18/06/2024
Λαμπρινὴ Τριανταφυλλοπούλου (φιλολογικὴ ἐπιμέλεια): Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ὁ Αὐτοκτόνος, Μικρὰ Μελέτη», Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος, 2024.
Ἡ κριτικὴ ἔκδοση τοῦ «Αὐτοκτόνου» τοῦ Παπαδιαμάντη, ποὺ διεκπεραιώθηκε μὲ γνώση, εὐσυνειδησία καὶ ἀγάπη ἀπὸ τὴν Λαμπρινὴ Τριανταφυλλοπούλου, ἀποτελεῖ ἕνα ὑποδειγματικὸ κατόρθωμα, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι δείχνει ἐξ ὄνυχος πῶς πρέπει νὰ ἀντιμετωπίζεται ὁ νεοελληνικὸς λογοτεχνικὸς «λέων».
Τὸ ἔργο περιλαμβάνει τὴν κατατοπιστικὴ εἰσαγωγὴ τοῦ Σταύρου Ζουμπουλάκη «Οἱ αὐτοκτόνοι τοῦ Παπαδιαμάντη» (σσ. 9-23), τὸ τελικὸ κείμενο τοῦ (ἡμιτελοῦς) «Αὐτοκτόνου», ἔτσι ὅπως διαμορφώθηκε ὕστερα ἀπὸ τὴν ἐργώδη καὶ ἐντελῆ ἔρευνα τῆς Τριανταφυλλοπούλου (σσ. 25-33), μιὰ διεξοδικὴ παρουσίαση τῆς διαδικασίας μεταγραφῆς τοῦ χειρογράφου («Παράρτημα, Μεταγραφὴ χειρογράφου», σσ. 35-54), «Φιλολογικὰ ἐπιλεγόμενα», σσ. 55-73, καὶ τέλος φωτογραφημένες τὶς ἕντεκα σελίδες τοῦ παπαδιαμαντικοῦ χειρογράφου.
Στὴν εἰσαγωγὴ ὁ Σταῦρος Ζουμπουλάκης καταπιάνεται μὲ τό, ἀκανθῶδες ὁπωσδήποτε, θέμα τῆς ἀντιμετώπισης τῶν αὐτοκτόνων καὶ τῆς αὐτοκτονίας ἀπὸ τὸν μεγάλο μας πεζογράφο, δεδομένου, ἄλλωστε, ὅτι τέτοιες μαῦρες σκέψεις πέρασαν καὶ ἀπὸ τὸ δικό του τὸ μυαλό. Ὁ Ζουμπουλάκης ἀποκρούει τὴν ἄποψη τοῦ Βαλέτα ὅτι ὁ Παπαδιαμάντης ἄφησε ἀνολοκλήρωτο τὸ διήγημα ποὺ εἶχε ὑπόθεση «κακόδοξη καὶ ἀντιχριστιανική», μὲ τὸ βάσιμο ἐπιχείρημα ὅτι «συνολικὰ [] ἔχουμε δέκα διηγήματα (ἑφτὰ ὁλοκληρωμένα καὶ δημοσιευμένα καὶ τρία ἡμιτελὴ) μὲ αὐτοκτονικὰ πρόσωπα…». Ἡ εἰσαγωγὴ καταλήγει στὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ Παπαδιαμάντης «ὄχι μόνο δὲν συμφωνεῖ μὲ τὸν ἐκκλησιαστικὸ κανόνα νὰ μὴν ψάλλεται ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία στοὺς αὐτόχειρες, ἀλλὰ θὰ φτάσει στὸ σημεῖο νὰ μᾶς πεῖ ὅτι μιὰ μικρὴ αὐτοκτόνο, τὴν Οὐρανίτσα μας, ἀθῶο θύμα τῆς ἀνθρώπινης κακίας, τὴν ὁποία ἡ Ἐκκλησία δὲν ἔψαλε καὶ ἡ κοινωνία τὴν παραπέταξε ἔξω ἀπὸ τὰ ὅριά της, ὁ δίκαιος Κριτὴς τὴ συναρίθμησε στοὺς ἁγίους Του! Ἡ κακία τοῦ κόσμου εἶναι τεράστια, πιστεύει καὶ ὁ Παπαδιαμάντης, δὲν εἶναι ὅμως ἀπειρη. Ἄπειρο εἶναι μόνο τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ!»
Ἀκολουθεῖ τὸ κείμενο τῆς κριτικῆς ἔκδοσης, ποὺ περιγράφει τὸν σχεδιασμὸ τῆς αὐτοκτονίας τοῦ «πτωχοῦ Σακελλάριου», ἑνὸς ἀδέκαρου καὶ ἄστεγου νέου, ἀναγνώστη στὴν Ἐκκλησία, ὁ ὁποῖος κλέβει ἀπὸ τὸ κουρεῖο ἕνα ξυράφι, προκειμένου νὰ τὸ χρησιμοποιήσῃ γιὰ νὰ προβῇ στὸ ἀπονενοημένο διάβημα. Οἱ σκηνὲς τῆς διανυκτέρευσής του στὸν φοῦρνο ἢ τῆς λαθραίας εἰσόδου του στὸ δωμάτιο, γιὰ τὴν διαμονὴ στὸ ὁποῖο χρωστάει τρία ἐνοίκια, περιγράφουν εὔγλωττα τὴν οἰκονομική του ἐξαθλίωση, ἡ ὁποία φαίνεται νὰ εἶναι ὁ βασικώτερος λόγος ποὺ τὸν ὠθεῖ στὴν αὐτοχειρία. Τὸ ἡμιτελὲς διήγημα «κλείνει» μὲ τὴν εἴσοδο τοῦ Σακελλάριου «εἰς τὸ ναΰδριον», τὴν ὥρα τοῦ ἑσπερινοῦ, καὶ μὲ τοὺς διαλογισμούς του γιὰ τὸ κατὰ πόσον «ὁ Χριστός, ὡς εὔσπλαγχνος ὑπὲρ πάντα νοῦν καὶ λόγον, θὰ τὸν ἐλεήσῃ, καὶ ἂς μὴ δεηθῶσιν ὑπὲρ αὐτοῦ οἱ ἱερεῖς.»
Κυρίαρχο σ᾿ ὅλο τὸ διήγημα εἶναι τὸ καταθλιπτικὸ αἴσθημα ντροπῆς τοῦ ἥρωα γιὰ τὴν κατάντια του (ὁμολογεῖ στὸν κουρέα «ὅτι δὲν ἔχει λεπτά», ἀποφασίζει «νὰ πάρῃ καὶ τὴν ἐντροπὴν αὐτὴν» τῆς παράκλησης νὰ διανυκτερεύσῃ στὸν φοῦρνο, δὲν ἀκούει, ὑποτίθεται, καὶ δὲν ἐννοεῖ τὸ φαρμακερὸ σχόλιο «Καραϊσκάκη μ᾿ ἀρχηγέ!» ποὺ διακωμωδεῖ τὴν πεῖνα του, «φορολογεῖ» «πότε τὸν ἕνα καὶ πότε τὸν ἄλλον ἐκ τῶν φίλων του» καὶ ἀδυνατεῖ νὰ πληρώσῃ τὰ ὀφειλόμενα ἐνοίκια: «Ὁ Σακελλάριος ἐντρέπετο, ἐθύμωνεν, ὑπέσχετο, παρεκάλει, καὶ τὰ ἐνοίκια δὲν ἐπληρώνοντο ποτέ.»).
Καίτοι εἶναι ἐμφανὲς ὅτι πολλὰ στοιχεῖα τοῦ διηγήματος εἶναι αὐτοβιογραφικά, ἡ Λαμπρινὴ Τριανταφυλλοπούλου, τόσο στὴν ἑνότητα «Παράρτημα, Μεταγραφὴ χειρογράφου», ὅσο καὶ στὰ «Φιλολογικὰ ἐπιλεγόμενα», περιορίζεται –καὶ ἴσως κάνει καλά– στὴ συγκεκριμένη ἀποκατάσταση καὶ σχολιασμὸ τῶν παραναγνώσεων καὶ παρεμβάσεων, κυρίως τοῦ Βαλέτα, ποὺ δὲν τὸν τιμᾷ, βέβαια, ἡ ἀκόλουθη διαπίστωση: «Τόσο ὁ Βαλέτας ὅσο καὶ ὁ Δημητρακόπουλος εἶχαν ἐπισημάνει ὅτι [τὸ χειρόγραφο τοῦ «Αὐτοκτόνου»] ἦταν ἐξαιρετικὰ δυσανάγνωστο, μὲ μισοσβησμένα σημεῖα. Οἱ πληροφορίες ποὺ ἔδινε στὴν ἀναλυτικὴ περιγραφή του ὁ τελευταῖος ἦταν ἰδιαίτερα ἀνησυχητικές: ὁ Βαλέτας εἶχε παραλείψει σιωπηρὰ τὰ ἡμιεξίτηλα τμήματα, ἀντικαθιστώντας τα κάποτε μὲ δικῆς του ἐπινοήσεως παρενθετικὲς φράσεις.» (βλ. σσ. 68-69). Ἀκολούθως, ἡ Λαμπρινὴ Τριανταφυλλοπούλου καταθέτει τὴ δικιά της, οὐσιαστικὴ συμβολὴ στὴν ἀποκατάσταση τοῦ αὐθεντικοῦ κειμένου: «Μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι μόνο ἡ αὐτοψία θὰ ἔλυνε τὶς ἀπορίες μου, ἀναζήτησα τὸν Γιῶργο Παπαδιαμάντη καὶ τὸν παρακάλεσα νὰ ἐξετάσω τὸ χειρόγραφο. Μοῦ τὸ ἐπέτρεψε πρόθυμα. Διαπίστωσα τότε ὅτι ὁ τρόπος ποὺ εἶχαν τοποθετηθεῖ τὰ τέσσερα πρῶτα μονόφυλλα ἦταν ἐσφαλμένος καὶ ὅτι στὰ φύλλα αὐτὰ περιέχονται δύο διαφορετικὲς ἐκδοχὲς τῆς ἀρχῆς τοῦ διηγήματος. Οἱ ἐπαναλήψεις χωρίων στὸ γνωστὸ κείμενο τῶν ἐκδόσεων ὀφείλονται στὸν συμφυρμὸ τῶν δύο σχεδιασμάτων.» (σ. 69).
Πολλὰ θὰ μποροῦσε νὰ πῇ κανείς –καὶ ἐπαινετικά– γιὰ τὴν ἄρτια αὐτὴ ἔκδοση τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος (ἐγώ, ποὺ θεωρῶ τὸν ἑαυτό μου μανιακὸ τῆς διόρθωσης, μπόρεσα νὰ ἐπισημάνω μόνο ἕνα «γιατὶ,» μὲ βαρεῖα πρὶν ἀπὸ κόμμα (σ. 11), ποὺ ἐνδέχεται νὰ ξέφυγε ἀπὸ τὸ ἄγρυπνο βλέμμα τοῦ πολὺ καλοῦ διορθωτῆ Νίκου Ἀναστασόπουλου, ἂν καί, ὅπως πληροφοροῦμαι, ὑπάρχει ἡ διορθωτικὴ ἄποψη ὅτι ὁ τόνος στὸ «γιατὶ» δὲν ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸ ἂν ἀκολουθεῖ ἢ ὄχι σημεῖο στίξης, ἀλλὰ ἀπὸ τὸ ἂν τὸ «γιατὶ» εἶναι αἰτιολογικό, ὁπότε παίρνει βαρεῖα).
Περιορίζομαι στὸ νὰ ἐπισημάνω αὐτὸ ποὺ διαπίστωσα καὶ στὴν ἀρχή, ὅτι δηλαδὴ αὐτὴ ἡ ἔκδοση ἀποτελεῖ ἕνα ὑποδειγματικὸ κατόρθωμα, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι μπορεῖ νὰ διδάξῃ τὸν νεοεισερχόμενο στὸν κύκλο τῆς κριτικῆς ἔκδοσης νεοελληνικῶν κειμένων τὸν τρόπο προσέγγισής τους. Ἀπὸ ᾿κεῖ καὶ ἡ ἀπορία μου γιὰ τὸ πῶς δὲν βρέθηκε κάποιο πανεπιστημιακὸ τμῆμα ἢ ἐρευνητικὸ κέντρο νὰ ἀξιοποιήσῃ τὴ γνώση, τὴν πεῖρα, τὴν εὐαισθησία, τὸ μεράκι κ.λπ. τῆς Λαμπρινῆς Τριανταφυλλοπούλου (σὲ ἄλλες χῶρες –καὶ σὲ ἄλλα πανεπιστήμια–, κάτι τέτοιους ταλαντούχους ἀνθρώπους τοὺς κυνηγᾶνε μὲ τὸ ντουφέκι).
Ἀλλὰ μπορεῖ νὰ κάνω καὶ λάθος· μακάρι καὶ νὰ κάνω λάθος.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δωδέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου