Χριστόφορος Χαραλαμπάκης : Συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

                        

    

Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο οποίο μετακλήθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου και επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Ξεκίνησε την επιστημονική του σταδιοδρομία ως συντάκτης του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, στο οποίο υπηρέτησε από το 1977 ως το 1983. Σε περισσότερα από 60 δημοσιεύματά του μελετά ποικίλα προβλήματα των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Μünster της Γερμανίας, Αθηνών, Κύπρου, Θράκης, Γρανάδας και Frederick University. Είναι μέλος 17 επιστημονικών εταιρειών. Ανήκε ή ανήκει στην εκδοτική επιτροπή 16 ελληνικών και ξένων περιοδικών. Το 2015 η Εταιρεία Συγγραφέων τού απένειμε το Bραβείο Πολιτισμού «Δαίδαλος». Την ίδια χρονιά, η Ιερά Επαρχιακή Σύνοδος της Εκκλησίας Κρήτης (Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως) του απένειμε την ύψιστη διάκρισή της, το παράσημο του Τιμίου Σταυρού των Αποστόλων Παύλου και Τίτου. Το 2018 ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής Θεόδωρος Β’ του απένειμε το οφίκιο του Άρχοντος Διδασκάλου του Γένους. Το βιβλίο του Γλωσσικό ζήτημα, από τον 19ο στον 20ό αιώνα, το οποίο κυκλοφόρησε με την Καθημερινή, και το Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, το οποίο επιμελήθηκε, μας έδωσαν την αφορμή για τη συζήτηση που ακολουθεί.

Ποια είναι τα πρώτα βιβλία που διαβάσατε;

Τέλειωσα το 1960 το δημοτικό σχολείο της Ανατολής Ιεράπετρας, ένα ορεινό χωριό της Κρήτης, διαβάζοντας μόνο τα σχολικά βιβλία. Βιβλιοθήκη στο σχολείο δεν υπήρχε, ούτε φυσικά στο δύο δωματίων πατρικό μας σπίτι, στο οποίο ζούσαμε οκτώ αδέλφια με τους γονείς μας. Ο πατέρας μου ήταν γραμματέας της κοινότητας, συγχρόνως υπεύθυνος του τηλεφωνείου και του ταχυδρομείου, και έτσι έπεφτε στα χέρια μου έντυπο υλικό που το ξεκοκάλιζα κυριολεκτικά. Πριν πάω στο σχολείο διάβαζα τη μοναδική εφημερίδα που ερχόταν στο χωριό, την Ανατολή, η οποία κυκλοφορεί ακόμα. Το σχολικό έτος 1960-1961 έγινε το μεγάλο άλμα. Παρακολούθησα, ύστερα από εξετάσεις, μαθήματα στο Α’ Γυμνάσιο Ιεράπετρας, το οποίο δεν διέθετε βιβλιοθήκη, ενώ στην αίθουσα που κάναμε μάθημα, 58 μαθητές συνολικά, τον χειμώνα η οροφή έσταζε και βάζαμε δυο λεκάνες να πέφτει το νερό μέσα. Ευτυχώς υπήρχε η Μορφωτική Στέγη Ιεράπετρας. Εκεί είδα πρώτη φορά το εννεάτομο λεξικό Δημητράκου. Διάβαζα τα λήμματά του σαν να ήταν ποιήματα. Τον Ερωτόκριτο τον ήξερα, γιατί η μητέρα μου μας τον τραγουδούσε. Ένιωσα έκπληξη όταν είδα την τυπωμένη έκδοση (1915) του Ξανθουδίδη. Ως δεκαπεντάχρονος μαθητής, είχα διαβάσει όλα σχεδόν τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη. Το πρώτο ξένο μυθιστόρημα που έπεσε στα χέρια μου ήταν Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά. Με συγκλόνισαν οι απάνθρωπες συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι μαύροι της Αμερικής. Δεν είχα συγκρατήσει στη μνήμη μου το όνομα της Αμερικανίδας συγγραφέως Harriet Beecher Stowe. Ύστερα από πολλά χρόνια έμαθα ότι ήταν το δεύτερο δημοφιλέστερο βιβλίο του 19ου αιώνα μετά την Αγία Γραφή. Το βιβλίο αυτό το συνέδεσα με τον Καπετάν Μιχάλη (είχα προσέξει τον υπότιτλο «Ελευτερία ή Θάνατος»). Οφείλω να ομολογήσω ότι από την Ε’ Δημοτικού μέχρι και τη Γ’ Γυμνασίου έπεφταν κατά καιρούς στα χέρια μου, και τα διάβαζα μονορούφι, περιοδικά της λεγόμενης παιδικής «παραλογοτεχνίας». Η γενιά μου, και όχι μόνο, μεγάλωσε με τους ήρωες των παραγνωρισμένων Νίκου Ρούτσου και Στέλιου Ανεμοδουρά (γνωστού τότε ως Θάνου Αστρίτη). Διάβαζα τα περιοδικά Γκαούρ-Ταρζάν, Μικρός Ήρως, Ο Υπεράνθρωπος, όπως και τα περίφημα «Κλασσικά Εικονογραφημένα».

Από πότε ξεκινά η αγάπη σας για τη γλώσσα;

Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Πολύ πριν μάθω ανάγνωση, μου έκαναν εντύπωση τα γράμματα του αλφαβήτου, το σχήμα και η ονομασία τους. Το άλφα και το όμικρον είχαν για μένα μυστηριώδη γοητεία. Πέντε χρονών παιδάκι παρατήρησα ότι το επώνυμό μου είχε τέσσερα άλφα και το μικρό μου όνομα τρία όμικρον. Συλλαβίζοντας τις λέξεις συνειδητοποιούσα ταυτόχρονα τη γοητεία της γραφής και τη μαγεία του ήχου, της προφοράς. Πολύ νωρίς κατάλαβα τι σημαίνει «μητρική» γλώσσα. Ακόμα ηχούν στα αυτιά μου τα γλυκά νανουρίσματα της μητέρας μου, που καταγράφονταν για πάντα στη μνήμη μου. Μεγάλωσα με παραμύθια, αινίγματα, καθαρογλωσσίδια, με τον προφορικό λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης, με μαντινάδες και με τον Ερωτόκριτο. Από τα παιδικά μου χρόνια ως τώρα, ιδίως αν τύχει και μου σβήσει η λαμπάδα με την οποία μεταφέρω μετά την Ανάσταση το Άγιο Φως στο σπίτι, έρχεται στο μυαλό μου ο στίχος του Βιτσέντζου Κορνάρου ένα κερίν αφτούμενον εκράτουν κ’ ήσβησέ μου. Τη γλώσσα μπορείς να την αγαπήσεις, όχι στα λόγια, αλλά στην πράξη, όταν εξερευνήσεις τις μύχιες πτυχές της, όταν αφεθείς στους μαγικούς στροβιλισμούς των λέξεων και των σημασιών τους. Τη γλώσσα, επειδή συνδέεται στενά με την ιδεολογία, την αγαπάς πραγματικά όταν δεν την καπηλεύεσαι, όταν την καλλιεργείς, όπως έναν κήπο που τον περιποιείσαι καθημερινά για να είναι όμορφος, γεμάτος χρώματα και αρώματα. Τη γλώσσα τη λατρεύεις όταν φτάσεις στο σημείο να οσφραίνεσαι τη μυρωδιά των λέξεων, να ανακαλύπτεις, ύστερα από περιπετειώδη αναζήτηση, τις λέξεις-κυκλάμινα στου απόκρημνου βράχου τη σχισμάδα.
Γιατί επιλέξατε να σπουδάσετε στη Φιλοσοφική Αθηνών;
Η τυχαιότητα είναι μια λέξη που στροβιλίζει συχνά στο μυαλό μου γιατί, χωρίς να είμαι μοιρολάτρης, θεωρώ ότι η σύμπτωση καθορίζει συχνά την έτσι κι αλλιώς αβέβαιη πορεία του βίου μας. Από την ηλικία των δέκα ετών ως τα δεκατέσσερά μου χρόνια, ήθελα να γίνω γεωπόνος για να βελτιώσω τη σκληρή αγροτική ζωή των συγχωριανών μου. Το να βλέπεις δικούς σου ξερακιανούς ανθρώπους να πασχίζουν με ένα ξύλινο άροτρο, όπως το ησιόδειο, και ένα γαϊδουράκι να οργώσουν το άγονο πετρώδες έδαφος για να σπείρουν λίγο κριθάρι με αβέβαιη έκβαση, ήταν για μένα οδυνηρή εμπειρία. Εφιαλτικά επανέχεται στη μνήμη μου η πρωτεϊκή εικόνα του γείτονά μου Ακαμωτογιάννη, που τον έβλεπα ολομόναχο στη μέση ενός ξερότοπου με ένα κασμά και ένα φτυάρι να προσπαθεί να ανοίξει πηγάδι, αναζητώντας μάταια λίγο νερό. Στη Γ’ Γυμνασίου έμελλε να αλλάξω ρότα. Ανακάλυψα τη μαγεία της αρχαίας και της νέας γλώσσας, όπως και την αξία των ανθρωπιστικών επιστημών. Η Αθήνα ήταν συνειδητά η πρώτη επιλογή μου. Η αίγλη της πρωτεύουσας παραμένει αξεπέραστη. Πέρασα στη Φιλοσοφική Σχολή με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών, την οποία διατήρησα σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου Γλωσσικό ζήτημα, από τον 19ο στον 20ό αιώνα;

Δεν ήταν δική μου επιλογή. Ζήτησε να με συναντήσει ο δημοσιογράφος της εφημερίδας Η Καθημερινή Βασίλης Μηνακάκης, γιατρός με βαθύτατη ανθρωπιστική παιδεία, και μου πρότεινε τη συγγραφή του έργου στο πλαίσιο της πολύ επιτυχημένης και καλαίσθητης σειράς «Εθνικές κρίσεις», που ήταν δική του έμπνευση. Στην αναζήτηση του κατάλληλου προσώπου τον ενθάρρυνε η ταλαντούχος δημοσιογράφος της ίδιας εφημερίδας Μαρία Κοραχάη, στην οποία είχα δώσει το 2016 συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στα αγγλικά (Are Certain Greek Words Untranslatable? Myths, clichés and truths about Europe’s most ancient language, http://www.greece-is.com). Παρά την πίεση χρόνου, δεν θα μπορούσα να έλεγα όχι σε μια εφημερίδα μεγάλου κύρους με διευθυντή τον Αλέξη Παπαχελά. Δεν μου ήταν δύσκολο να γράψω αυτό το βιβλίο, γιατί στη διάρκεια της μακράς πανεπιστημιακής μου σταδιοδρομίας δίδασκα επιμέρους κεφάλαια του γλωσσικού ζητήματος, είχα συγκεντρώσει σε ανύποπτο χρόνο μεγάλο μέρος της χαοτικής βιβλιογραφίας και τα σχετικά βιβλία, και είχα δημοσιεύσει δύο εξειδικευμένες μελέτες. Απομονώθηκα πέντε μήνες, δούλευα καθημερινά από δέκα ως δεκατέσσερις ώρες και φάνηκα συνεπής στον χρόνο παράδοσης του χειρογράφου. Η έκδοση είναι εντυπωσιακά καλαίσθητη, με προσεκτικά επιλεγμένη εικονογράφηση.
Γιατί το γλωσσικό ζήτημα παρέμεινε άλυτο επί δεκαετίες;

Γιατί οι συγκρούσεις ήταν έντονες με ιδεολογικοπολιτικές προεκτάσεις. Ακραίες θέσεις διατυπώθηκαν και από τις δυο πλευρές, με κύριους εκφραστές τον Ψυχάρη και τον Μιστριώτη. Η γλώσσα ήταν το «πρόσχημα» για να έρθει στην επιφάνεια ο συντηρητισμός και η οπισθοδρόμηση από το ένα μέρος και ο προοδευτισμός και η ανανέωση από το άλλο. Χωρίς να υπάρχουν απόλυτα καθορισμένες διαχωριστικές γραμμές, ο δημοτικισμός εκπροσωπούσε τον φιλελευθερισμό, τη δημοκρατική αστική ιδεολογία που απέβλεπε στη μόρφωση του λαού, ενώ ο καθαρευουσιανισμός, με λίγες εξαιρέσεις, παγιδεύτηκε στα αδιέξοδα του συντηρητισμού και της αρχαιοπληξίας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος άνοιξε τον δρόμο για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος με την τολμηρή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917, την οποία ανέθεσε σε τρία νεαρά μέλη του «Εκπαιδευτικού Ομίλου». Ο Δελμούζος ήταν 37 ετών, ο Τριανταφυλλίδης 34 και ο Γληνός 35. Μετά την κατάρρευση της απριλιανής δικτατορίας του 1967, το έφερε έτσι η συγκυρία να λύσει το γλωσσικό ζήτημα το 1976 μια συντηρητική κυβέρνηση, αδιανόητο για άλλες εποχές, με πρωθυπουργό τον Κ. Καραμανλή και υπουργό παιδείας τον Γ. Ράλλη. Αυτή τη φορά η κοινωνία ήταν ώριμη να δεχτεί, με καθυστέρηση πολλών δεκαετιών, την αυτονόητη για άλλους ευρωπαϊκούς λαούς λύση, που δεν ήταν άλλη από την αποδοχή της γλωσσικής πραγματικότητας.

Η Ακαδημία Αθηνών δεν θα διακινδύνευε το κύρος της με την έκδοση ενός λεξικού που δεν θα ήταν καλύτερο από τα ήδη κυκλοφορούντα.

Ποια ήταν η στάση των πανεπιστημιακών δασκάλων για το γλωσσικό ζήτημα;

Σπούδασα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και δίδαξα σ’ αυτό ως πρωτοβάθμιος καθηγητής, μετακληθείς από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, επί 22 χρόνια. Ορισμένοι ενοχλήθηκαν, γιατί στον πρόλογο του βιβλίου μου επαινώ το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για τη λαμπρή δημοτικιστική του παράδοση. Δεν διανοήθηκα να αποκρύψω την αλήθεια. Ζηλεύαμε τους συμφοιτητές μας στη συμπρωτεύουσα, οι οποίοι δεν βίωναν τους δικούς μας πειθαναγκασμούς. Σε βιβλία καθηγητών μας διαβάζαμε: «Το όλον θέμα δύναταί τις να ίδη υπό νέον όμμα». Ποιος λογικός άνθρωπος θα έλεγε «Έχεις ωραία όμματα»; Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών πρόσφερε και προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στο έθνος, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα διαγράψουμε με μια μονοκοντυλιά τα λάθη ορισμένων καθηγητών του. Έχω πάντα κατά νου τη σοφή ρήση του Μακρυγιάννη: «Όταν λέγονται τα λάθη μας, τότε κάνουν λιγότερα οι μεταγενέστεροι και γινόμαστε κι εμείς έθνος».

Ο Νίκος Καζαντζάκης είπε: «Γλώσσα είναι η πατρίδα μας και πατρίδα η γλώσσα μας». Εσάς ποια είναι η γνώμη σας;

Ο Γιάννης Ψυχάρης στο επαναστατικό του έργο Το ταξίδι μου τονίζει εμφατικά: «Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο. Να πολεμά κανείς για την πατρίδα του ή για την εθνική τη γλώσσα, ένας είναι ο αγώνας. Πάντα αμύνεται περί πάτρης». Προηγήθηκε βέβαια ο Κοραής. Ο Καζαντζάκης πρόβαλε την ιδέα αυτή με τον καλύτερο τρόπο. O Martin Heiddeger στην περίφημη μελέτη του «Γλώσσα και πατρίδα» («Sprache und Heimat», 1960) τονίζει: «Η γλώσσα είναι το σπίτι του Είναι. Στο ενδιαίτημά του κατοικεί ο άνθρωπος» («Die Sprache ist das Haus des Seins. In ihrer Behausung wohnt der Mensch»). O Hans-Georg Gadamer απάντησε στον Heidegger το 1992 με τη μελέτη «Πατρίδα και γλώσσα» («Heimat und Sprache»). Είχα το σπάνιο προνόμιο να συζητήσω το θέμα αυτό με τον Gadamer, μαθήματα του οποίου είχα παρακολουθήσει στη Χαϊδελβέργη. Σήμερα το θέμα τίθεται σε νέα βάση. Υπάρχουν άνθρωποι που ξέρουν πολλές γλώσσες σε επίπεδο φυσικού ομιλητή. Σημαίνει αυτό ότι έχουν συγχρόνως πολλές πατρίδες;

Πρέπει όμως να μιλήσουμε και για μια άλλη σπουδαία πνευματική εργασία που κάνατε εκδίδοντας το περίφημο Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας. Πόσα χρόνια σάς πήρε η συγγραφή του;

Η σύνταξη του Χρηστικού λεξικού κράτησε 11 ολόκληρα χρόνια (2004-2014), οι προεργασίες του όμως ξεκίνησαν πριν από 52 χρόνια, όταν ως μεταπτυχιακός φοιτητής στo Πανεπιστήμιο της Κολωνίας (1972-1974), απ’ όπου έλαβα το διδακτορικό μου με θέμα τη διαχρονική λεξικογραφία, και ως βοηθός του καθηγητή Albrecht Dihle στη Χαϊδελβέργη (1975-1976) μελέτησα τις σημασιολογικές μεταπτώσεις των ρημάτων που δηλώνουν κίνηση στη γερμανική και την ελληνική γλώσσα. Ως συντάκτης του Ιστορικού λεξικού επί επτά χρόνια συνέταξα εκατοντάδες διαλεκτικά λήμματα και ως συνεργάτης του καθηγητή Δημήτριου Γεωργακά στην Αμερική διόρθωσα πολλά λήμματα του περίφημου Ελληνοαγγλικού λεξικού του. Με τον καθηγητή Wolf Papproté ξεκινήσαμε στο πανεπιστήμιο του Münster την εκπόνηση ενός μεγάλου Γερμανοελληνικού λεξικού. Όλη αυτή η εμπειρία αξιοποιήθηκε στο νέο Λεξικό της Ακαδημίας.
Αν αναλογιστούμε ότι έχουν προηγηθεί και άλλα νεοελληνικά λεξικά που έχουν διαγράψει μια πορεία, τι καινούργιο έφερε το δικό σας Λεξικό;
Το ερώτημα αυτό έχει τεθεί πολλές φορές και η απάντηση είναι μία: Η Ακαδημία Αθηνών δεν θα διακινδύνευε το κύρος της με την έκδοση ενός λεξικού που δεν θα ήταν καλύτερο από τα ήδη κυκλοφορούντα. Ούτε λίγο ούτε πολύ, 13 είναι οι επιστημονικές καινοτομίες του Χρηστικού λεξικού, ορισμένες από τις οποίες ξάφνιασαν πολλούς, γιατί δεν περίμεναν από την Ακαδημία Αθηνών μια τόσο σύγχρονη παρουσίαση του λεξικογραφικού πλούτου της Νεοελληνικής. Το λεξικό αυτό απεικονίζει την πραγματική χρήση της γλώσσας. Στηρίζεται σε μεγάλες έντυπες και ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων και όχι απλώς στο διαδίκτυο, όπως κακεντρεχώς γράφει κάποιος. Ορισμένοι ενοχλήθηκαν για το πλήθος των νεολογισμών που έγιναν πρώτη φορά δεκτοί στο λεξικό. Ο κορυφαίος όμως Έλληνας γλωσσολόγος από τη νεότερη γενιά, ο καθηγητής του ΕΚΠΑ Διονύσης Γούτσος, στην εκτενή βιβλιοκρισία του στο περιοδικό Γλωσσολογία (2015) επισημαίνει: «Οπωσδήποτε, ένα δυνατό σημείο του λεξικού αποτελεί η συμπερίληψη λέξεων του σύγχρονου τεχνολογικού κόσμου και της καθημερινής ζωής όπως βιολογικά ή οργανικά προϊόντα, διαδραστικός πίνακας, καραόκε, μέιλ (με παραπομπή στο ιμέιλ), ντραφτ, οθόνη αφής, πράιμ τάιμ, τσατ». Ο ίδιος ερευνητής τονίζει ότι: «μια από τις βασικότερες καινοτομίες του λεξικού» είναι ότι καταγράφει τις λέξεις όπως ακριβώς χρησιμοποιούνται: αλληλεξαρτώνται και όχι αλληλεξαρτώμαι, ζυμαρικά, τρόφιμα και όχι ζυμαρικό, τρόφιμο. «Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για ιστορικής σημασίας απόφαση στο χώρο της ελληνικής λεξικογραφίας, που έρχεται σε σύγκρουση με μια αντίληψη αιώνων για την “ιδανική” μορφή του λήμματος και επιδιώκει να αναπαραστήσει με ακριβέστερο τρόπο την πραγματικότητα της γλώσσας». Μια ακόμα «καινοτομία» του Λεξικού, τη 14η, έπρεπε να την αναφέρω πρώτη: Ένα τόσο καλαίσθητο βιβλίο αναφοράς 1.819 σελίδων μεγάλου σχήματος, τρίστηλο, με διχρωμία, με πανάκριβο χαρτί βίβλου, μπορεί να το προμηθευτεί όποιος θέλει από το Βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας Αθηνών με 35 μόνο ευρώ! Τα αντίστοιχα σύγχρονα νεοελληνικά λεξικά, με 20.000 περίπου λιγότερα λήμματα, πωλούνται σε διπλάσια και τριπλάσια τιμή. Κι ενώ πρόκειται για επίσημο λεξικό, η κρατική τηλεόραση το αγνόησε παντελώς.

Πάνω και πέρα από οποιαδήποτε φιλοδοξία προέχει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Η Ακαδημία Αθηνών εξέδωσε και κυκλοφόρησε το Λεξικό σας. Τι σημαίνει αυτό για εσάς;

Όταν περνούσα ως φοιτητής έξω από το Μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών, που είναι το ωραιότερο νεοκλασικό κτίριο στον κόσμο, σταματούσα συχνά επί αρκετή ώρα και το καμάρωνα. Δεν μπορούσα να φανταστώ τότε ότι θα ξεκινούσα την επιστημονική μου σταδιοδρομία από το Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της χώρας ως συντάκτης του Ιστορικού λεξικού (1977-1983) και ότι από το 2003 ως σήμερα, δηλαδή επί 23 συνολικά χρόνια, θα ήμουν συνεργάτης της Ακαδημίας, τα περισσότερα χρόνια άμισθος. Η ομόφωνη απόφαση της Ολομέλειας της Ακαδημίας Αθηνών να μου αναθέσει τον επιστημονικό συντονισμό ενός σύγχρονου λεξικού ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να συμβεί στη ζωή μου. Η πρόκληση ήταν μεγάλη και η ευθύνη που αναλάμβανα ακόμα μεγαλύτερη. Όταν συγκρότησα την ερευνητική ομάδα, ο πρόεδρος της Ακαδημίας και εμπνευστής του Λεξικού Γρηγόριος Σκαλκέας με κάλεσε στο γραφείο για την επίλυση ορισμένων ζημάτων. Φεύγοντας, με συνόδευσε ως την έξοδο και μου είπε: «Κύριε Χαραλαμπάκη, το λεξικό αυτό ή θα σας ανεβάσει στα ύψη ή θα σας καταβαραθρώσει». Σε στιγμές απελπισίας, όταν με συνέθλιβε το χαοτικό σώμα κειμένων που είχα μπροστά μου και δεν ήξερα τι να το κάνω, ένιωθα ότι είχα γκρεμιστεί σε βάραθρο. Μπορώ, νομίζω, να πω, ύστερα από πέντε χρόνια κυκλοφορίας του, ότι το Χρηστικό λεξικό δεν με καταβαράθρωσε. Αυτό το Λεξικό υπάρχει χάρη στον γενικό γραμματέα της Ακαδημίας Βασίλειο Χ. Πετράκο. Δεν θέλω να πω τώρα περισσότερα, από φόβο μήπως παρεξηγηθώ. Έχουν γραφτεί 35 βιβλιοκρισίες και αναλυτικές παρουσιάσεις, από τις οποίες οι 33 είναι άκρως επαινετικές. Δεν νομίζω ότι ισχύει κάτι ανάλογο για οποιοδήποτε άλλο νεοελληνικό λεξικό. Η έκδοση του Χρηστικού λεξικού μού επιδαψίλευσε, χωρίς να το επιδιώξω, πέντε μεγάλα βραβεία και πλήθος τιμητικών διακρίσεων, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Σήμερα είστε ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου. Ποιες είναι οι δραστηριότητές σας;
Με εξαίρεση το διδακτικό έργο, που μου λείπει πολύ, συνεχίζω να κάνω ό,τι ακριβώς έκανα και όταν ήμουν, ως το 2015, εν ενεργεία καθηγητής: συγγραφή μελετών, συμμετοχή σε συνέδρια, ομιλίες για το ευρύτερο μορφωμένο κοινό, τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές (αμισθί) για την ελληνική γλώσσα. Πολλές ώρες ημερησίως, και όλα σχεδόν τα Σαββατοκύριακα, ασχολούμαι με συμπληρώσεις και διορθώσεις του Χρηστικού λεξικού. Τύχη αγαθή εκλέχτηκα το 2013 ισόβιο μέλος και για το 2019 πρόεδρος του Ριζαρείου Ιδρύματος. Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα (1844) και σημαντικότερα καθιδρύματα του ελληνικού κράτους. Η Βουλή των Ελλήνων ανέγραψε τους αδελφούς Μάνθο και Γεώργιο Ριζάρη στη στήλη των «Μεγάλων Ευεργετών του Έθνους». Καύχημα του Ιδρύματος, με τα 14 κληροδοτήματά του και με ποικίλες δραστηριότητες στο Μονοδένδρι Ιωαννίνων, αποτελεί πρωτίστως η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, η οποία διατηρεί και καλλιεργεί σε ένα σχολείο αριστείας την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, χωρίς να εθελοτυφλεί μπροστά στις προκλήσεις των καιρών. Διευθυντής της Σχολής επί 14 χρόνια υπήρξε ο Άγιος Νεκτάριος, η βιοτή του οποίου μας καθοδηγεί και μας εμπνέει.
Τι θα συμβουλεύατε τους αναγνώστες μας που θα διαβάσουν τη συνέντευξή σας;
Στα νέα παιδιά θα έλεγα να μην απογοητεύονται από τις αντιξοότητες του βίου, οι οποίες πολλαπλασιάστηκαν λόγω της οικονομικής κρίσης των τελευταίων χρόνων, με αρνητικές επιπτώσεις για όλους μας, αλλά να θέτουν στόχους στη ζωή τους και να επιδιώκουν με πείσμα, σύστημα και επιμονή να τους επιτύχουν. Μπορούν και πρέπει να αξιοποιήσουν το μυαλό τους, που διεθέτει εκρηκτικές δυνάμεις, χωρίς να χάσουν την ανθρωπιά τους. Στους μεσόκοπους επιτυχημένους επιστήμονες και επιχειρηματίες θα τολμούσα να πω να μην είναι αλαζόνες και να ενδιαφέρονται για το κοινό καλό. Όταν διαπίστωσα πόσο λίγο χώρο καταλαμβάνουν σε ένα φλασάκι τα 21 βιβλία και οι 427 μελέτες μου, συμπεριλαμβανομένων των βιβλιοκρισιών, συνειδητοποίησα ακόμα μια φορά την ασημαντότητα του επιστήμονα μπροστά στην αχανή γνώση. Στους ανθρώπους της τρίτης και τέταρτης ηλικίας θα συνιστούσα να μην καταθέτουν εύκολα τα όπλα και να απολαμβάνουν την κάθε μέρα σαν να είναι η τελευταία της ζωής τους. Να μην τους πτοεί ο ηλικιακός ρατσισμός. Να ανακαλούν στη μνήμη τους μόνο τις ευχάριστες στιγμές του βίου τους, σπρώχνοντας στο περιθώριο τις πικρές και οδυνηρές εμπειρίες που δεν λείπουν από κανέναν και μοιραία πολλαπλασιάζονται με τα χρόνια. Μια τελευταία συμβουλή που ισχύει για όλους και την έχω πάντα ως γνώμονα στη ζωή μου: Πάνω και πέρα από οποιαδήποτε φιλοδοξία προέχει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας
επιμέλεια: Χριστόφορος Χαραλαμπάκης
Ακαδημία Αθηνών
1.819 σελ.
ISBN 978-960-404-278-4
Τιμή €48,00