Δοκίμια και πονήματα : έργα που πλουτίζουν τη σκέψη

Του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη

Είναι γνωστό ότι έχει κοπάσει, ή έχει περάσει στην επικράτεια της αδιαφορίας, το τσουνάμι της γραμμένης στο πόδι, ή με το πόδι (!), ποίησης που κατέκλυσε για ένα διάστημα το διαδίκτυο. Καίτοι, η λεγόμενη «αυτοέκφραση» βρήκε ένα άτακτο λεφούσι από ένθερμους και θερμοκέφαλους θιασώτες που με την πρώτη ευκαιρία, ή και χωρίς ευκαιρία, έγραφαν ό,τι τους ερχόταν στον πυρωμένο προσώρας νου, και θεωρούσαν ότι ο λόγος τους, συνήθως ασυνάρτητος και γυμνός από επιχειρήματα, πιάνει τόπο, βλέπουμε τώρα ότι ανασυντάσσονται οι δυνάμεις του συγκροτημένου/συγκρατημένου τρόπου σκέψης, οι δυνάμεις της διαύγειας και του δομημένου επιχειρήματος. Πολλοί νέοι και παλαιοί εκδοτικοί οίκοι επιμένουν στην προσφορά δοκιμίων και πονημάτων, έργων αναφοράς, λίαν κατατοπιστικών εγχειριδίων, ακόμα και περιοδικών, που μάλλον θα κάνουν εκ νέου δημοφιλές το είδος, και σίγουρα το κάνουν ευπρόσδεκτο στους κύκλους των απαιτητικών αναγνωστών. Ο «Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη» είναι φορτωμένος, κυριολεκτικά, με έργα που τιμούν και πλουτίζουν τη σκέψη.

Το recto/verso είναι ένα «Περιοδικό Δοκιμιακού Λόγου». Είναι γενναιόδωρο, διακόσιες ολόκληρες σελίδες. Στημένο, τυπωμένο, δεμένο με κέφι και μεράκι: πολυτονικό, χαρτί άψογο, δεμένο στο χέρι. Το διευθύνει ο Δημήτρης-Χρυσός Τομαράς, τον σχεδιασμό και την εικονογράφησή του υπογράφει ο Ιάκωβος Ουρανός, στηρίζεται τεχνικά από Το Ροδακιό της Τζούλιας Τσιακίρη, τα αντίτυπα είναι αριθμημένα, η ύλη συνδυάζει στοχασμούς του William Butler Yeats («Μέσ’ από τη σύγκρουσή μας με άλλους ανθρώπους δημιουργούμε την τέχνη της ρητορικής, αλλά μέσ’ από την αμάχη με τον ίδιο τον εαυτό μας γεννιέται η ποίηση») με περιπλανήσεις του Νικήτα Σινιόσογλου στη Σιγκαπούρη όπου καταπιάνεται με τις εμμένουσες αστοχίες του Μάρτιν Χάιντεγκερ και του Καρλ Σμιτ, ενώ «φλανάρει» σε μεταβιομηχανικές πολεοδομικές παράνοιες· συνδυάζει μια μελέτη του Τομαρά περί αγγέλων στο έργο του Κιαροστάμι και του Σεφέρη με τις προγραμματικές σκέψεις του Δημήτρη Καράμπελα για τις προθέσεις της δοκιμιογραφίας.

Εντωμεταξύ, το ίδιο το προσωπικό δοκίμιο –το ουσιαστικό σύστημα έντιμης αυτοεξέτασης και η επίμονη ενασχόληση με ιδέες, όπως το επεξεργάστηκε ο Μονταίνιος και το ανέπτυξαν ο Έμερσον και η Γουλφ και ο Μπόλντουϊν– βρίσκεται σε έκλειψη. Τα πιο πολλά μεγάλης κυκλοφορίας έντυπα της Αμερικής έχουν σχεδόν σταματήσει να δημοσιεύουν αμιγή δοκίμια. Η μορφή του δοκιμίου εμμένει περισσότερο σε μικρά περιοδικά που έχουν, όλα μαζί, λιγότερους αναγνώστες απ’ όσους ακολούθους έχει στο Twitter η Μάργκαρετ Άτγουντ. «Θα πρέπει άραγε να θρηνήσουμε για την εξάλειψη του δοκιμίου; Ή θα πρέπει να πανηγυρίζουμε για το ότι κατέκτησε την ευρύτερη κουλτούρα;» γράφει ο Τζόναθαν Φράνζεν στο πιο πρόσφατο βιβλίο του, που δεν είναι μυθιστόρημα αλλά ένας τόμος συνεκτικών, ενίοτε εκτενών δοκιμίων, με τίτλο The End of the End of the Earth (που μεταφράζεται από τον υπογράφοντα, και θα κυκλοφορήσει από τις εκδ. Ψυχογιός).

Από τον λαμπρό οίκο Δώμα μόλις κυκλοφόρησαν δύο έργα που θα συζητηθούν ευρέως. Η Αν Κάρσον [Anne Carson, 1950], ίσως η σημαντικότερη εν ζωή ποιήτρια, και σίγουρα η πιο ρηξικέλευθη ως προς την τυποτεχνική μορφή των έργων της, περιπλανιέται στα μυστικά, τα εξαίφνης, τα υπόρρητα και τα απόρρητα, την ηδονή και την οδύνη του Έρωτος. Στο πόνημά της Έρως ο γλυκόπικρος (μτφρ. Ανδρονίκη Μελετλίδου) διερευνά τη διαλεκτική του πόθου στη Σαπφώ και τον Πλάτωνα, στο Δάφνις και Χλόη του Λόγγου και στο Τα κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα του Αχιλλέως Τάτιου, ενώ δεν λείπουν αναφορές σε σύγχρονους στοχαστές του ερωτικού λόγου, στον Ρολάν Μπαρτ, στον Μισέλ Φουκώ, στον Ζακ Λακάν. «Ο έρωτας δεν έρχεται» γράφει η Κάρσον, μελετώντας τον Αρχίλοχο και τον Ησίοδο, «δίχως να χαθεί η ζωτικότητα του εαυτού. Ο ερωτευμένος είναι ένας ηττημένος άνθρωπος. Ή έτσι πιστεύει» (σ. 51). Σχεδόν ταυτόχρονα με την Κάρσον, κυκλοφόρησε και η διάλεξη Η πολιτική ως κάλεσμα και επάγγελμα του Μαξ Βέμπερ [Max Weber, 1864-1920], σε άρτια μετάφραση του Κώστα Κουτσουρέλη. «Όποιος επιζητεί τη σωτηρία της ψυχής του και τη σωτηρία άλλων ψυχών, ας μην το κάνει μέσω της πολιτικής, η οποία έχει τελείως διαφορετικά μελήματα: μελήματα που διευθετούνται μόνο μέσω της βίας» επισημαίνει (στη σ. 99) ο ψύχραιμα βαθυστόχαστος και ανατόμος των κοινωνικών διακυμάνσεων Μαξ Βέμπερ στο παρόν κείμενο που, βέβαια, χαρακτηρίστηκε «ανατριχιαστικά επίκαιρο», καίτοι γραμμένο τον Ιανουάριο του 1919, πριν από έναν αιώνα!

Δύο κορυφαία έργα: Πεπραγμένα και Πρακτέα του μείζονος διανοητή Κορνήλιου Καστοριάδη (1922-1997), όπου συγκεντρώνονται, από τον ίδιο, εκτενή και διεισδυτικά, ενίοτε λαβυρινθώδη κείμενα/έρευνες σχετικά με τη φιλοσοφία και την ψυχανάλυση, πάντα υπό την οπτική και το πρίσμα της αυτονομίας. Τη μετάφραση υπογράφει ο έμπειρος Κωστής Σπαντιδάκης, την έκδοση το ύψιλον/βιβλία, όπου άλλωστε έχουν εκδοθεί και οι άλλοι τόμοι της σειράς «Τα Σταυροδρόμια του Λαβύρινθου». «Αντιλαμβανόμαστε την αυτονομία» επιμένει ο Καστοριάδης «ως την ικανότητα –της κοινωνίας ή του ατόμου– του δραν συλλογισμένα και ρητά, με στόχο τον μετασχηματισμό του νόμου τους, ήτοι της μορφής του. Ο νόμος καθίσταται ρητή αυτοδημιουργία της μορφής – πράγμα που τον εμφανίζει πάντοτε ως το αντίθετο της φύσεως, και, συγχρόνως, ως μία από τις απολήξεις της» (σ. 321). Ο Τζέιμς Μόνακο [James Monaco, 1942] εκπονεί ένα από τα πιο εμπεριστατωμένα, και ογκώδη (802 σελίδες) βιβλία για το τι εστί κινηματογράφος, το περιλάλητο Πώς διαβάζουμε μια ταινία (μτφρ. Ανδρέας Κίκιρας & Αμαλία Σταθάκη, εκδ. Gutenberg). Τέχνη και τεχνικές, ιστορία και είδη, κλασικά φιλμ και πρωτοποριακά τολμήματα, Χόλυγουντ και underground, Χίτσκοκ και Γκοντάρ, όλα εξετάζονται με πάθος και εμβρίθεια, προσφέροντάς μας έναν τόμο που σίγουρα θα συνοδεύσει αυτούς των David Bordwell & Kristin Thomson (εκδ. ΜΙΕΤ και εκδ. Πατάκης) στα ράφια των σινεφίλ αλλά και των δημιουργών κινηματογραφικών ταινιών.

Ο Μίλαν Κούντερα (ετών 90!) φιλοσοφεί σχετικά με τα απαστράπτοντα καρφωτά σκουλαρίκια αφαλού και με τις ιδιαιτερότητες της σφριγηλής νιότης [βλ., μεταξύ άλλων, Η Γιορτή της Ασημαντότητας (μτφρ. Γιάννης Η. Χάρης, εκδ. Εστία)]. Ο Ζίγκνουντ Μπάουμαν (Zygmunt Bauman, 1925-2017), μέγας αναγνώστης του Μαρξ και του Αντόρνο, αλλά και του Λεβινάς και του Καστοριάδη, κυμαινόμενος με πάθος ανάμεσα στη φιλοσοφία και την κοινωνιολογία, καταπιάνεται με τη δερματοστιξία, τους hipster, την ωτοπλαστική, το διαδίκτυο, τους Millennials, συνομιλώντας με τον κατά εξήντα (60!!) χρόνια νεότερό του δημοσιογράφο Τόμας Λεοντσίνι. Καρπός των συνομιλιών τους το τομίδιο Γεννημένοι ρευστοί – μεταμορφώσεις της τρίτης χιλιετίας (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδ. Πατάκη), όπου έχουμε σε «σφηνάκια» ένα περισκοπικό αναλυτικό πανόραμα όσων ιλιγγιωδώς διαδραματίζονται στις κοινωνίες μας τα τελευταία είκοσι έτη. Ο Μπάουμαν σχετίζει το τατουάζ με το αίσθημα του ανήκειν και το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού, εμπλέκει τη διαλεκτική της μόδας με την επανάσταση της αυτοπραγμάτωσης, και εξηγεί τη θραύση που κάνουν οι μπίζνες της πλαστικής χειρουργικής με το «μαγικό κόλπο» της καταναλωτικής οικονομίας, ήτοι τη μετατροπή της ευκαιρίας σε υποχρέωση, ενώ επισημαίνει ορθά ότι στους ρευστούς καιρούς μας «η βία έχει επιστρέψει στο προσκήνιο και η χυδαία γλώσσα έχει παρεισφρήσει στην κομψή ομιλία του σαλονιού και στον δημόσιο χώρο» (σ. 52).

Επί τροχάδην: οι εκδόσεις Ουαπίτι έχουν κυκλοφορήσει αθορύβως είκοσι κομψότατα τομίδια από το 2010 έως σήμερα. Πρόσφατες κυκλοφορίες, το πόνημα Οι «σκληροί» παίζουν σκάκι (μτφρ. Ηλίας Διάμεσης), μια συνεκτική καταγραφή της εμφάνισης του ζατρικίου στο σύμπαν της αστυνομικής λογοτεχνίας, και οι θέσεις Προλεγόμενα σε μια Ιστορία της φιλοσοφίας, του Ανδρέα Ζαβιτσάνου, μια οξυδερκής αφορμή εκδίπλωσης σκέψεων για το «με ποιον τρόπο χάθηκε ο παλιός κόσμος». Γράφει ο Ζαβιτσάνος: «Κάθε πορεία ερμηνείας χαρίζεται σε μια γλώσσα που υπάρχει ώστε να προμηνύσει μια γλώσσα που έρχεται».

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ίχνη και χνότα» (εκδ. Γαβριηλίδη).