόλο του περιβάλλοντος πάνω στην υγεία των ατόμων και συσχέτισαν άμεσα τη φτώχεια και το χαμηλό οικονομικο-κοινωνικό επίπεδο ζωής με την αυξημένη επίπτωση νόσων και τον βραχύ βίο. Οι δυσμενείς συνθήκες στις οποίες διαβιούν οικογένειες και άτομα ενοχοποιήθηκαν για τον κοινωνικό αποκλεισμό και την εμφάνιση ψυχο-παθολογικών καταστάσεων και σωματικών νόσων, όπως η παιδική θνησιμότητα, οι καρδιαγγειακές νόσοι, οι εξαρτήσεις από το αλκοόλ ή φαρμακοτοξικές ουσίες, η φυματίωση, ο καρκίνος κ.λπ. Αν στο δυσμενές κοινωνικό περιβάλλον, τις αιφνίδιες αλλαγές, την κοινωνική κινητικότητα προστεθούν οι τραυματικές καταστάσεις (απώλειες, μετανάστευση, ανεργία κ.λπ) παρατηρούμε μια μείωση των φυσιολογικών αντιστάσεων του ατόμου έναντι της νόσου, περιλαμβανομένου του καρκίνου.
Στο βιβλίο σας λέτε ότι υπάρχουν 128 είδη καρκίνου. Είναι όλοι οι καρκίνοι το ίδιο «ευαίσθητοι» στα ψυχικά και συναισθηματικά βιώματά μας;
Πάντα η τέχνη μπορεί να έχει έναν ρόλο παρηγορητικό για τον ασθενή, να είναι μια συντροφιά όταν δεν υπάρχει κανείς άλλος να τον ακολουθήσει στο δύσκολο μονοπάτι που διαβαίνει, στο κρεβάτι που είναι καθηλωμένος.
Το αδιαίρετο της ψυχοσωματικής ενότητας μας υποχρεώνει να λάβουμε υπόψη τις ψυχικές παραμέτρους που επηρεάζουν οποιαδήποτε νόσο, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και όλα τα είδη καρκίνου, ο οποίος είναι μια πολυπαραγοντική νόσος. Σε όσα είδη καρκίνου έχει μελετηθεί ο ψυχολογικός παράγοντας, αναφέρονται στοιχεία που δείχνουν ότι υπήρξε σημαντική ψυχική δυσλειτουργία από την παιδική ηλικία ή στην συνέχεια εγκαταστάθηκε μια χρόνια ψυχοπαθολογική κατάσταση (χρόνια κατάθλιψη, διάχυτο άγχος κ.λπ.) μέχρι την εκδήλωση του καρκίνου. Γενικότερα μας ενδιαφέρει να εντοπίσουμε τις ψυχικές δυσλειτουργίες που προηγήθηκαν της εμφάνισης της νόσου, αλλά και τις ψυχικές διαδικασίες κατά την εξέλιξη της νόσου.
Λέτε ότι κάποιοι ασθενείς βλέπουν ως δώρο την εμφάνιση καρκίνου. Ποιος είναι ο μηχανισμός;
Αναφέρθηκα προηγουμένως πως αρκετοί ασθενείς όταν νοσήσουν νιώθουν αρκετά καλύτερα απ’ ό,τι προηγουμένως γιατί ικανοποιήθηκε η ανάγκη τους να τιμωρηθούν. Κάποιοι ασθενείς αφηγούνται ότι λειτουργούσαν αλλοτριωμένοι στο υπαρξιακό, το οικογενειακό, το κοινωνικό και επαγγελματικό πεδίο πριν διαγνωστεί η νόσος. Τότε είναι σαν να πέφτει ένας κεραυνός πάνω τους, σαν να τους πετάνε σε έναν αγριεμένο ωκεανό. Αυτή η υπαρξιακή αναταραχή, τούς κάνει να αναγνωρίσουν ότι είχαν χάσει στη ζωή τους επαφή με τον εαυτό τους, με τις επιθυμίες τους και με τους άλλους και ότι συμμορφωμένοι σε έναν καθημερινό καταναγκασμό, λειτουργούσαν μηχανιστικά με αμβλυμένα συναισθήματα, σχεδόν σαν ρομπότ. Σε αυτήν την κατάσταση η λίμπιντο, η ζωντάνια ερημώνει το ψυχόσωμα. Τότε παραδόξως το άτομο στρέφεται εναντίον του εαυτού του για να νιώσει ζωντανό, έστω και αν αρρωστήσει βαριά. Ασυνείδητα κάνει κάτι ανάλογο με αυτόν που κόβεται για να νιώσει από τον πόνο και το αίμα που κυλάει ότι είναι ζωντανός. Η επένδυση της αρρώστιας από τον ίδιο και το μεγάλο ενδιαφέρον των άλλων που τον φροντίζουν τον κάνει να νιώσει ότι μπορεί να κάνει μια νέα αρχή, για να ξαναβρεί τη ζωή!
Πώς μπορεί να βοηθήσει η τέχνη τους ασθενείς από καρκίνο; Ως παρηγοριά ή ως έμμεση θεραπεία;
Πάντα η τέχνη μπορεί να έχει έναν ρόλο παρηγορητικό για τον ασθενή, να είναι μια συντροφιά όταν δεν υπάρχει κανείς άλλος να τον ακολουθήσει στο δύσκολο μονοπάτι που διαβαίνει, στο κρεβάτι που είναι καθηλωμένος. Όμως όταν ο ασθενής είναι ανήμπορος να μιλήσει για κάποια επώδυνα βιώματά του, ενδέχεται η τέχνη να του προτείνει μέσα από την ποίηση, τη μουσική ή τα εικαστικά μορφές έκφρασης, που θα αποτελέσουν αφετηρία για να αρχίσουν να μιλήσουν για όσα τους απειλούν και τους βασανίζουν. Αργότερα ίσως να μπορέσουν να μιλήσουν για τη ζωή τους σαν ένα έργο τέχνης που αναζητεί να υπάρξει.
Ο Καρυωτάκης έλεγε η τέχνη-ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε. Ένα από τα επακόλουθα μιας σοβαρής νόσου, σαν τον καρκίνο, ενδέχεται να είναι ότι πλήττεται η μετουσιωτική λειτουργία και τα έργα τέχνης είναι λαβωμένα, όπως πληγωμένος είναι και ο άρρωστος δημιουργός.
Έχετε εργαστεί πολλά χρόνια με καρκινοπαθείς. Πόσο «εύκολο» θεωρείται ένας άνθρωπος να αντιμετωπίσει μόνος του τη νόσο;
Οι σωματικές και οι ψυχικές δοκιμασίες ενός καρκινοπαθούς απαιτούν τη συνδρομή κάποιου ή κάποιων άλλων, λόγω των ιδιαίτερων θεραπευτικών παρεμβάσεων που η νόσος απαιτεί. Ιδιαίτερα στο πεδίο του ψυχισμού μετά τη διάγνωση εμφανίζεται μια ψυχική συντριβή που απαιτεί την πλαισίωση του ασθενούς, όπως και στη συνέχεια όταν εγκαθίσταται μια καταθλιπτική συνδρομή. Υπάρχουν ασθενείς με μεγάλη ευαισθησία που μπορούν να νιώσουν ιδιαίτερα εύθραυστοι μετά τη διάγνωση του καρκίνου και να επιχειρήσουν να κλειστούν στον εαυτό τους, αποφεύγοντας ουσιαστική επαφή με το περιβάλλον. Σε τέτοιες καταστάσεις κυριαρχεί ένας κακοήθης ναρκισσισμός, ο οποίος εμποδίζει τον ψυχισμό του ασθενούς να ζωντανέψει και να ζεσταθεί από τη φροντίδα και την τρυφερότητα αυτών που τον νοιάζονται. Κάποιες φορές μάλιστα, απελπισμένοι μέσα στη μοναξιά και τον θυμό τους επιταχύνουν την αυτοκαταστροφική διαδικασία.
Ποιος ο ρόλος του ψυχαναλυτή και πόσο σημαντικός μπορεί να είναι για την πορεία της υγείας του ασθενούς;
Θεωρώ ότι η ζωή έχει νόημα όταν είμαστε σε επικοινωνία με τον πιο εσωτερικό εαυτό μας και τις επιθυμίες του, αλλά και με τους άλλους. Η ζωή είναι κάτι πιο πολύτιμο από την καθημερινότητα που μας προσφέρει ο σύγχρονος ναρκισσιστικός πολιτισμός, όπου οι σχέσεις του ατόμου με τον άλλον καθίστανται όλο και πιο πολύ επιφανειακές και μονοδιάστατες.
Όταν κάποιος έχει διαγνωστεί με καρκίνο και σοκαρισμένος από αυτό που του συμβαίνει απευθυνθεί για βοήθεια σε ψυχαναλυτή, αυτός σε πρώτη φάση επιχειρεί να αντιμετωπίσει την τραυματική κατάσταση που προέκυψε, προσφέροντας ένα περιβάλλον όπου ο ασθενής θα μπορεί να εκφράσει την οδύνη του και τις σκέψεις του. Η επαρκής στήριξη και φροντίδα του ασθενούς δρα επανοργανωτικά και του επιτρέπει σε δεύτερο χρόνο να αποδεχτεί και να επεξεργαστεί και να αποκωδικοποιήσει την πραγματικότητα. Όμως για να συμβούν αυτά, θα πρέπει ο αναλυτής να συναισθανθεί και να υποδεχτεί τον ασθενή μαζί με όσα σκέφτεται και νιώθει καθώς και να συναισθανθεί τις παρελθούσες τραυματικές εμπειρίες που ενδεχομένως αναδυθούν στο πλαίσιο της θεραπείας. Ο ασθενής επιθυμεί ο αναλυτής του να τον εμπεριέχει, να τον αντέχει και να είναι μαζί του τόσο στην ελπίδα και την προοπτική ζωής, όσο και την απελπισία και την προοπτική θανάτου. Αυτή η στενή σχέση βοηθάει τον ασθενή να αντιμετωπίσει την κρίσιμη κατάσταση με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο και σίγουρα συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του και την καλύτερη επικοινωνία με τον εαυτό του και τους άλλους.
Μπορούν όλοι οι ασθενείς να αντιμετωπίσουν τη νόσο με ψυχαναλυτική ψυχοσωματική θεραπεία;
Οι ασθενείς αντιμετωπίζουν τη νόσο αποτελεσματικά όταν έχουν επαρκή φροντίδα τόσο στο ογκολογικό πεδίο, όσο και στο ψυχολογικό επίπεδο, γιατί υποφέρουν τόσο σωματικά όσο και ψυχικά. Όμως όλοι οι ασθενείς δεν είναι διατεθειμένοι να προχωρήσουν σε μια ψυχαναλυτική ψυχοσωματική θεραπεία. Ορισμένοι που υπέστησαν πολύ πρώιμα τραύματα έχουν αναπτύξει έντονες ναρκισσιστικές άμυνες ώστε να μην εκτεθούν τα τραύματά τους στα μάτια των άλλων. Επιδιώκουν να αποκρύψουν την ευθραυστότητά τους ακόμα και από τον εαυτό τους γι’ αυτό συνήθως είναι «κλειστοί» σε θεραπευτική σχέση με έναν ψυχαναλυτή. Ένας τέτοιος ασθενής μπορεί να απορρίψει και τη γνωσιακή, τη συμπεριφορική ή την ομαδική ψυχοθεραπεία και να δεχτεί μια φαρμακευτική θεραπεία (αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, υπνωτικά κ.λπ.) που αποσκοπεί στο να «κοιμίσει» τις απειλητικές φαντασιώσεις και τις αγωνίες που διακινεί ο καρκίνος, ακόμα και τα παλιά τραύματα που είναι βαθειά κρυμμένα από τις ψυχικές άμυνες.
 |
| Ο Σάββας Σαββόπουλος για περισσότερο από τριάντα χρόνια εργάζεται με καρκινοπαθείς ως ψυχαναλυτής-ψυχοθεραπευτής και ως επόπτης σε ογκολογικές και ψυχο-ογκολογικές υπηρεσίες. Οι κλινικές και οι θεωρητικές του έρευνες σε αυτό το πεδίο έχουν δημοσιευθεί σε διεθνή και ελληνικά περιοδικά ψυχανάλυσης και ψυχοσωματικής και έχουν ανακοινωθεί σε πλήθος σχετικών συνεδρίων. |
Τελικά η νόσος είναι ένα αμετάφραστο μήνυμα; Κι αν ναι, «αμετάφραστο» σημαίνει «αδύνατον να μεταφραστεί» ή ένα μήνυμα «που δεν έχει ακόμη μεταφραστεί»;
Ο καρκίνος ως μια πολυπαραγοντική νόσος κομίζει πολλά μηνύματα από τους διάφορους παράγοντες που εμπλέκονται στην εκδήλωση της νόσου. Αναζητούμε να μάθουμε αν η νόσος οφείλεται σε κάποιο γεννετικό παράγοντα, στο υποβαθμισμένο οικονομικό και οικολογικό περιβάλλον, σε καρκινογόνους παράγοντες (κάπνισμα, αλκοόλ κ.λπ.), σε ιούς ή στην ψυχική λειτουργία και τον τρόπο ζωής του ασθενούς. Το πιο μυστηριώδες μήνυμα και γι’ αυτό δύσκολα μπορεί να αποκωδικοποιηθεί, είναι το πώς οδυνηρές καταστάσεις οδηγούν στο μυστηριώδες «άλμα» από τον ψυχικό χώρο σε εκείνον του σώματος. Τα ίχνη που άφησαν οι ολέθριες καταστάσεις που έζησε κάποιος είναι δυνητικά ανακλήσιμα και μπορούν συμβάλουν στο να μεταφέρουν το μήνυμα. Ωστόσο υπάρχουν και τραυματικές καταστάσεις που εξαλείφθηκαν από τον ψυχισμό γιατί ο πόνος που προκάλεσαν ήταν αβίωτος. Ο ψυχισμός ακρωτηριάζεται για να σώσει ό,τι μπορεί. Αυτός ο ακρωτηριασμός με κάποιον τρόπο αν δεν βρει κάποια άλλη έκφραση ίσως «εκφραστεί» μέσα από το άρρωστο σώμα προκαλώντας μια σωματική «αναπηρία».
Εξηγήστε μου, παρακαλώ, γιατί πιστεύετε ότι όταν μοιραζόμαστε τις σκέψεις και τα βιώματα του καρκινοπαθούς γινόμαστε καλύτεροι;
Το να μπορέσουμε να ταυτιστούμε με τον καρκινοπαθή μάς αναγκάζει να βυθιστούμε και στον δικό μας εαυτό, να νιώσουμε τα δικά μας άγχη που ξορκίζουμε, να αποδεχθούμε το εφήμερο της ύπαρξής μας.
Θεωρώ ότι η ζωή έχει νόημα όταν είμαστε σε επικοινωνία με τον πιο εσωτερικό εαυτό μας και τις επιθυμίες του, αλλά και με τους άλλους. Η ζωή είναι κάτι πιο πολύτιμο από την καθημερινότητα που μας προσφέρει ο σύγχρονος ναρκισσιστικός πολιτισμός, όπου οι σχέσεις του ατόμου με τον άλλον καθίστανται όλο και πιο πολύ επιφανειακές και μονοδιάστατες. Το άτομο συχνά χαρακτηρίζεται από έναν κομφορμισμό, ο οποίος το οδηγεί στην συμμόρφωση σε πρότυπα που επιβάλει το καταναλωτικό πρότυπο, αποκόπτοντάς το από τον πραγματικό του εαυτό που ολοκληρώνεται μόνον όταν συναντάει τον «Άλλον».
Το να μπορέσουμε να ταυτιστούμε με τον καρκινοπαθή μάς αναγκάζει να βυθιστούμε και στον δικό μας εαυτό, να νιώσουμε τα δικά μας άγχη που ξορκίζουμε, να αποδεχθούμε το εφήμερο της ύπαρξής μας και να νιώσουμε βαθειά μέσα μας ότι, ενώ είμαστε μια κουκκίδα στο σύμπαν η ύπαρξή μας παίρνει νόημα όταν βιωθεί ως ένας κρίκος σε μια ατελείωτη αλυσίδα που από μόνη της γίνεται υπαρξιακή επιδίωξη. Μέσα από τη συμπόρευση με έναν ασθενή που παλεύει με τον θάνατο, ίσως δούμε ένα απόκοσμο φώς να μας φωτίζει διαφορετικά. Μόνο στο μαζί αντιμετωπίζεται το άγχος θανάτου. Εκεί βρίσκεται και η πραγματική ελευθερία.
* Η ΣΤΕΦΑΝΙΑ ΤΖΑΚΩΣΤΑ είναι δημοσιογράφος.
Επτά παραμύθια ζωήςΕίναι η νόσος ένα αμετάφραστο μήνυμα
Σάββας Σαββόπουλος
Αρμός 2019
Σελ. 338, τιμή εκδότη €17,00
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου