O ΙΔΙΟΡΡΥΘΜΟΣ ΜΕΤΡ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΥΤΟΥΖΗΣ

 

 

Γράφει ο ΚΩΣΤΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ

 

Ο Νικόλαος Κουτούζης γεννήθηκε στηνΖάκυνθο το 1741. Από μικρός φανέρωσε την καλλιτεχνική του κλίση και μαθήτευσε στον Νικόλαο Δοξαρά, τον πρωτομάστορα της Επτανησιακής Σχολής, από τον οποίο
πήρε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής και αγιογραφίας. Η ευφυής, πολυσχιδής προσωπικότητα και ο πληθωρικός χαρακτήρας του τον ώθησε σε πολλές άλλες κοινωνικοπολιτικές δραστηριότητες στηλιτεύοντας την φαυλότητα της εποχής του. Αργότερα, μετά απόδιαμάχες με το περιβάλλον του, πήγε στην Βενετία, όπου σύμφωνα με βιογραφικές αναφορές τελειοποίησε τις σπουδές του στο εργαστήρι του Τιέπολο, περίφημου εκπροσώπου της Βενετσιάνικης σχολής. Το πρώτοτου έργο ήταν μια εικόνα των Αγίων Βαρβάρας και Ιωάννη του Δαμασκηνού, το οποίοζωγράφισε μαζί με τον δάσκαλό του Νικόλαο Δοξαρά, σε ηλικία 16 χρόνων και βρισκόταν στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου του Κόλα. Αργότερα, το 1766,φιλοτέχνησε την περίφημη, πολυπρόσωπη σύνθεση, η οποία απεικονίζει την λιτανείατου σκηνώματος του Αγίου Διονυσίου, με υπόδειγμα τον Γιαννάκη Κοράη ή Καστρινό,ο οποίος είχε ζωγραφίσει την λιτανεία του Αγίου Χαραλάμπους (1756). Άλλα έργατου που σώθηκαν από τον μεγάλο καταστροφικό σεισμό και την πυρκαγιά του 1953 στηΖάκυνθο βρίσκονται και εκτίθενται σήμερα στο Μουσείο Ζακύνθου, το ΜουσείοΣολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, σε μονές και εκκλησίες. Σημαντικά είναι τα τα έργα του με προσωπογραφίες που ανήκουν στην Εθνική Πινακοθήκη και την συλλογή Περδίου.

Εκτός από ζωγράφος ο Κουτούζης , ήταν και σατιρικός ποιητής. Έγραψεκαυστικές σάτιρες για διάφορα επώνυμα πρόσωπα, οι οποίες είναι αρκετάαθυρόστομες με επικριτικές προεκτάσεις. Ήταν αντίπαλος του ποιητή ΑντωνίουΜαρτελάου, δασκάλου του Ούγκο Φώσκολου και του Διονυσίου Σολωμού, τον οποίοειρωνευόταν, με στίχους του, για τις πολιτικές ιδέες του. Για το λόγο αυτόδημιούργησε πολλούς εντόπιους εχθρούς. Κάποιος από αυτούς, για εκδίκηση, τονχτύπησε μια νύχτα του 1770 με αιχμηρό αντικείμενο, πιθανόν φιαλίδιο με οξύ,κάτω από το αριστερό του αυτί, αφήνοντάς του ανεξίτηλο σημάδι στο πρόσωπο. Γιανα το καλύψει ο Κουτούζης, ο οποίος αναφέρει το συμβάν αυτοσαρκαζόμενος σεσάτιρα του, άφησε γενειάδα, κάτι που δεν συνηθιζόταν για τις ανώτερες τάξειςτην εποχή εκείνη.

Χειροτονήθηκε τελικά ιερέας στην Λευκάδα στις 8 Οκτωβρίου 1777, από τονεπίσκοπο του νησιού Μελέτιο, επειδή η Ζάκυνθος δεν είχε Δεσπότη, αλλά Πρωτοπαπάκαι η Βενετική κατοχική επικυριαρχία αναγνώριζε μόνο τις χειροτονίες, όπουγίνονταν από επισκόπους της δικής της περιφέρειας. O Νικόλαος Κουτούζης  ήταν εφημέριος στον Ιερό Ναό του AγίουΝικολάου του Μόλου, καθώς και στον Ιερό Ναό της Οδηγήτριας. Όμως παρά το σχήματου κληρικού, εξακολουθούσε να κρίνει, με παρρησία και τόλμη, τους συμπολίτεςτου.

Κατά την σωζόμενη παράδοση ο Κουτούζης  έκανε μεγαλόπρεπες λειτουργίες στους ναούς,όπου υπηρέτησε σαν εφημέριος, με μεγάλη θεατρικότητα και ιδιόρρυθμεςεντυπωσιακές εμφανίσεις. Φορούσε ειδικά ράσα, ώστε να φαίνονται οι αργυρέςπόρπες των παπουτσιών του και οι ερυθρές περικνημίδες του. Ο Ιάκωβος Πολυλάςσημειώνει: «Κοντά εις τα άλλα πράγματα ανάρμοστα εις τον ιερό χαρακτήρα τουείχε και τη συνήθεια να δείχνεται κοσμικός λεβέντης». Επίσης, ο ΓρηγόριοςΞενόπουλος αναφέρει: «Μόνον ενώπιον του θυσιαστηρίου ο ιερεύς αντικαθιστά τονσατιρικόν ποιητήν. Ακόμη ενθυμούνται την μεγαλοπρέπειαν και την κατάνυξιν, μεθ’ης επετέλει τας ιεροτελεστίας».  

Με τις « Έμμετρες βωμολοχικές σάτιρες» που συνέγραψε θεωρήθηκε και  "καταραμένος ποιητής", εκφράζονταςμε σκανδαλιστικούς στίχους την κοινωνία που ζούσε και που έτεινε στο περιθώριο.Η αλήθεια είναι όμως ότι ο παπα-Κουτούζης έβριζε τους αριστοκράτες και τηνυποκριτική ηθική τους γιατί αισθανόταν ότι πρόσβαλαν το ήθος του. Κομψευότανεπαράλληλα και επιζητούσε την προσοχή των άλλων από μια διπολική ελευθέρωση και ανάγκηπροβολής της καλλιτεχνικής του φύσης.

Αποβίωσε στις 23 Ιουλίου 1813 και θάφτηκε στην ιστορική εκκλησία της «Φανερωμένης»της πόλης της Ζακύνθου.

Ο Δήμος Ζακυνθίων, με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από το θάνατό του, αφιέρωσετιμητικά το έτος 2013 στη μνήμη του σημαντικού εικαστικού καλλιτέχνη καισατυρικού ποιητή του 18ου αιώνα Νικόλαου Κουτούζη. Το 2017 κυκλοφόρησαν από τιςεκδόσεις «Περίπλους» για πρώτη φορά αλογόκριτες οι ποιητικές σάτιρές του, μεεισαγωγικό κείμενο του Νικία Λούντζη, επίμετρο του Δημήτρη Αγγελάτου καιεπίλογο του Σπύρου Αλ. Καββαδία διαφωτίζοντας μας για την πολυσχιδήπροσωπικότητα του και τον κοινωνικό του περίγυρο.

Η ιδιότυπη περίπτωση του Νικόλαου Κουτούζη, για τον οποίο υπάρχουν αρκετάστοιχεία και αναφορές αλλά όχι σχετική διατριβή ή ουσιαστική μελέτη για τοεικαστικό του έργο και την καθοριστική συμβολή του στις απαρχές τηςνεοελληνικής τέχνης είναι βέβαια παρακολουθηματική μεν, όσον αφορά τηνβενετσιάνικη τεχνοτροπία του αλλά συνάμα και μια υποδειγματική αισθητική συνεισφοράστην ποιοτική της επαρχιακή εκδοχή. Επίσης η διάδοση της δυτικότροπηςτεχνοτροπίας  με την καλλιτεχνικήδιδασκαλία της από τον Κουτούζη ανέθρεψε νεότερους άξιους εκφραστές της, όπως ομαθητής του αγιογράφος και ζωγράφος Νικόλαος Καντούνης.

Τα «παράδοξα» βιογραφικά στοιχεία του Κουτούζη που είχα υπόψιν μου αποσπασματικά,μαθητήςστην Κεφαλονιά, στα πρώτα μου νεανικά μελετήματα με είχαν εντυπωσιάσει  εμψυχωτικά για την καλλιτεχνική μου πορεία καιμου έδωσαν θάρρος να εκφραστώ λογοτεχνικά και εικαστικά χωρίς φραγμούς καιενδοιασμούς, αναλογιζόμενος το θάρρος του και την επιμονή του να λέει αδίστακτατην γνώμη του αψηφώντας την ιδιότητα του και τους κινδύνους την εποχή εκείνη.Πολύ αργότερα είδα αυθεντικά έργα του και διαπίστωσα τις σπουδαίες ικανότητεςτου. Ιδιαίτερα οι εκφραστικές και δηλωτικές της αυτοπεποίθησης του αυτοπροσωπογραφίεςκαι οι προσωπογραφίες ευγενών, όπως του Αντώνιου Σιγούρου, του ΝαθαναήλΔομενεγίνη, του Διονυσίου Σολωμού, ως βρέφος καθώς και εξευρωπαισμένων αστών, πουφιλοτέχνησε στα πλαίσια της τυπικής μετωπικής στυλιστικής προσέγγισης, έχουνιδιαίτερες αισθητικές αρετές. Η ενδιάθετη ψυχογραφική ανάδειξη του χαρακτήραμέσω του βλέμματος, η επιδέξια προβολή και φορά χεριών και δακτύλων και ηλεπτεπίλεπτη επεξεργασία της χρωματικής επιφάνειας αναδεικνύει υποβλητικά τιςάνετες στάσεις των προσωπικοτήτων.

Κώστας Ευαγγελάτος

Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης.