Ανυδρος κηπος

της Σταυρούλας Κατσογιάννη
Γεωπόνος-Αρχιτέκτων Τοπίου

                                               

Άνυδρο ονομάζουμε τον κήπο, που μπορεί να αντεπεξέλθει στις δύσκολες συνθήκες του καλοκαιριού, στις υψηλές θερμοκρασίες και την  ξηρασία, με  μικρή υποστήριξη άρδευσης,  στα πρώτα στάδια ανάπτυξής του.  Τα τελευταία χρόνια ο άνυδρος κήπος, είναι ζητούμενο στις περισσότερες περιπτώσεις γιατί το νερό πια έχει κόστος όχι μόνο οικονομικό αλλά και περιβαλλοντικό αλλά και για λόγους εναρμόνισης του κήπου στο ευρύτερο μεσογειακό τοπίο. Ένας άνυδρος κήπος εκπέμπει φυσική ομορφιά, ήπια αρώματα, μαλακούς ήχους αλλά και ζέστη. Είναι σημαντικό να βρούμε τρόπους να διαχειριστούμε το άπλετο ηλιακό φως μέσα σε αυτό το κήπο ώστε οι συνθήκες να είναι ευχάριστες.



Ας δούμε πρώτα από όλα ποιοι  παράγοντες επηρεάζουν τη συγκράτηση νερού μέσα στο κήπο 1. ο προσανατολισμός του καθορίζει το ποσοστό της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχεται 2. οι σκιασμένες επιφάνειες οι οποίες μετριάζουν το ποσοστό της εξάτμισης 3. ο άνεμος 4. το ύψος βροχής στην ευρύτερη περιοχή 5. Η περίοδος ανομβρίας 6. το έδαφος και οι ιδιότητές του 7. οι ιδιότητες του φυτικού υλικού 8.καλλιεργητικές τεχνικές.
Μπορούμε να αναζητήσουμε  φυτά ανθεκτικά στην ξηρασία, στην αγορά, σε εξειδικευμένα και μη φυτώρια. Για να τα αναγνωρίσουμε αρκεί να παρατηρήσουμε την ελληνική φύση αλλά  και εγκαταλελειμμένους  αστικούς κήπους που έχουν πάψει να δέχονται φροντίδα. Σε κάθε γειτονιά συναντάμε ένα ακατοίκητο σπίτι που στον κήπο του επιβιώνει ένα δεντρολίβανο ή ένα αγιόκλημα, μια αγριοτριανταφυλιά, βίγκα, ή ιπόμαια.
Ο σχεδιασμός ενός άνυδρου κήπου εστιάζεται στην επιλογή του κατάλληλου φυτικού υλικού, στην χωροθέτηση του, στην επιλογή εδαφοκαλύψεων, στην ομαδοποίηση των φυτών σύμφωνα με τις ανάγκες τους, την επιλογή αρδευτικού συστήματος, αλλά και στην μελλοντική διαχείρισή τους.
Έδαφος
Το έδαφος στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας χαρακτηρίζεται ασβεστολιθικό με βαριά δομή. Αν παρατηρήσει κανείς τις περιοχές που αναπτύσσονται τα ξηρόφυτα είναι τόποι με υποβαθμισμένα, πετρώδη  εδάφη, που αποστραγγίζουν καλά.
Στα μεσογειακά οικοσυστήματα συναντάμε: βαθύρριζα είδη φυτών, οι ρίζες των οποίων εισχωρούν σε βάθος μεγαλύτερο των 2m, και τα επιπολαιόρριζα, οι ρίζες των οποίων φτάνουν σε βάθος μικρότερο των 2m.  Οι ρίζες που εισχωρούν βαθιά στο έδαφος προσδίδουν μεγαλύτερη αντοχή στην υδατική καταπόνηση και επιτρέπουν την επιβίωση των φυτών κατά την άνυδρη περίοδο του καλοκαιριού.
Κατάλληλο φυτικό υλικό
Μονοετή
Φυτά που με εντυπωσιακά άνθη, σε όμορφους χρωματισμούς που  ολοκληρώνουν τη ζωή τους στο τέλος της άνοιξης, ωστόσο έχουν προλάβει να σκορπίσουν τους σπόρους τους που με τις πρώτες φθινοπωρινές   βροχές  θα βλαστήσουν. Μπορούμε να συλλέξουμε τους σπόρους τους και να τα σπείρουμε όπου εμείς επιλέξουμε.
Πολυετή
Γεώφυτα
Τα γεώφυτα ή βολβώδη αντιμετωπίζουν τη καλοκαιρινή ανομβρία κρυμμένα μέσα στο έδαφος με τη μορφή βολβού, ριζώματος, κονδύλου, ή κονδυλώδους ρίζας. Πολύ γνωστά μας φυτά αυτής της κατηγορίας είναι οι νάρκισσοι, οι τουλίπες, οι κρόκοι, τα κυκλάμινα, οι ασφόδελοι, οι ίριδες. Τα πρωτοβρόχια ζωντανεύουν, αναπτύσσουν φύλλωμα και δίνουν υπέροχα άνθη κατά τη διάρκεια του χειμώνα και της άνοιξης.

Ασφόδελοι, ανθίζουν στις αρχές της άνοιξης.

Φρύγανα
Τα είδη και η ποικιλίες των φυτών που ως επί το πλείστον προτείνονται στους ξηροφυτικούς  κήπους χαρακτηρίζονται ως  φρύγανα ενδημικά της Ελληνικής φύσης ή είδη εγκλιματισμένα στο κλίμα που επικρατεί στη Ελλάδα. Κατά το πλείστον τα προτεινόμενα φυτά καταφέρνουν να ανταπεξέλθουν στην ξηρασία μειώνοντας τη διαπνοή είτε ρίχνοντας τα φύλλα τους όπως η Euphorbia characias, είτε αντικαθιστώντας τα χειμερινά  φύλλα με νέα που διαθέτουν άλλα χαρακτηριστικά, είτε μειώνοντας την επιφάνεια έκθεσης στον ήλιο. Μερικά  διαθέτουν πυκνό χνούδι στο φύλλωμά τους, όπως το ελίχρυσο, το φασκόμηλο, η ασφάκα, με αργυρόχρωμες αποχρώσεις και έτσι αυξάνεται η ανακλαστικότητα του φωτός ενώ άλλα εκκρίνουν αιθέρια έλαια με αποτέλεσμα να καταφέρνουν να μειώσουν τη διαπνοή και τη θερμοκρασία των φύλλων τους. Γενικά τα είδη και οι ποικιλίες των φυτών αυτών διαθέτουν φύλλα μικρού μεγέθους, μεγάλου πάχους με συμπαγείς ιστούς, με πολλά μικρά στομάτια και ισχυρή εφυμενίδα. Τα αγγεία του ξύλου είναι μικρού μήκους και μικρής διαμέτρου.
Χαρακτηριστικά είδη είναι το θυμάρι (Corydothymus capitatus), η αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), η γαλαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos), η θρούμπη (Satureja thymbra), η ασφάκα (Phlomis fruticosa), οι λαδανιές (Cistus sp.), η λεβάντα (Lavandula stoechas), η αφάνα (Genista acanthoclada), η ρίγανη (Origanum sp), το ελίχρυσο  (Helichrysum sp.), το λυχναράκι (Ballota acetabulosa) κλπ.

Το πυκνό χνούδι μπορεί να παγιδεύσει την υγρασία, αλλά και το γκρίζο χρώμα των φύλλων αυξάνει την ανακλαστικότητα του φωτός.

Παχύφυτα
Είναι φυτά που διαθέτουν μεγάλα κύτταρα μέσα στα οποία αποθηκεύουν νερό για τη δύσκολη περίοδο της ανομβρίας, ενώ η μορφή και το σχήμα των βλαστών και των φύλλων τους συμβάλλει στην μείωση στη αντιμετώπιση της ξηρασίας. Πολύ κοινά είναι ο Αθάνατος (Agave americana), η Φραγκοσυκιά  (Ficus opulus), η Αλόη  (Aloe vera).

Φραγκοσυκιά  (Ficus opulus)

Αείφυλλα σκληρόφυλλα είδη
Θάμνοι και δέντρα που αποτελούν τους αντιπροσωπευτικότερους τύπους του μεσογειακού τοπίου. Τα περισσότερα σκληρόφυλλα είδη της Μεσογείου διαθέτουν μικρά  φύλλα, με σχετικά μεγάλη διάρκεια ζωής που ξεπερνά συνήθως τα δύο χρόνια (ελιά γύρω στα τρία χρόνια, πουρνάρι τα 5 – 6 χρόνια). Τα φύλλα των ειδών αυτών παρουσιάζουν σχετικά χαμηλή φωτοσυνθετική ικανότητα, υψηλή περιεκτικότητα σε αποθηκευμένο άνθρακα, χαμηλή συγκέντρωση αζώτου,  σκληρά κυτταρικά τοιχώματα και σκληρή, άκαμπτη εφυμενίδα,  και δερματώδη υφή. Πιο χαρακτηριστικά είδη είναι η αγριελιά (Olea europaea), η κουμαριά (Arbutus spp), η χαρουπιά (Ceratonia siliqua), η δάφνη (Laurus nobilis), ο σχίνος (Pistacia lentiscus), οι άρκευθοι (Juniperus), τα φιλλύκια (Phyllirea latifolia), η αγριοτσικουδιά (Pistacia terebinthus), η αριά (Quercus ilex). Το καλοκαίρι περνούν μια περίοδο νάρκης ενώ η ανάπτυξη τους σημειώνεται κυρίως το φθινόπωρο και την άνοιξη. Σε γενικές γραμμές τα αείφυλλα είδη,  επικρατούν σε φτωχούς από άποψη θρεπτικών συστατικών και διαθεσιμότητας νερού, τόπους.

Τα αείφυλλα σκληρόφυλλα αποτελούν τους πιο αντιπροσωπευτικούς  τύπους του μεσογειακού τοπίου.

                                              Εικ. 1  Εντυπωσιακή ανθοφορία από την Euphorbia characias, την άνοιξη.  Εικ.2 Το ίδιο φυτό στις αρχές του καλοκαιριού

Καλλιεργητικές τεχνικές
Πέρα όμως από τις αρχικές επιλογές φυτών, σχεδιάζοντας σωστά και αναπτύσσοντας καλλιεργητικές τεχνικές και φροντίδες για τον άνυδρο κήπο, πετυχαίνουμε τα φυτά να ευδοκιμούν και όχι απλώς να επιβιώνουν.
Η κατάλληλη εποχή για την εγκατάσταση ενός ξηροφυτικού κήπου είναι αναμφίβολα το φθινόπωρο, έτσι ώστε τα φυτά να έχουν την απαιτούμενη υγρασία από τις βροχές που θα έρθουν. Οι λάκκοι φύτευσης πρέπει να είναι τουλάχιστον κατά 30%  μεγαλύτεροι από τη μπάλα του φυτού. Το χώμα θα πρέπει να σκαλίζεται καλά και να μπορεί να οξυγονώνεται καλύτερα. Μέσα στο λάκκο καλύτερα να μην προσθέσουμε εδαφοβελτιωτικά, κοπριά, κομπόστ, τύρφη,  παρά μόνο ποταμίσια άμμο ή βότσαλο για καλύτερη αποστράγγιση. Με αυτό τον τρόπο το νερό θα εισχωρήσει βαθύτερα και θα οδηγήσει το ριζικό σύστημα του φυτού να διεισδύσει σε πιο βαθιά στρώματα. Μετά τη φύτευση καλό θα ήταν να ανοίγεται λεκάνη άρδευσης γύρω από κάθε φυτό. Το μέγεθος της λεκάνης έχει να κάνει με το είδος και το μέγεθος του φυτού αλλά και την εδαφική δομή.
Η εκπαίδευση ενός φυτού στη ξηρασία γίνεται σταδιακά και αφού αναπτύξει καλά το ριζικό του σύστημα στη νέα του θέση. Προτιμούνται βαθιά και αραιά ποτίσματα έτσι ώστε το νερό να εισχωρεί βαθιά και να έχουμε μικρότερες απώλειες από εξάτμιση.

 Η τοποθέτηση αρδευτικού συστήματος είναι αδιαπραγμάτευτη εγκατάσταση για όποιον θέλει να ζει σε έναν όμορφο και υγιή κήπο. Υπόγεια λάστιχα, αυτορυθμιζόμενοι σταλάκτες, αξιόπιστοι υπολογιστές, η σύγχρονη τεχνολογία, αλλά κυρίως η τεχνογνωσία του έμπειρου κηποτέχνη στην υπηρεσία του πελάτη θα εξασφαλίσει την επιθυμητή οικονομία. Ο σωστός προγραμματισμός του υπολογιστή,  δηλαδή η σωστή συχνότητα και διάρκεια καθώς και η ώρα έναρξης της άρδευσης είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες ανάπτυξης των φυτών και  όχι μόνο εξοικονόμησης νερού. Καλύτερη ώρα για να ποτίσει κανείς τα φυτά είναι οι πρώτες πρωινές ώρες και όχι τη νύχτα όπως πιστεύει πολύς κόσμος.  Αν το έδαφος είναι αμμώδες απαιτούνται πιο συχνά ποτίσματα από ότι σε ένα αργιλώδες έδαφος. Το σκάλισμα βοηθάει στη διατήρηση της υγρασίας αλλά απαιτεί κόπο.

Σημάδια δίψας σε φυτά αναγνωρίζουμε τις πρωινές ώρες όταν παρατηρούμε φύλλα πεσμένα ή φύλλα που έχουν συστραφεί. Αν δούμε παρόμοια συμπτώματα το απόγευμα μπορεί να οφείλονται στο καυτό μεσημεριανό ήλιο και περνώντας η ώρα τα φυτά να επανέλθουν.
Η πυκνή φυτοκάλυψη του εδάφους βοηθάει στη διατήρηση της εδαφικής υγρασίας , αλλά και στην αποφυγή του ανταγωνισμού των ζιζανίων. ‘Έτσι καλό είναι να φυτεύουμε με πυκνότητες που σε ένα χρόνο, θα μας προσφέρουν πλήρη εδαφοκάλυψη πχ. λεβάντα 5 φυτά/τ.μ., ρίγανη 4 φυτά/τ.μ. Καλύπτοντας το χώμα με κομπόστ, πεσμένα φύλλα, φλοιό πεύκου, βοτσαλάκι, ελέγχεται  η εξάτμιση και είναι ένας σημαντικός τρόπος εξοικονόμησης  νερού. Ο χλοοτάπητας μπορεί να περιοριστεί στους  χώρους κίνησης ή στο καθιστικό περισσότερο για λειτουργικούς λόγους και καλό θα ήταν να επιλεγεί ποικιλία το δυνατόν λιγότερο υδροβόρα.

Ο άνυδρος κήπος χαρακτηρίζεται από ταπεινότητα,  φυσικότητα και υπομονή, τους ζεστούς μήνες θα μπορούσαμε να πούμε ότι πέφτει σε λήθαργο, για να αποθηκεύσει ενέργεια και να δώσει τον καλύτερο εαυτό του τους πιο δροσερούς μήνες.