Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Του Γιάννη Σχίζα

Δημοσιεύεται στο «Δρόμο της Αριστεράς» της 20ης Ιουλίου 2019

 

Δεν είναι κανόνας απαρέγκλιτος, πάντως ισχύει στις πιο πολλές περιπτώσεις : Η δυστυχία,  η στενοχώρια, κοντολογίς τα αρνητικά συναισθήματα που εδρεύουν  στο άτομο σε δύσκολες συνθήκες, είναι αυτά που μπορούν να μετασχηματιστούν  ευκολότερα σε καλλιτεχνική δημιουργία: Μια  δημιουργία που δεν είναι βέβαιο ότι διαθέτει ποιότητα και ότι δεν  είναι τρωτή,  φλύαρη,  αμφισβητήσιμη. Απομένει να δούμε κατά πόσο οι «δημόσιοι παράγοντες» επεμβαίνουν και θέτουν όρια  στη πρακτική εκείνη που υποτίθεται ότι πραγματεύεται αισθητικά τα προβλήματα του ανθρώπου  της πόλης : Της πόλης που είναι ο κατεξοχήν βιότοπος του ανθρώπου,  που στον 21^ο αιώνα φιλοξενεί πλέον την πλειοψηφία του πληθυσμού.

     

Το ερώτημα που μπαίνει εδώ είναι η δημόσια εικόνα της πόλης – όπως προκύπτει από τη διαχείριση των τοίχων και των υπόλοιπων επιφανειών που είναι εκτεθειμένες στη δημόσια θέα. Υπάρχει  μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στη διαμόρφωση των επιφανειών και στη συνείδηση του «κοινού», που αξίζει να θέσουμε υπό συζήτηση. Και εδώ ακριβώς ,με τις ευλογίες όλων των αρχών αλλά και με την ανοχή της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού,  η κατάσταση είναι ζοφερή : Γιατί στη πράξη προβάλλουν και δίνουν το παρών τους στο 90% των επιφανειών  οι  «αρνητικές εκφράσεις τέχνης ,οι βανδαλισμοί, οι κάθε είδους ανόητες εγγραφές , οι κακοποιήσεις ή και καταστροφές αγαλμάτων, οι νοσηροί μετασχηματισμοί της όψης σπιτιών, βαγονιών    και οικοδομημάτων, που δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να απωθούν, να αποδιώχνουν και να αποθαρρύνουν τον πολίτη».(1)

Ποιοι βρίσκονται πίσω από αυτά τα φαινόμενα; Μα φυσικά όχι οι άνθρωποι του λαού και  οι εμπνευσμένοι   θεράποντες  της τέχνης : Πίσω από αυτά τα φαινόμενα οργιάζει η θέληση των κακομαθημένων και αντιαισθητικών βάνδαλων που  σφετερίζονται  το δημόσιο χώρο, που χαράζουν τις αοριστίες τους με μια πρωτοφανή  αυταρέσκεια, που δεν έχουν εκθέσει  την εικαστική τους διάθεση και το εικαστικό τους αποτέλεσμα  σε καμιά δημόσια κρίση. Οι χαράξεις τους  δεν εκφράζουν, αλλά συνιστούν  την κρίση μιας κοινωνίας.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΓΚΡΑΦΙΤΙ

Το γκράφιτι βέβαια μπορεί να είναι πολιτικό μήνυμα  και σαν τέτοιο να  εκφράζει τα πολιτικά αισθήματα διαφόρων «κατατρεγμένων», που είναι αποκλεισμένοι από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης  .  Στο βιβλίο «Grafiti και πολιτική διεκδίκηση» (2) γίνεται αναφορά στη προσπάθεια εγχώριων και διεθνών μέσων ενημέρωσης για εμπορευματοποίηση του γκραφίτι με σκοπό να  παρουσιάσουν την Αθήνα ως «Μέκα της τέχνης του δρόμου στην Ευρώπη». Αντίθετα  οι συγγραφείς «παρατηρούν και σχολιάζουν τις παρεμβάσεις στους τοίχους και τις δημόσιες επιφάνειες της Αθήνας, ως την αντανάκλαση μίας πολύπλευρης πολιτικής διεκδίκησης που αναπτύχθηκε στους δρόμους και τις γειτονιές». Ταυτόχρονα  αναφέρονται σε ζητήματα όπως η «αισθητικοποίηση της πόλης», ο «αστικός εξευγενισμός» και η τουριστικοποίηση της Αθήνας, δίνοντας τις λύσεις τους και επιλέγοντας τη δοσολογία του κάθε ενός στοιχείου….

Είναι φανερό ότι έχουμε δυο ποικιλίες  των εγγραφών σε τοίχους  και άλλες επιφάνειες: Το γκράφιτι που αποτελεί street art ή  ακόμη και η απόπειρα για  street art, είναι συνεισφορά στην πόλη. Αντίθετα το γκράφιτι που κινείται έξω από αυτές τις προδιαγραφές, ακόμη και όταν απέχει τελείως από το βανδαλισμό, αποτελεί μια «διατάραξη» της αισθητικής. Το πρωτότυπο στοιχείο αυτής της διαδικασίας είναι το ότι οι συνοικιακές δομές δεν αντιδρούν , και δεύτερον, ότι διάφοροι ξένοι υπό την επήρεια της προπαγάνδας για την Αθήνα ως πρωτεύουσας του γκράφιτι έρχονται για να δοκιμάσουν  την τύχη τους…Λέει ο Μ.Hulo , διευθυντής της Lifo :  « βλέπεις κόσμο να βάφει όπου να 'ναι στο κέντρο της Αθήνας, ακόμα και με το φως της μέρας, και να μη διαμαρτύρεται κανείς. Έχει γεμίσει το κέντρο με ξένους που έρχονται μόνο για να βάψουν, επειδή είναι πανεύκολο. Αγοράζουν σπρέι και μπορούν να καταστρέψουν τα πάντα»(3)

Τα όρια της τέχνης ή του καλλιτεχνικού εγχειρήματος  από την «διατάραξη»  είναι αμφίβολα και ρευστά, όμως δεν παύουν να υπάρχουν. Οι άνευ- όρων- οπαδοί του γκράφιτι καταγγέλλουν τους αντιπάλους του για "καθωσπρεπεισμό", όμως  ένας αντίπαλος   γάζει τα πράγματα στη θέση τους  :   

«Δηλαδή όσοι διαμαρτύρονται για αυτό το χάλι (εκτός εισαγωγικών) είναι "καθωσπρέπηδες"; Ti ξεδιάντροπη ισοπέδωση και απαξίωση είναι αυτή; Τι απαίσια νοοτροπία; Εγώ δηλαδή που ξερνάω με τις ταγκιές και τον ναρκισσισμό που ξερνάει κάθε καραγκιοζάκος που την έχει δει πρωτοπορία (my ass) και επανάστα του κ@λου βρωμίζοντας το οπτικό μου πεδίο επειδή θεωρεί την πόλη ιδιοκτησία του (την ίδια στιγμή που κράζει την ιδιοκτησία), είμαι εκπρόσωπος του καθωσπρεπισμού και εξισώνομαι με τον Μπακογιάννη; Και, αναρωτιέμαι, έπρεπε να φάμε αδιαμαρτύρητα το σκατό (στη μάπα) για να εκτιμήσουμε μετά το μυρωδάτο δείπνο ένα ανέμπνευστο και μπαγιάτικο (στην κυριολεκτικά συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων) dessert που θέλει να κλέψει λίγη από την δόξα του Banksy και, όντως, άλλαξε την εικόνα της πόλης προς το χειρότερο επειδή, όπως παντελώς αυθαίρετα τεκμαίρεται, κάνει υποτίθεται την καθημερινότητα πιο "παρήγορη" με την banalite ασχήμια του; Τι διαφορά έχει δηλαδή όλη αυτή η οπτική ρύπανση από τις "πολύ πιο μαζικές, πολύ συχνά ακαλαίσθητες, ανόητες και ρυπογόνες υπαίθριες διαφημιστικές καμπάνιες"; Μήπως καμία; Μήπως δεν είναι και αυτή η ρύπανση τίποτε άλλο από μια αυτοδιαφήμιση; Μήπως - πλην ελαχίστων κυριολεκτικά περιπτώσεων - το μόνο που ευαγγελίζεται είναι ένα τεράστιο "εγώ"; Και μήπως οι κραυγές / άρθρα που διαμαρτύρονται για την "στείρα νομιμότητα των καθαρών τοίχων" (τζίζας, δηλαδή, με τις μεγαλοστομίες) ουσιαστικά επιδιώκουν να περιορίσουν ασφυκτικά τα όρια της διαμαρτυρίας και της ελεύθερης έκφρασης επεκτείνοντας κι εντείνοντας το "δικαίωμα" στην ασυδοσία και την αυθαιρεσία απέναντι σε εκείνους που αξιώνουν την αισθητική αναβάθμιση της πόλης όπως εκείνοι την εννοούν; Και γιατί αυτή η αυτονόητη αξίωση απαξιώνεται συλλήβδην ως "Μπακογιαννισμός"; ... (4)

ΤΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟ «ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ»

Η "επανάστα του κ@λου", η κατά φαντασίαν "πρωτοπορεία", ο "ευαγγελισμός ενός πελώριου εγώ", συνιστούν μια πειστική  κριτική του φαινομένου : Όμως η κλίκα των καταστροφέων  αναζητάει  ερείσματα στην επίκληση μιας "αντιπολιτευτκής λογικής",  κραδαίνοντας τον επερχόμενο Δήμαρχο της Αθήνας  Μπακογιάννη ως  φόβητρο...

 

Πέρα όμως από την αισθητική κακοποίηση των τοίχων   υπάρχει και το πολεοδομικό «αποτύπωμα» αυτής της διαδικασίας : Η υπερχορήγηση συνθημάτων και εγγραφών στους τοίχους προκαλεί την  σιωπηλή  απώθηση του πεζού από το τοπίο  της πόλης , κάνοντας τον πεζό  "ανεπαισθήτως" να  μετατρέπεται στον  πραγματικά  εξόριστο  αυτής της διαδικασίας, ή, στις λιγότερες περιπτώσεις,  εθίζοντάς τον και προκαλώντας του έναν  «μιθριδατισμό» . Γιατί όσο είναι βέβαιο ότι υπάρχουν  δυνάμεις  της ζωοδότρας καλλιτεχνικής  ορμής που σπρώχνουν τον πεζό στην κατάφαση του περιβάλλοντος, σε συνθήκες που το  περιβάλλον είναι  ευχάριστο, ελκυστικό, ικανό να εμπνέει  για μια προσωρινή ή και μακροχρόνια διαμονή,  άλλο τόσο   είναι βέβαιο ότι υπάρχουν σαν αρνητικές εκφράσεις τέχνης οι βανδαλισμοί, οι κάθε είδους ανόητες εγγραφές πάνω στις επιφάνειες της πόλης,  οι νοσηροί μετασχηματισμοί της όψης σπιτιών , που δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να απωθούν και να αποθαρρύνουν τον πολίτη.   Υπάρχει αναμφίβολα ένας «φαύλος κύκλος» πολεοδομικών εξελίξεων, μια καθοδική σπείρα που εκφράζει τη διαλεκτική του «κακού» που συσσωρεύεται, για να παράξει το «χειρότερο» και στη συνέχεια το «χειροτερότερο». Το αντίθετο επίσης αληθεύει: Υπάρχει και ένας «αγαθός κύκλος», που αναβαθμίζει τη σωματική κινητικότητα μέσα στον ιστό της πόλης, που οδηγεί στην έξαρση και αναβάθμιση του καλού γούστου, της ευγένειας, της αισθητικής, της ανεκτικότητας, του αυτοφυούς χαμόγελου..»

 (5)

Δεν απομένει παρά να προσδιορίσουμε τα πεδία  όπου λαβαίνει χώρα η έλξη – ή αντίθετα η απόρριψη – του πεζού : Η περίπτωση που ο πεζός αισθάνεται  χρήστης δυνατοτήτων που καλλιεργούν την οικειότητα του με την πόλη ή αντίθετα, άτομο που αποξενωμένο  περιφέρεται όσο απαιτούν  δύο μετεπιβιβάσεις  στην  πόλη….

ΕΙΔΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ

Η τέχνη μπορεί  να δημιουργήσει την αίσθηση ενός χώρου  που εκτείνεται αν και παραμένει ο ίδιος, που υπερβαίνει τα «μικρά όνειρα» αλλά ταυτόχρονα συζεί με αυτά. Τα γκράφιτι  ως street art  ακριβώς μπορούν να πετύχουν αυτό το στόχο, γιατί έχουν την ικανότητα να προσδίδουν βάθος και πλάτος  στο αστικό τοπίο – τελικά να το επεκτείνουν   «φορτώνοντας» το   με νέα νοήματα.  Μαζί με το γκράφιτι  υπάρχουν οι  επίγειες διακοσμήσεις στα πατώματα, η επιδάφεια τέχνη -  που κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα – δηλαδή βαθαίνουν και δίνουν μεγαλύτερες διαστάσεις στο χώρο. Υπάρχουν  οι εγκαταστάσεις -installations – που προσφέρονται για την εκπομπή καλλιτεχνικών μηνυμάτων. Υπάρχει το νυκτερινό τοπίο της πόλης, που αξιώνει ειδικούς φωτισμούς, που αποστρέφεται το θάμβος και   διεκδικεί μια ισορροπία με το σκοτάδι – δηλαδή που ζητά διακριτικότητα. Υπάρχουν  και  πρωτοποριακές  διατάξεις  που σκορπίζουν  τη μουσική στους 5 ανέμους της πόλης ,   διατάξεις  που λειτουργούν  μουσικά, που αξιοποιούν  τη ροή των ανέμων , που  δοκιμάσθηκαν και αποδείχθηκαν λειτουργικές στη    Στοκχόλμη , στο σταθμό του  μετρό  , αλλά επίσης ευδοκίμησαν  σε πόλεις του Εύξεινου Πόντου όπως η Βάρνα της Βουλγαρίας.(6 )

Υπάρχει και μια τέχνη σουρεαλιστική, τέχνη του φανταστικού, που με τα ρεαλιστικά συστατικά της πετυχαίνει να διεγείρει την φαντασία του  πολίτη :  Ο καλλιτέχνης Δημήτρης Τσουμπλέκας μας εισάγει  στο κόσμο του Future Athens   , όπου η  Ομόνοια  έχει μετασχηματισθεί σε  χώρος θαλάσσιας αναψυχής,  η  Βουλή  είναι χώρος αγώνων  σέρφινγκ , όπου  πυκνά δάση να περιβάλλουν  την Ακρόπολη…

Η «ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑ»

Σε ποιο από αυτά τα πεδία δοκιμάσθηκε η Αθήνα και πήρε έναν αξιοπρεπή βαθμό – ή έστω έναν βαθμό προβιβάσιμο;

1.Το γκράφιτι μέσα στο αστικό πλαίσιο, δοκιμάσθηκε στην Αθήνα με τη παραγωγή  του ΙΝΟ, με  κορυφαία την δημιουργία του στην οδό Πειραιώς - μήκους 90 μέτρων με  αφορμή την έκθεση για τα 500 χρόνια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Ο  Αλέξανδρος Βασμουλάκης με την ερωτική απογοήτευσή του, ο Βασίλης Μαργκοσιάν με το  ειρωνικό του πνεύμα, ο  Αλέκος Σκουταριώτης, ο  Βασίλης Γρυπάρης και  η  παρέα του – που είχαν σαν θέμα τον γνωστό σκύλο Λουκάνικο στους αντιμνημονιακούς αγώνες , και άλλοι. Και όμως, όλα αυτά είναι νησίδα μέσα στον ωκεανό του αδέξιου και αστόχαστου «γκράφιτι», που ζει χάρις στην ανοχή ή την αδιαφορία  της κοινωνίας.

2.Η «επιδάφεια τέχνη» έχει να παρουσιάσει έναν απολογισμό που

είναι πραγματικά περιορισμένος. Σε αντίθεση με κεντρικούς τουριστικούς άξονες της Αθήνας, γύρω από την Ακρόπολη και στη περιοχή του Φιλοπάππου, όπου παρουσιάζονται επιδάφειες διαμορφώσεις ,   αλλά κι ακόμη σε αντίθεση με τα νησιά των Κυκλάδων :  Όπου εμφανίζονται  δείγματα  γραφής ύστερα μάλιστα από λαϊκή πρωτοβουλία.(7)  Στην Ακρόπολη και στην περιοχή Φιλοπάππου οι σχεδιασμοί του αστικού δαπέδου από τον Πικιώνη προσθέτουν μια όαση επιτηδευμένου εδάφους, αντί για την συνήθη Chalk Art με την μικρή διάρκειά της. Σε όλη πάντως την επικράτεια δεν λείπουν – αν και είναι μικρές και δυσδιάκριτες-  κάποιες μορφές τέτοιας τέχνης, όπως λόγου χάρη στην Κοζάνη,  που κατά κανόνα διακοσμούν σκάλες …

3.Το νυχτερινό τοπίο εκπροσωπείται σε μεγάλο βαθμό από τους προβληματισμούς του Θεόδωρου Κοντορήγα. Γενικά η Αθήνα είναι υποφωτισμένη, πάσχει από το ημίφως αλλά και από τους ελαττωματικούς φωτισμούς που διαδέχονται μικρές εστίες ζωηρού φωτός : Κι αυτό είναι μια ασυνέπεια…….

4. Το ηχοτοπίο της Αθήνας παραμένει στην κατάσταση του τυχαίου, αν εξαιρέσει κανείς τους θορύβους που «εξέχουν» και προκαλούν ευθέως τους πολίτες. Πάντως το μήνυμα έχει έλθει στις  γειτονικές  πόλεις της Βαλκανικής και η Αθήνα δεν μπορεί να αδιαφορήσει..

5.Τέλος υπάρχει η αναπόληση του φανταστικού, υπάρχει η σουρεάλ τέχνη με αγνά φυσικά υλικά, που μετασχηματίζει κυρίως τη φαντασία των ανθρώπων. Τέτοια παραδείγματα είχαμε στην  έκθεση Future Athens (2004), όπου εκτίθεται η ιδέα μιας φουτουριστικής πόλης μετά τους Ολυμπιακούς αγώνες, με τη σύζευξη της οικονομικής προοπτικής, της πολιτιστικής ταυτότητας, του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, της πολιτικής δυναμικής και της πολεοδομικής εξέλιξης.(8)

Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΑΠΕΧΕΙ

 Η  απόσταση της  εξουσίας από την αξιοποίηση τέτοιων ευφάνταστων δυνατοτήτων είναι έκδηλη  : Η Αθήνα  είναι περιττό  να ονειρεύεται, αρκεί να είναι ελκυστική σε κάποιους τουρίστες…Αντί γι αυτό ορθώνει μια  κατά φαντασίαν υπεροχή έναντι των γειτόνων, όμως και εκεί βλέπουμε ότι τα Τίρανα αναπτύσσουν  ένα υπόδειγμα πόλης που χρωματίζεται και εικονοποιείται, κατά τις εγχώριες επιταγές (9).

Ο πολιτισμός, είτε πρόκειται για «αυτοφυή» και ενεργητική παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα,  είτε πρόκειται για «λαϊκή κατανάλωση» του αλλότριου  πολιτιστικού έργου, είναι μια διαδικασία απαραίτητη στη ζωή. Ο  λαϊκός πολιτισμός είναι διπλά αναγκαίος στην τρέχουσα συγκυρία, με την ουσιαστική παρουσία  των μνημονίων στην ελληνική κοινωνία, με την κυριαρχία των «χορηγών»   και την ζοφερή έκπτωση των αξιών.

Στη σημερινή Ελλάδα δε λείπουν οι προσπάθειες για την δημιουργία ή την εμπέδωση ενός λαϊκού πολιτισμού , φιλόδοξες τόσο ώστε  να  προσπαθούν « να συνοδέψουν τη βλακεία στην τελευταία της κατοικία» όπως λέει και ο ποιητής….»(10). Δεν λείπουν επίσης  οι προσπάθειες για την «επανόρθωση» του αστικού τοπίου :  Το αστικό τοπίο επιδέχεται ανάταξη -  το επιβεβαιώνουν οι πολίτες εκείνοι που φιλότιμα ακολουθούν διάφορες πρωτοβουλίες , όπως αυτή της Ελληνικής Εταιρείας , για να αποκαταστήσουν τις επιφάνειες στη προτέρα κατάσταση.  (11)Αρκεί όμως αυτό; Ή μήπως χρειάζεται μια γενικότερη κίνηση, που θα εμπνεύσει σεβασμό στη δημιουργία και στην ποιότητα των  επιφάνειων;

       Το  μεγάλο έλλειμμα των αχανών οριζόντων που θεραπεύει η ορειβατική ματιά, φυσικά πρόσκαιρα και φυσικά πηγαίνοντας μας στο «αλλού», έρχεται αντίστοιχα  η ματιά ενός streetartist  που  προσδίδει  βάθος στο αστικό τοπίο.  Αυτή η ματιά μπορεί να μεγεθύνει  την πόλη,  να της προσδώσει νέες σημασίες .

Όσο μεγάλος κι αν είναι ένας αστικός χώρος, χρειάζεται  μια απεραντοσύνη  που να διεγείρει το βλέμμα, που να θεραπεύει  κάθε αισθητική αναπόληση. Μέσα από αυτό το «τέχνασμα» μπορεί να μεγιστοποιηθεί η συμβολή της τέχνης  στο αστικό τοπίο, στην φαντασία και στην ευζωία των πολιτών.

 Εννοείται πάντοτε  ότι μιλάμε για τον Πολιτισμό που διακρίνεται από τον «Πολιτισμό» των επιχρυσωμένων εμφανίσεων και  των τρεχαγυρευοπουλικών νοημάτων :   Ότι αναφερόμαστε σε  μια διαδικασία που εδώ και τώρα «προπονεί» το άτομο σε υψηλότερους στόχους, πέρα από τις ανάγκες της καθημερινής βιωτής . Που   υπηρετεί τη συντήρηση  ή και την ανάπλαση της αισθητικής του αστικού χώρου, αλλά ταυτόχρονα υπεραμύνεται της γραφικότητας των νησιών και των ορεινών περιοχών μας. Είναι μια διαδικασία  που  -υπογείως και υπεργείως -  είναι καλός αγωγός απελευθερωτικών νοημάτων, είναι ο Πολιτισμός    που   δεν είναι απλός συντηρητής αλλά  προχωράει ένα βήμα μπροστά, προβαίνοντας  σε αλλαγή της κατάστασης πραγμάτων σε ένα  κύκλο ανθρώπων, και μ’ αυτό τον τρόπο δουλεύοντας για την γενικότερη αλλαγή..  ..

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

    1. Γιάννη Σχίζα , «Η τέχνη ως παράγων μετασχηματισμού του αστικού περιβάλλοντος», http://gefira.gr/%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%83/%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%B4%CE%B7/

2. Γκράφιτι και πολιτική, Δημήτρης Θεοδόσης κ.ά , https://oikologein.blogspot.com/2019/06/blog-post_51.html

3.Πηγή: www.lifo.gr»

4. Ramon Ramone, σχόλιο επί του κειμένου.

5. Γιάννη Σχίζα  «Για τους πεζούς», http://www.avgi.gr/article/10811/9686977/gia-tous-pezous

6.  Βουλγαρία : Mε το μηχάνημα ή τη διάταξη αυτή παράγεται ήχος - αρκεί να φυσάει αέρας...Είναι κι αυτό ένα μέσο που χρησιμοποιούν σε Βουλγαρικές πόλεις του Εύξεινου για να εμπλουτίζουν το αστικό τοπίο. Φωτογραφία του συγγραφέα.

https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10219120360221084&set=a.4442341617865&type=3&eid=ARDmOJ6RwGFSYG1OxxjXnKTGffF-Vcw5zxmEAoetbD3dGka0KtDOTOSVQP3Lq5_VZyKMHBvV-fvbMbr5

7. https://www.facebook.com/yiannis.schizas/posts/10219496472183648  Κύθνος

8. Έκθεση Future Athens, με συμμετοχή του Δημήτρη Τσουμπλέκα, Χρήστου Χωμενίδη, Γιάννη Πανούση, Αμάντας Μιχαλοπούλου, Μέμου Φιλιππίδη  κ. ά

Οικοτοπία , Ιανουάριος 2005

9  https://www.intoalbania.com/colors-of-tirana/

10. Συνέδριο  που οργανώθηκε  με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Καππόπουλο:

Οι Ρίζες και τα Φτερά του Λαϊκού Πολιτισμού
Τεχνόπολη, 18 Οκτωβρίου 2017

11.Καθαρισμός επιφανειών στην Πλάκα, ύστερα από πρόσκληση της Ελληνικής Εταιρείας(2014)