Στο πολύ εύστοχο και περιεκτικό άρθρο που έγινε ήδη πολύ δημοφιλές («Μήπως στην Κρήτη η ανθρώπινη ζωή παραέγινε φθηνή;», 18/7/2019,
ο συμπολίτης μας κ. Χ. Στρατιδάκης συμπυκνώνει τα κύρια χαρακτηριστικά της κοινωνικής παθολογίας μιας μερίδας της Κρητικής κοινωνίας («Ασφαλώς δεν είναι αυτή η δική μας Κρήτη… (όμως)υπάρχει και αυτή η Κρήτη»). Αποπειρώμαι μια σύντομη ερμηνεία αυτής της θλιβερής κατάστασης που ευτελίζει την ανθρώπινη ζωή και, δυστυχώς, επιδεινώνεται τις τελευταίες δεκαετίες εκθετικά. Συγκεκριμένα, εστιάζω κυρίως σε άνδρες ηλικίας 18-30 ετών (χωρίς καμία σεξιστική μεροληψία και προκατάληψη), τους οποίους αφορούν πολλά από όσα αναλύει ο κ. Στρατιδάκης και καταγράφει καθημερινά ο τοπικός και εθνικός τύπος. Αυτή την ομάδα την ονομάζω ‘Κρητικούς δεύτερης γενιάς επιδοτήσεων’ και την ‘βλέπω’ μέσα στο συνολικό πλαίσιο της ζωής της σε αντιπαράθεση με την προηγούμενη της (‘Κρητικοί πρώτης γενιάς επιδοτήσεων’) και με τις προ των επιδοτήσεων (προ-1981) γενιές.
Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που έχουν επέλθει στις αγροτικές (και όχι μόνο) περιοχές των κρατών-μελών του Ευρωπαϊκού Νότου, σαν αποτέλεσμα των πολιτικών της ΕΕ (κυρίως της ΚΑΠ και των προγραμμάτων Συνοχής) έχουν τεκμηριωθεί και αναλυθεί από πάμπολλα ερευνητικά προγράμματα και παρουσιασθεί σε πλήθος ελληνικών και ξενόγλωσσων βιβλίων. Η κύρια αλλαγή που επέφεραν οι παντός είδους επιδοτήσεις και οικονομικές ενισχύσεις της ΕΕ είναι η αύξηση της ρευστότητας (άμεσο διαθέσιμο χρήμα) και η βελτίωση των τεχνικών και κοινωνικών υποδομών που ήταν οι κρίσιμοι περιοριστικοί παράγοντες ανάπτυξης σ’ αυτές τις περιοχές. Σταδιακά, η ζωή έγινε ευκολότερη και η χρήση τεχνολογίας μεγαλύτερη, η αβεβαιότητα λόγω καιρικών, οικονομικών και άλλων αλλαγών μειώθηκε, ακολούθησε η απαλλαγή του τοπικού πληθυσμού από πλήθος χρονοβόρων αγροτικών εργασιών από τα χαράματα ως αργά το βράδυ, και, σε συνδυασμό με την προσφορά φτηνής εργασίας (ξένοι εργάτες γης), ελευθερώθηκε πολύς ατομικός χρόνος. Η παράλληλη ανάπτυξη και διάχυση του τουρισμού σε όλο το νησί έδωσε μια πρώτη διέξοδο γι’ αυτό το χρόνο που ελευθερώθηκε από τις αγροτικές εργασίες και συγχρόνως μια δεύτερη (ή και πρώτη) πηγή εισοδήματος και πλουτισμού. Στις περιοχές με πανεπιστημιακά ιδρύματα, αναπτύχθηκε και μια τρίτη πηγή (ενοικιάσεις σπιτιών, αύξηση κατανάλωσης, κ.λπ.) συχνά λειτουργώντας συμπληρωματικά με την ενασχόληση με τον τουρισμό και τη γεωργία.
Κι ενώ γινόταν αυτά, ο κόσμος εντός κι εκτός Ελλάδας άλλαζε επίσης. Η παγκοσμιοποίηση κάλπαζε, η τεχνολογία συμπίεζε το χώρο και το χρόνο – όλοι μπορούν να μάθουν και να κάνουν όλα εδώ και τώρα ταυτόχρονα αν θέλουν –, η τυπική βασική παιδεία υποβαθμιζόταν, τα βιώματα αλλοιωνόταν. Ανεπαίσθητα, ίσως, αλλά σταθερά, οι αξίες και τα πρότυπα ζωής άλλαζαν, ο δυτικός τρόπος ζωής υιοθετούνταν ακατέργαστος (μιμητισμός) από μια κοινωνία, την Κρητική, με άλλες πολιτισμικές ρίζες και πορεία. Και η Κρήτη άρχισε να μετρά πληγές: μεγάλη σχολική διαρροή, αυξημένη παραβατικότητα και εγκληματικότητα (αλκοόλ, ναρκωτικά, πορνεία), θανατηφόρα τροχαία, άκρατη επιδεικτική κατανάλωση, και κυρίως, ενίσχυση αυτού που περιγράφει ο κ. Στρατιδάκης «… υπάρχει και αυτή η Κρήτη, … της συνολικής καταπάτησης του νόμου, της καπετανιάς, του «επά’ μαι ’γω», του αντριλικιού, της κούπας, της θρασυδειλίας και των γνωστών σ’ όλους μας πολιτικών προσώπων που τους καλύπτουν.»Τα φαινόμενα αυτά εκδηλώθηκαν ήδη από το τέλος της πρώτης γενιάς επιδοτήσεων (1981-2000) και ενισχύθηκαν στη δεύτερη γενιά (2000-σήμερα). Ο ρόλος της τεχνολογίας (κινητά, όπλα, αυτοκίνητα,…) υπήρξε καταλυτικός.
Έτσι, πολλοί νέοι των 18-30 ετών, με οικονομική άνεση και πολύ ελεύθερο χρόνο, εύκολα ‘διολισθαίνουν’ και ενδίδουν στους πάσης φύσης πειρασμούς, αδυνατώντας να αξιοποιήσουν δημιουργικά αυτόν τον πολύτιμο πόρο, τον ελεύθερο χρόνο τους γιατί θεμέλια και ‘άνθρωπον ουκ έχουν’… Τα κοινωνικά δίκτυα που παλιά τους στήριζαν έχουν διαρραγεί αφού οι αξίες πάνω στις οποίες χτίστηκαν και που τα διαμόρφωναν έχουν αντικατασταθεί μ’ αυτές του δυτικού καταναλωτικού πολιτισμού. Με εξαίρεση συγκριτικά λίγες περιπτώσεις (γιατί πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις που, όμως, αδυνατούν να αναστρέψουν τα κακώς έχοντα), οι νέοι δεν έχουν επαρκή καθοδήγηση, δεν έχουν ισχυρά πρότυπα, αρχίζοντας από την οικογένεια και το σχολείο (που τόσο πολύ τόνιζε ο Αριστοτέλης) και προχωρώντας στην υπόλοιπη κοινωνία, που θα διοχετεύσει τον δυναμισμό τους και θα γεμίσει τον ελεύθερο χρόνο τους με δραστηριότητες και θα τον κάνουν υλικά και πνευματικά παραγωγικό. Κι όλα αυτά όταν υπάρχουν πολλές κοινωνικές ανάγκες που απαιτούν μυαλά, χέρια και συλλογική δράση: φροντίδα για την ποιότητα ζωήςσε γειτονιές και πόλεις, προστασία και διατήρηση της φύσης καθώς και του υλικού και άϋλου πολιτισμού των τόπων ζωής, βοήθεια και αλληλεγγύη σε κάθε λογής αναξιοπαθούντες, και τόσες άλλες.
Η ενασχόληση με παραγωγικές και δημιουργικές δραστηριότητες δεν θα γεμίσει απλά τον ελεύθερο χρόνο των νέων (και όχι μόνο) αλλά θα διαμορφώσει ανθρώπους ενάρετους, συνειδητούς πολίτες του τόπου τους και του κόσμου. Γιατί, όπως δίδασκε ο Αριστοτέλης, οι αρετές αποκτώνται μόνο με την πράξη. Συγχρόνως δε, θα σπάσει το φαύλο κύκλο που ξεκινά με την έλλειψη καθοδήγησης και προτύπων και αναπαράγει την κοινωνική παθολογία που τον γέννησε.
Ποιοι έχουν την ευθύνη να παράσχουν καθοδήγηση και πρότυπα; Μα φυσικά η πολιτεία, με την τυπική βασική παιδεία, αλλά και η οικογένεια, οι κάθε μορφής φορείς και ομάδες, οι πολιτικοί και ο κάθε συνειδητοποιημένος άνθρωπος προσωπικά, με τη βιωματική παιδεία. Χρειάζεται αγώνας, πολλές φορές σκληρός και άνισος, για να μπορέσουν οι Κρητικοί της δεύτερης γενιάς επιδοτήσεων να πετύχουν την ανάκαμψη και την επιστροφή στις ανθρώπινες αξίες και τις ατομικές και συλλογικές αρετές… Αλλά είναι αγώνας καλός με έπαθλο πολύτιμο: η ακριβή ανθρώπινη ζωή και η Κρήτη ένας τόπος αξιοβίωτος.
Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που έχουν επέλθει στις αγροτικές (και όχι μόνο) περιοχές των κρατών-μελών του Ευρωπαϊκού Νότου, σαν αποτέλεσμα των πολιτικών της ΕΕ (κυρίως της ΚΑΠ και των προγραμμάτων Συνοχής) έχουν τεκμηριωθεί και αναλυθεί από πάμπολλα ερευνητικά προγράμματα και παρουσιασθεί σε πλήθος ελληνικών και ξενόγλωσσων βιβλίων. Η κύρια αλλαγή που επέφεραν οι παντός είδους επιδοτήσεις και οικονομικές ενισχύσεις της ΕΕ είναι η αύξηση της ρευστότητας (άμεσο διαθέσιμο χρήμα) και η βελτίωση των τεχνικών και κοινωνικών υποδομών που ήταν οι κρίσιμοι περιοριστικοί παράγοντες ανάπτυξης σ’ αυτές τις περιοχές. Σταδιακά, η ζωή έγινε ευκολότερη και η χρήση τεχνολογίας μεγαλύτερη, η αβεβαιότητα λόγω καιρικών, οικονομικών και άλλων αλλαγών μειώθηκε, ακολούθησε η απαλλαγή του τοπικού πληθυσμού από πλήθος χρονοβόρων αγροτικών εργασιών από τα χαράματα ως αργά το βράδυ, και, σε συνδυασμό με την προσφορά φτηνής εργασίας (ξένοι εργάτες γης), ελευθερώθηκε πολύς ατομικός χρόνος. Η παράλληλη ανάπτυξη και διάχυση του τουρισμού σε όλο το νησί έδωσε μια πρώτη διέξοδο γι’ αυτό το χρόνο που ελευθερώθηκε από τις αγροτικές εργασίες και συγχρόνως μια δεύτερη (ή και πρώτη) πηγή εισοδήματος και πλουτισμού. Στις περιοχές με πανεπιστημιακά ιδρύματα, αναπτύχθηκε και μια τρίτη πηγή (ενοικιάσεις σπιτιών, αύξηση κατανάλωσης, κ.λπ.) συχνά λειτουργώντας συμπληρωματικά με την ενασχόληση με τον τουρισμό και τη γεωργία.
Κι ενώ γινόταν αυτά, ο κόσμος εντός κι εκτός Ελλάδας άλλαζε επίσης. Η παγκοσμιοποίηση κάλπαζε, η τεχνολογία συμπίεζε το χώρο και το χρόνο – όλοι μπορούν να μάθουν και να κάνουν όλα εδώ και τώρα ταυτόχρονα αν θέλουν –, η τυπική βασική παιδεία υποβαθμιζόταν, τα βιώματα αλλοιωνόταν. Ανεπαίσθητα, ίσως, αλλά σταθερά, οι αξίες και τα πρότυπα ζωής άλλαζαν, ο δυτικός τρόπος ζωής υιοθετούνταν ακατέργαστος (μιμητισμός) από μια κοινωνία, την Κρητική, με άλλες πολιτισμικές ρίζες και πορεία. Και η Κρήτη άρχισε να μετρά πληγές: μεγάλη σχολική διαρροή, αυξημένη παραβατικότητα και εγκληματικότητα (αλκοόλ, ναρκωτικά, πορνεία), θανατηφόρα τροχαία, άκρατη επιδεικτική κατανάλωση, και κυρίως, ενίσχυση αυτού που περιγράφει ο κ. Στρατιδάκης «… υπάρχει και αυτή η Κρήτη, … της συνολικής καταπάτησης του νόμου, της καπετανιάς, του «επά’ μαι ’γω», του αντριλικιού, της κούπας, της θρασυδειλίας και των γνωστών σ’ όλους μας πολιτικών προσώπων που τους καλύπτουν.»Τα φαινόμενα αυτά εκδηλώθηκαν ήδη από το τέλος της πρώτης γενιάς επιδοτήσεων (1981-2000) και ενισχύθηκαν στη δεύτερη γενιά (2000-σήμερα). Ο ρόλος της τεχνολογίας (κινητά, όπλα, αυτοκίνητα,…) υπήρξε καταλυτικός.
Έτσι, πολλοί νέοι των 18-30 ετών, με οικονομική άνεση και πολύ ελεύθερο χρόνο, εύκολα ‘διολισθαίνουν’ και ενδίδουν στους πάσης φύσης πειρασμούς, αδυνατώντας να αξιοποιήσουν δημιουργικά αυτόν τον πολύτιμο πόρο, τον ελεύθερο χρόνο τους γιατί θεμέλια και ‘άνθρωπον ουκ έχουν’… Τα κοινωνικά δίκτυα που παλιά τους στήριζαν έχουν διαρραγεί αφού οι αξίες πάνω στις οποίες χτίστηκαν και που τα διαμόρφωναν έχουν αντικατασταθεί μ’ αυτές του δυτικού καταναλωτικού πολιτισμού. Με εξαίρεση συγκριτικά λίγες περιπτώσεις (γιατί πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις που, όμως, αδυνατούν να αναστρέψουν τα κακώς έχοντα), οι νέοι δεν έχουν επαρκή καθοδήγηση, δεν έχουν ισχυρά πρότυπα, αρχίζοντας από την οικογένεια και το σχολείο (που τόσο πολύ τόνιζε ο Αριστοτέλης) και προχωρώντας στην υπόλοιπη κοινωνία, που θα διοχετεύσει τον δυναμισμό τους και θα γεμίσει τον ελεύθερο χρόνο τους με δραστηριότητες και θα τον κάνουν υλικά και πνευματικά παραγωγικό. Κι όλα αυτά όταν υπάρχουν πολλές κοινωνικές ανάγκες που απαιτούν μυαλά, χέρια και συλλογική δράση: φροντίδα για την ποιότητα ζωήςσε γειτονιές και πόλεις, προστασία και διατήρηση της φύσης καθώς και του υλικού και άϋλου πολιτισμού των τόπων ζωής, βοήθεια και αλληλεγγύη σε κάθε λογής αναξιοπαθούντες, και τόσες άλλες.
Η ενασχόληση με παραγωγικές και δημιουργικές δραστηριότητες δεν θα γεμίσει απλά τον ελεύθερο χρόνο των νέων (και όχι μόνο) αλλά θα διαμορφώσει ανθρώπους ενάρετους, συνειδητούς πολίτες του τόπου τους και του κόσμου. Γιατί, όπως δίδασκε ο Αριστοτέλης, οι αρετές αποκτώνται μόνο με την πράξη. Συγχρόνως δε, θα σπάσει το φαύλο κύκλο που ξεκινά με την έλλειψη καθοδήγησης και προτύπων και αναπαράγει την κοινωνική παθολογία που τον γέννησε.
Ποιοι έχουν την ευθύνη να παράσχουν καθοδήγηση και πρότυπα; Μα φυσικά η πολιτεία, με την τυπική βασική παιδεία, αλλά και η οικογένεια, οι κάθε μορφής φορείς και ομάδες, οι πολιτικοί και ο κάθε συνειδητοποιημένος άνθρωπος προσωπικά, με τη βιωματική παιδεία. Χρειάζεται αγώνας, πολλές φορές σκληρός και άνισος, για να μπορέσουν οι Κρητικοί της δεύτερης γενιάς επιδοτήσεων να πετύχουν την ανάκαμψη και την επιστροφή στις ανθρώπινες αξίες και τις ατομικές και συλλογικές αρετές… Αλλά είναι αγώνας καλός με έπαθλο πολύτιμο: η ακριβή ανθρώπινη ζωή και η Κρήτη ένας τόπος αξιοβίωτος.
Καθηγήτρια Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου