Χρίστος Δάλκος: Ἡ ἐπιστήμη τῆς φακῆς

 

 

Τὸ ἔργο τοῦ RobertBeekesEtymologicalDictionaryofGreek(Ἐτυμολογικὸ Λεξικὸ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς), τ. 2, Leiden -  Brill, 2010, δικαίως θεωρεῖται ἡ τελευταία λέξη στὸν τομέα τῆς ἱστορικοσυγκριτικῆς ἐτυμολογικῆς διερεύνησης τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς. Τὸ ἔργο ἀποκτᾷ ἐπιπρόσθετη ἀξία, λόγῳ τοῦ ὅτι λαμβάνει ὑπ᾿ ὄψη του τὶς τελευταῖες ἐξελίξεις τῆς ἔρευνας τῆς λεγόμενης «προελληνικῆς», στὴν ὁποία ἔχει συμβάλει τὰ μέγιστα, πλὴν τοῦ Beekes, ὁ EdzardFurnée, μὲ τὸ θεμελιῶδες ἔργο του DiewichtigstenkonsonantischenErscheinungendesVorgriechischen(Τὰ κυριώτερα συμφωνικὰ φαινόμενα τῆς προελληνικῆς, 1972).

Ἐν τούτοις, ἐκεῖνο ποὺ κάνει ἐντύπωση μὲ τὸ ἔργο τοῦ σοφοῦ ἐπιστήμονα, εἶναι ὅτι, προκειμένου περὶ τῆς λεγόμενης «προελληνικῆς», ἐλάχιστα λαμβάνει ὑπ᾿ ὄψη του τὶς πλούσιες μαρτυρίες τῆς νέας ἑλληνικῆς, τῆς μόνης ζωντανῆς γλώσσας ποὺ ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ εὐρεῖες καὶ πολυποίκιλες σχέσεις μὲ τὸ θεωρούμενο μὴ ἑλληνικὸ καὶ μὴ ἰνδοευρωπαϊκὸ αὐτὸ γλωσσικὸ ὑπόστρωμα, ἀναγόμενο στὴν πρὸ τοῦ 2.000 π.Χ. ἐποχή^[1].

Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ ἄποψη τοῦ Beekes γιὰ τὸ πάγκοινο σήμερα ὄνομα τοῦ ὀσπρίου φακῆ, ἀρχ. ἑλλ. φακέα, φακῆ καὶ  φακός (= ὄχι μόνο τὸ φυτό, ὁ καρπὸς καὶ τὸ «ἔδεσμα ἐκ φακῶν», ἀλλὰ καὶ «κηλὶς ἐπὶ τοῦ σώματος, στίγμα», ἤτοι ἡ γνωστὴ σὲ ὅλους «φακίδα»): ἐνῷ ἀπουσιάζει οἱαδήποτε ἀναφορὰ στοὺς πάμπολλους παράγωγους ἢ σύνθετους νεοελληνικοὺς τύπους, ὁ R. Beekes, ἀφοῦ πιθανολογήσῃ «προελληνικὴ» καταγωγὴ τῆς λέξης, καταλήγει στὴν ἐπισήμανση τῆς φωνητικῆς συνάφειας τοῦ φακὸς πρὸς τὸ ἀλβανικὸ bathё(= κύαμος, κουκκί), συνάφειας ποὺ ἔκανε τὸν Kretschmer νὰ προσγράφῃ καὶ τὴν πάγκοινη ἑλληνικὴ λέξη φάσηλος (= φασόλι) σὲ ἰλλυρικὴ πηγή.

Χρειάζεται, λοιπόν, ἀντὶ νὰ καταφεύγουμε σὲ ἐξεζητημένες ἀναζητήσεις μακρινῶν καὶ ἀμφίβολων συγγενειῶν, νὰ παραθέσουμε δίπλα στὰ ἀρχαιοελληνικὰ ἢ μεταγενέστερα φακός, φακοειδής, φάκιον, φάκινος, φακινᾶς, φακινοπώλιον, φακώδης, φακωτός, φάκωσις, φακέα, φακῆ, φακεψός, φακηψός, Φακᾶς, πιθ. ἀφάκη, ἄφακος (= εἶδος ὀσπρίου, βῖκος), τὰ νεοελληνικὰ φακῆ, φακάλευρο, φακαμιά, φακάτο, φακάχερο, φακένιος, φακερός, φακέτα, φάκι, φακιά, φακιάδα, φακιόλω, φακίστρα, φακίτσα, φακοζούμι, φακόζουμο, φακολούβιν, φακοπίλαβο, φακόρροβα, φακόρροβι, φακόρρυζο, φακορρυζοπίλαφο, φάκος, φακόσπορος, φακόσπυρο, φακότριφτα, Πληθ. φακοτρούφτου(δ)α, φακοτσούρβι, φακού(δ)α, φακούδι,φακουδίτσι, *φακουδομαγερεία (φακουδομεαρέα), φακούλα, φακούνι, φακούρα, φακοφάγιν, φακοφάσουλο, φακόφλοιδα, φακόφυλλο.

Ὁ μακρὸς κατάλογος τῶν σχετικῶν μὲ τὴν φακῆ νεοελληνικῶν τύπων μπορεῖ νὰ ἐμπλουτισθῇ μὲ τὴν παράθεση σωρείας λέξεων ποὺ παραπέμπουν στὴν σημασία «κηλὶς ἐπὶ τοῦ σώματος, στίγμα, φακίδα», ὅπως φάκα, φακῆ, φακελά(δ)α, φακελατά(δ)α, φακελάτος, φακελοβράκατη, φακελόγλαρος, φακελόζωνος, φακελοκαντηλορά(δ)ης, φακελοκαντηλορά(δ)ικος, φακελομύτικος,  φακελοτσάγκατη, φακελόχειλος, φακάδα (Πληθ. σφακάες),*φακής (σφακής), φακίδα (καὶ σφακίδα, σφατσίδα, Πληθ. φακίες, σφακίες),*φακίδι (σφατσί), φακιδιάζω, φακιδιάρης, φακιδομούρης, φακίνα, φακίτσα, φακομούρης, φακούδι, φακούρι, *φακόφιδο (φακόφκιο), φακωδιάρης, φακωτός, φασκέλα, φασκελομούρης.

Ἂν συγκρίνῃ κανεὶς τὴν πλούσια αὐτὴ συγκομιδή, ἀντλημένη ἀπὸ τὸ ἐσωτερικὸ τῆς «νέας» ἑλληνικῆς, πρὸς τὸ πενιχρὸ καὶ ἀβέβαιο ἀλβανικὸ  bathё(= κουκκί) τῆς ἀκαδημαϊκῆς ἐπιστήμης, ἀβίαστα καταλήγει στὸ συμπέρασμα ὅτι γιὰ τὴν ἐτυμολόγηση τῆς λέξης φακῆ, φακὸς πρέπει πρωτίστως νὰ ληφθοῦν σοβαρὰ ὑπ᾿ ὄψη οἱ πάμπολλοι νεοελληνικοὶ τύποι, διότι ἐδῶ, ὡς φαίνεται, χτυπάει, ἀκμαία κιὁλοζώντανη, ἡ καρδιὰ τῆς λέξης. Αὐτὸ προκύπτει καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ νεοελληνικὴ παρουσιάζει ποικίλους τύπους καὶ φαινόμενα ποὺ δὲν ἀπαντοῦν στὴν ἀρχαία, καὶ ποὺ δίνουν τὴν ἐντύπωση ὅτι ἡ σημασία «κηλὶς ἐπὶ τοῦ σώματος, στίγμα, φακίδα» ἐνδέχεται νὰ προηγῆται τῆς σημασίας «ὄσπριο». 

Ἀλλὰ καὶ αὐτὸ νὰ μὴν συμβαίνῃ, δὲν νομίζουν οἱ σοφοὶ ἐπιστήμονες ὅτι οἱ πάμπολλες «νεο»ελληνικὲς μαρτυρίες ἔχουν περισσότερη βαρύτητα ἀπὸ τὸ ἀλβανικὸ  bathё,καὶ ὅτι ἑπομένως πρέπει νὰ καταδεχθοῦν νὰ ρίξουν μιὰ ματιὰ στὴν περιφρονημένη-καίτοι πάμπλουτη- «νέα» ἑλληνική; Καὶ ἂν δὲν τὸ κάνουν, τέλος πάντων, οἱ ξένοι σοφοί, δὲν νομίζουν πὼς ἦρθε καιρὸς νὰ τὸ κάνουν οἱ δικοί μας;

 

---

[1] Βλ. καὶ Χρίστος Δάλκος, βιβλιοπεριοδικὸ ἐνδοσυγκριτικά, τχ. 1, Σεπτ. 2021