Αγγλική αποικιακή αρχιτεκτονική στα τέλη του 19ου αιώνα: Το Αγροτοβιομηχανικό και Οικιστικό Συγκρότημα στην Αλίαρτο Βοιωτίας

της Ιφιγένειας Ψαρρά, αρχιτέκτων Το Αγροτοβιομηχανικό Συγκρότημα στην Αλίαρτο Βοιωτίας δημιουργήθηκε στα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αιώνα από την αγγλική εταιρεία Lake Copais Co Ltd, η οποία εγκαταστάθηκε το 1887 στην περιοχή προκειμένου να αποξηράνει τη λίμνη Κωπαΐδα και εν συνεχεία να εκμεταλλευτεί την αποκαλυπτόμενη γη. Τα πρώτα από τα κτίσματα θεμελιώθηκαν το 1887, ωστόσο ο κύριος όγκος τους άρχισε να κτίζεται την περίοδο 1905-1914. Το 1953, η αγγλική εταιρεία πούλησε στο ελληνικό κράτος την αποξηραμένη έκταση και τις εγκαταστάσεις της. Σήμερα το αγροτοβιομηχανικό συγκρότημα ανήκει στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 κηρύχθηκε διατηρητέο, καθώς σε συνδυασμό με τα υδραυλικά-τεχνικά έργα και την αρχιτεκτονική τοπίου, χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη αισθητική και ιστορική αξία. Το συγκρότημα (εικ.1) αποτελείτο από στάβλους, εκκοκκιστήριο, αποθήκες, μηχανουργείο (εικ. 2), ξυλουργείο, υδρόμυλους, ριζόμυλο, καθαριστήριο και συσκευαστήριο προϊόντων, καθώς και το διοικητικό-οικιστικό συγκρότημα των "Κήπων", το οποίο περιέλαμβανε το κτήριο διοίκησης και τις κατοικίες των υψηλόβαθμων στελεχών και υπαλλήλων της εταιρείας. Επιπλέον, υπήρχαν συγκροτήματα εργατικών κατοικιών σε συγκεκριμένες περιοχές της Αλιάρτου. Το Διοικητικό-Οικιστικό Συγκρότημα των "Κήπων" Ο περιβάλλων χώρος του διοικητικού-οικιστικού συγκροτήματος είχε σχεδιαστεί βάσει των αρχών της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου και εξ’αυτού έλαβε και το όνομα "Κήποι". Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα κτήρια και ο περιβάλλων χώρος τους βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση, εκφράζοντας με αυθεντικότητα τους τρόπους ζωής τόσο των Άγγλων στελεχών της εταιρείας αποξήρανσης, όσο και του ντόπιου πληθυσμού, την περίοδο των αρχών του 20ού αιώνα. Όλα τα κτήρια του συγκροτήματος είναι προσανατολισμένα στον άξονα Βορρά-Νότου και επικρατεί η πανταχόθεν ελεύθερη δόμηση, με μόνη εξαίρεση ένα συγκρότημα επτά κατοικιών εν σειρά (εικ.3). Τα δύο σημαντικότερα κτήρια των "Κήπων" είναι το κτήριο διοίκησης (εικ.4) και η ιδιαίτερα πολυτελής κατοικία του γενικού διευθυντή. Οι διαστάσεις της κάτοψης, καθώς και το ύψος τους διαφοροποιούνται σημαντικά από τα υπόλοιπα κτίσματα. Όσο πιο πολυτελή ήταν τα κτήρια των κατοικιών (και προορισμένα για περισσότερο υψηλόβαθμα στελέχη) τόσο πιο νότια και με μεγαλύτερες αποστάσεις μεταξύ τους χωροθετούνταν. Έτσι, είναι χαρακτηριστική τόσο η θέση της κατοικίας του γενικού διευθυντή, όσο και οι επτά εν σειρά κατοικίες που προορίζονταν για τα χαμηλόβαθμα στελέχη (εικ.5). Τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά των εικοσι δύο κτηρίων των "Κήπων" είναι: • Ο πρόστεγος ισόγειος εξώστης (κλειστός με σήτα για τα κουνούπια) • Οι ξύλινες στέγες με επικάλυψη από γαλλικά κεραμίδια • Οι καμινάδες από συμπαγή τούβλα • Τα ξύλινα παράθυρα με τα γαλλικά αναδιπλούμενα εξώφυλλα και τη σήτα. Στα σπουδαιότερα κτήρια τα τοξωτά ή ορθογώνια ανοίγματα περιβάλλονται από τούβλινες διακοσμητικές κορνίζες. • Οι ταμπλαδωτές εσωτερικές πόρτες • Τα ξύλινα δάπεδα στους κύριους χώρους και τα δάπεδα από τσιμεντοπλακίδια στους βοηθητικούς χώρους και τους εξώστες • Τα τζάκια ξύλου (κατασκευασμένα από πυρότουβλα) και τα τζάκια κάρβουνου από μαντέμι και πλακάκια φαγιάνς. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, το συγκρότημα των "Κήπων" αποτελεί χαρακτηριστικό και μοναδικό ίσως στην Ελλάδα δείγμα της αποικιοκρατικής αγγλικής αρχιτεκτονικής κτιρίων και κήπων (εικ.6). Η Πολυτελής Κατοικία του Διευθυντή της Lake Copais Co Ltd Η κατοικία του γενικού διευθυντή της αγγλικής εταιρείας Lake Copais Co και στη συνέχεια του Οργανισμού Κωπαίδας (εικ. 7, 8) κατασκευάστηκε το 1914 και ο αρχιτέκτονας που υπογράφει τα σχέδιά του είναι ο R.S.Cole. Στο κτήριο πραγματοποιήθηκαν δύο προσθήκες. Το 1920 κατασκευάστηκε πτέρυγα με χώρους για το υπηρετικό προσωπικό, ενώ το 1937 κατασκευάστηκε πτέρυγα με επιπλέον υπνοδωμάτια. Το κτήριο σήμερα είναι εγκαταλειμμένο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι έχουν βρεθεί τα αρχικά σχέδια κατασκευής των κτηρίων των "Κήπων", καθώς η ιστορική και αισθητική τους αξία είναι τεράστια (εικ.5, 9). Το συγκεκριμένο, λοιπόν, κτήριο είναι ισόγειο ορθογωνικό με κεραμοσκεπή  στέγη (εικ.10). Η πρόσβαση στην είσοδο του κτηρίου γίνεται μέσω μαρμάρινης κλίμακας, η οποία οδηγεί σε μικρό ξύλινο εξώστη (εικ.11). Τα γυάλινα τμήματα της εξώθυρας, καθώς και ο φεγγίτης της συμβάλλουν στον φωτισμό της αίθουσας που συνδέει την είσοδο με τον κεντρικό διάδρομο της κατοικίας. Επίσης, ο κεντρικός αυτός διάδρομος φωτίζεται και από φωταγωγό που υπάρχει στην οροφή του, καθώς ορισμένα κεραμίδια της στέγης ήταν γυάλινα. Στην ανατολική πλευρά του διαδρόμου βρίσκονται τα υπνοδωμάτια και το βεστιάριο, ενώ στη δυτική πλευρά οι χώροι διημέρευσης (καθιστικό, γραφείο και τραπεζαρία). Στη δυτική και ανατολική πλευρά υπάρχουν δύο ορθογωνικού σχήματος βεράντες, εγκιβωτισμένες στον όγκο του κτηρίου. Στη νότια πλευρά του βρίσκονται οι βοηθητικοί χώροι, όπως τα W.C. (ξεχωριστό για το υπηρετικό προσωπικό), τα υπνοδωμάτια του υπηρετικού προσωπικού, αποθηκευτικοί χώροι και η κουζίνα (η οποία επικοινωνούσε και με εσωτερικό παράθυρο με την τραπεζαρία). Τέλος, υπάρχει δεξαμενή νερού πάνω από την οροφή. Αξιοσημείωτη είναι η "διάτρητη επιδερμίδα" του κτηρίου, που εξασφαλίζει άπλετο φυσικό φωτισμό και συνεχή οπτική επαφή με τον ιδιαίτερου κάλλους περιβάλλοντα χώρο, στον οποίο συναντώνται: αποθήκη κηπουρικών εργαλείων, περίπτερο κήπου, γήπεδο τένις, κρεβατίνα και πέτρινη σκαλινάτα που οδηγεί σε μικρό αμφιθέατρο. Επιπλέον των προαναφερθέντων μορφολογικών χαρακτηριστικών που συναντώνται σε όλα τα κτηρια των "Κήπων", στην πολυτελή κατοικία του Διευθυντή προστίθενται και τα εξής: • Οι δύο αρχιτεκτονικές προεξοχές στα δύο άκρα της βόρειας όψης • Η χάραξη ψευδοϊσόδομου συστήματος στην πατητή τσιμεντοκονία που καλύπτει μεγάλο τμήμα των εξωτερικών τοιχοποιιών • Οι προβεβλημένοι γωνιόλιθοι στις γωνίες του κτιρίου • Οι στύλοι από τσιμεντότουβλα που συναντώνται στις δύο βεράντες. • Το τελείωμα των επιτεγίδων της στέγης • Το διάζωμα πλάτους 15 εκατοστών, που βρίσκεται σε ύψος ενός μέτρου από το έδαφος, περιτρέχει τις όψεις του κτιρίου και αποτελείται από λίθους που εκτείνονται σε ολόκληρο το πάχος της τοιχοποιίας, προστατεύοντάς την από ανιόντα φαινόμενα υγρασίας. • Οι μεταλλικές θυρίδες αερισμού των θεμελίων του κτιρίου. Μάλιστα, εικάζεται η ύπαρξη πέτρινων καναλιών που ξεκινούσαν από τις θυρίδες αυτές, προκειμένου να αεριστούν τα θεμέλια του κτhρίου, όπου δεν υπήρχε μπάζωμα. • Η σκάλα εισόδου, η οποία αποτελείται από μαρμάρινες βαθμίδες, ενώ οι χειρολισθήρες ειδικού σχεδίου είναι από σκυροκονία. • Η δίφυλλη εξώθυρα της εισόδου, με φεγγίτη, υποδοχή για γράμματα, ανοιγόμενα γυάλινα στοιχεία και σιδεριά • Οι εξωστόθυρες και τα παράθυρα με τοξωτά υπέρθυρα που πλαισιώνονται από εμφανή τούβλα και έχουν γαλλικά αναδιπλούμενα εξώφυλλα ή σιδεριά. • Τα δύο bow windows στη δεύτερη επέκταση του κτιρίου, επάνω από τα οποία υπάρχει επίχρισμα artificiel και που καθιστούν την προσθήκη αυτή "αντιπροσωπευτική της εποχής της" (1937). • Το εσωτερικό παράθυρο του μπάνιου από βιτρώ και αρμούς από μόλυβο • Τα ξύλινα windows seats στις δυο αρχιτεκτονικές προεξοχές • Στους εσωτερικούς χώρους του κτιρίου υπάρχει γείσο σε ύψος 2.60μ., με βάση το οποίο γίνεται χρωματική διαφοροποίηση στους τοίχους. • Τα εσωτερικά τόξα στην αίθουσα εισόδου, στις γενέσεις των οποίων συναντώνται μικρά κιονόκρανα. Το βάθος της έδρασης των πέτρινων θεμελίων είναι περίπου ένα μέτρο, με βάση από άοπλο σκυρόδεμα, επιχρισμένο με το υδραυλικό κονίαμα pozzuolana. Οι φέρουσες τοιχοποιίες είναι λιθόκτιστες, ενώ τα εσωτερικά ενδιάμεσα χωρίσματα έχουν κατασκευαστεί με οπτοπλινθοδομή (μπατική, από συμπαγείς οπτόπλινθους). Η μικρή πλάκα που κατασκευάστηκε προκειμένου να δημιουργηθεί το υπόγειο κελάρι αποτελείται από σιδηροδοκούς μορφής διπλού ταυ και σκυροκονίαμα (πρώιμη πλάκα της εποχής). Τα δάπεδα από τσιμεντοπλακίδια στερεώνονται πάνω σε πλάκα από σκυροκονία. Αντίθετα, τα ξύλινα δάπεδα στερεώνονται πάνω σε πατόξυλα, τα οποία εδράζονται σε τοιχία από λιθοδομή, προκειμένου να μην προκαλείται ταλάντωση όταν κανείς περπατά. Η οροφή του κτhρίου είναι κατασκευασμένη με μπαγδατοπήχεις. Γενικά, η ποιότητα των αρχικών υλικών που χρησιμοποιήθηκαν είναι άριστη, καθώς και η τεχνολογία δόμησης και ο τρόπος κατασκευής. Για τον λόγο αυτό το κτήριο δεν παρουσιάζει παθολογία στον φέροντα οργανισμό και από στατικής πλευράς βρίσκεται σε άριστη κατάσταση. Η παθολογία του και η άσχημη κατάσταση στην οποία το βρίσκουμε σήμερα, οφείλεται στην εγκατάλειψή του, στην έλλειψη συντήρησης και στην παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα. Η αντιμετώπιση της Κωπαΐδας ως οικοσυστήματος και ως χώρου ιστορικών και πολιτιστικών αναφορών υψηλής αξίας θα πρέπει να αποτελέσουν κύρια παραδοχή μιας μελέτης ανάπτυξης της περιοχής που πρώτιστα πρέπει να αντιμετωπίσει το ζήτημα της αξιοποίησης του αγροτοβιομηχανικού συγκροτήματος, με τρόπο τέτοιο που να καλύπτει τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Προτείνεται η μετατροπή του χώρου σε ένα ανοιχτό μουσείο για τη διαχρονική ιστορία της Κωπαΐδας, όπου θα αναδεικνύεται η φυσική, η αγροτοβιομηχανική και αρχαιολογική της κληρονομιά. Οι χρήσεις που θα μπορούσε να υποδεχτεί το αγροτοβιομηχανικό συγκρότημα Αλιάρτου είναι: η ανάπτυξη του αγροτουρισμού, η λειτουργία του Κέντρου Βοιωτικών Μελετών, καθώς και η φιλοξενία και προβολή του ιστορικού αρχείου Κωπαϊδας. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι πριν μερικούς μήνες ανακοινώθηκε η λειτουργία "Κέντρου Καινοτόμων και Αειφόρων Γεωπονικών Επιστημών" του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών στην Αλίαρτο. Το συγκρότημα των "Κήπων" θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ως χώρος πολιτισμού και αναψυχής, μελέτης και έρευνας. Πρώτο μέλημα θα πρέπει να είναι η διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και του συστήματος άρδευσης των κήπων, με τις τεχνολογικές εγκαταστάσεις, τα μονοπάτια, τις φυτεύσεις και τα κτίσματα. Συγκεκριμένα, προτείνεται η φιλοξενία του αρχείου Κωπαΐδας, καθώς και η μετατροπή ορισμένων κτηρίων σε ξενώνες, χώρους αναψυχής και εστίασης. Ασφαλώς, κάποιες κατοικίες θα πρέπει να διατηρήσουν την αρχική τους χρήση. Τέλος, όσον αφορά στο κτήριο της κατοικίας του Διευθυντή, προτείνεται να εφαρμοστεί ένα μοντέλο μεικτών χρήσεων και αλληλοδιείσδυσης λειτουργιών, προκειμένου να καταστεί επισκέψιμο από όσο γίνεται μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών. Η δημοσίευση αυτή βασίστηκε στα ευρήματα της ερευνητικής και διπλωματικής εργασίας που εκπονήθηκε και παρουσιάστηκε στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης το 2010, από την Dr. Ir. Ιφιγένεια Ψαρρά, υπό την επίβλεψη του Prof. Dr. Ir. Μιχαήλ Νομικού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΡΥΠΑΡΗ, M., ΚΟΙΛΑΚΟΥ, X., ΚΟΥΝΤΟΥΡΗ, E., ΜΕΛΙΟΣ ΚΑΙ N., ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, A. (1999), Κωπαΐδα: Μια περιήγηση στο χώρο και το χρόνο, εκδ. Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε. (Ινστιτούτο Μελέτης της Τοπικής Ιστορίας και της Ιστορίας των Επιχειρήσεων), Πειραιάς ΓΡΥΠΑΡΗ, M. (2000), “Αποκατάσταση, αξιοποίηση και ένταξη των διατηρητέων εγκαταστάσεων της Lake Copais Co. Ltd. σε πρόγραμμα ανάδειξης της διαχρονικής ιστορίας της Κωπαίδας”, Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών μελετών, τόμος 3β, ΄Γ Διεθνές συνέδριο βοιωτικών μελετών, εκδ. Εταιρεία Βοιωτικών Μελετών, Αθήνα ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗ, Μ. (2000), “Τα υλικά κατάλοιπα της αγγλικής εταιρείας ‘Lake Copais Co. Ltd.’: Μνημεία τεχνολογίας και πολιτισμού”, Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών μελετών, τόμος 3β, ΄Γ Διεθνές συνέδριο βοιωτικών μελετών, εκδ. Εταιρεία Βοιωτικών Μελετών, Αθήνα ΜΑΪΣΤΡΟΥ, Ε., ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ, Ε., ΓΡΑΦΑΚΟΥ, Μ., ΚΛΕΟΓΕΝΗ, Ε. ΚΑΙ ΜΠΕΛΛΟΥ, Χ. (2002), Αγροτοβιομηχανικό συγκρότημα Αλιάρτου Βοιωτίας, εκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα psarraefi@hotmail.com 31/10/2018 ΠΗΓΗ MONUMENTA

Εικ. 1 Τοπογραφικό διάγραμμα του αγροτοβιομηχανικού συγκροτήματος, όπου διακρίνεται και το συγκρότημα των "Κήπων" - έτoς σύνταξης: 1957. Πηγή: Mαϊστρου, Καραθανάση, Γραφάκου, Κλεογένη, Μπέλλου (2002), σ. 20 Εικ. 2 Άποψη του συγκροτήματος του μηχανουργείου Εικ. 3 Τοπογραφικό διάγραμμα του διοικητικού-οικιστικού συγκροτήματος των "Κήπων". Διακρίνονται οι κατόψεις των κτηρίων. Εικ. 4: Το κτήριο διοίκησης Εικ. 5: Σχέδιο του 1927, όπου απεικονίζεται σε κάτοψη, όψη και τομή, προτεινόμενη προσθήκη σε κτήριο που ανήκει στο εν σειρά συγκρότημα κατοικιών και είχε κατασκευαστεί το 1922. Πηγή: Οργανισμός Κωπαΐδας (2009) Εικ. 6: Χαρακτηριστική κατοικία στους "Κήπους" Εικ. 7: Απόψεις της βόρειας και δυτικής όψης της κατοικίας του διευθυντή της αγγλικής εταιρείας. Εικ. 8: Απόψεις της βόρειας και δυτικής όψης της κατοικίας του διευθυντή της αγγλικής εταιρείας. Εικ. 9: Σχέδιο του 1913, όπου απεικονίζονται οι όψεις, τρεις τομές, δύο μικρές τομές του υπογείου και η κάτοψη της κατοικίας του διευθυντή. Πηγή: Οργανισμός Κωπαΐδας (2009) Εικ. 10: Κάτοψη της κατοικίας του διευθυντή, όπου απεικονίζονται και οι δύο προσθήκες. Πηγή: προσωπικό αρχείο Εικ. 11: Βόρεια όψη της κατοικίας του διευθυντή. Πηγή: προσωπικό αρχείο