Γιοβάννα : Είμαστε εξαρτημένοι από ισορροπίες που ορίζουν οι δυνάμεις του χρήματος και της εξουσίας

 Καθένας σε όποιο σημείο της Γης βρεθεί να έχει στον τόπο που τυχαία γεννήθηκε αγαθά κεφαλαιώδη για τη ζωή δεν θα έπρεπε να είναι αποκλειστικός ιδιοκτήτης τους

Η Γιοβάννα δεν χρειάζεται συστάσεις. Καταξιωμένη στην Ελλάδα και στο εξωτερικό ερμηνεύτρια μεγάλων συνθετών και ποιητών μας, αλλά ταυτόχρονα και αναγνωρισμένη λογοτέχνιδα. Η περιπέτειά της στη γραφή ξεκίνησε από την ποίηση, ακολούθησε μια σειρά επιτυχημένων μυθιστορημάτων, αλλά πριν λίγο καιρό επέστρεψε και πάλι στον ποιητικό λόγο με τη συλλογή «Φως… Φως… Φως…» (εκδόσεις Μετρονόμος). Μιλήσαμε μαζί της γι’ αυτήν αλλά και για τη διαδρομή ενός ανθρώπου που επί δεκαετίες υπηρετεί λαμπρά, με συνέπεια, ήθος και σπάνια σεμνότητα, τον πολιτισμό και το πνεύμα μέσα από δύο πολύ διαφορετικές αλλά τελικά καθόλου αντιθετικές μορφές έκφρασης.

Οταν αρχίσατε να γράφετε, ήταν μια προέκταση ή συμπλήρωμα ίσως του τραγουδιού ή ήρθε να καλύψει μια άλλη, εντελώς διαφορετική εσωτερική ανάγκη σας;

Δύσκολη ερώτηση. Η πιο δύσκολη. Για να απαντήσω, θα πρέπει να αναλύσω εσωτερικές διεργασίες μαζί με την έλλειψη του ίδιου μου του εαυτού. Πάντως, μετρώντας τα βήματά μου τώρα, κατέληξα στο ότι ο ταγμένος για τον καθένα μας δρόμος μας πάει, δεν τον πάμε. Μετά από την πορεία μου στην τότε Σοβιετική Ένωση και στην Ευρώπη, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο λιγότερο κλείστηκα. Ήταν δικός μου εσωτερικός λόγος. Εδώ, αναγκαστικά, θα αγγίξω τη φιλοσοφία, τη μεταφυσική ίσως. Γιατί θα πω ότι ο Μεγάλος Κλειδούχος είχε στρέψει τις ράγες μου για εδώ. Στο δικό μου σήμερα. Αυτοσυντήρηση; Διέξοδος; Τότε άρχισα να σκέπτομαι το γράψιμο. Ο Σπήλιος Μεντής με γνώρισε στον Γιάννη Ρίτσο. Με δάσκαλο εκείνον ξεκίνησε η πορεία μου στον λόγο. Με το ευαγγέλιό του και στον πεζό λόγο προχωρώ πάντα.

Ξεκινήσατε με ποίηση, αλλά για πολλά χρόνια είχατε επικεντρωθεί στην πεζογραφία και καταξιωθήκατε με τα μυθιστορήματά σας.

Τι σας έκανε, λοιπόν, να επιστρέψετε και πάλι στην ποίηση, ήταν δική σας ανάγκη ή η αιτία ήταν κάποια ερεθίσματα που δεχτήκατε;

Τώρα ξέρω ότι η ποίηση είναι η ρίζα μου, το υλικό μου. Θυμάμαι την πολύ καλή κριτική που έκανε ο αγαπημένος μου Τάσος Λειβαδίτης στην ΑΥΓΗ για την πρώτη μου συλλογή. Έκπληξη με είχε ονομάσει. Από την οικογένεια του πατέρα μου (ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Φάσσος) πήρα την ωραία φωνή. Από τον ίδιο τον πατέρα μου την ευαισθησία, την καλλιτεχνική φύση. Είχα μέσα μου το καμπανάκι του σωστού, του λάθους. Έχω βλέμμα που ψάχνει πίσω από τις επιφάνειες. Έχω κρίση. Συνδυασμός όλων αυτών είναι η προσπάθειά μου στον λόγο. Το ποτάμι ένα. Έτσι όταν αναβλύζει η ποίηση, αφοσιώνομαι σ’ αυτή. Είναι απλό για μένα.

Πώς λειτουργούν για σας, ως άνθρωπο της γραφής, η ποίηση και η πεζογραφία; Ποιες είναι οι διαφορές της συγγραφής καθεμίας και τι εκφράζουν αντίστοιχα;

Η ποίηση έχει τη γλώσσα, τα δαχτυλικά αποτυπώματα κάθε ποιητή. Είναι η πιο πυκνωμένη γραφή. Σε δυο στίχους της χωράει όλη η Δημιουργία. Το μυθιστόρημα, παρ’ όλο τον εκτεταμένο του λόγο, έχει πολλές και δύσκολες ισορροπίες. Δεν αστειεύεται. Γράφεται κι αυτό από το εσωτερικό κύμα του συγγραφέα.

Τα μυθιστορήματά σας είναι ρεαλιστικά. Θα λέγατε ότι το ίδιο είναι και η ποίησή σας ή τη θεωρείτε περισσότερο εσωτερική, ίσως και υπαρξιακή;

Στα μυθιστορήματά μου βρίσκει τρόπο, ερήμην μου, και χώνεται η ποίηση. Ο αναγνώστης εύκολα θα καταλάβει ότι η γράφουσα είναι ποιήτρια. Στην ποίησή μου είμαι η βαθύτερη εγώ. Πολλές οι φορές που φοβάμαι τα άλματα των λέξεών μου, οι οποίες είναι απλές, καθημερινές αλλά οδηγούν σε έναν άλλο κόσμο. Κόσμο υπαρξιακό αλλά και φιλοσοφικό. «Αν χωρέσεις τη Δημιουργία σε μια ανάσα, αξίζει να πεθάνεις με την εκπνοή», όπως προλογίζω την τελευταία μου ποιητική συλλογή «Φως… Φως… Φως…».

Δεν έχετε εγκαταλείψει το τραγούδι και ούτε εκείνο εσάς, η φωνή αλλά και η δεξιοτεχνία σας είναι στο ίδιο πολύ υψηλό επίπεδο, όπως έδειξαν το ρεσιτάλ σας στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ αλλά και τα λίγα έστω τραγούδια που ερμηνεύσατε στην παρουσίαση της συλλογής σας. Αν σας γινόταν, λοιπόν, μια σοβαρή πρόταση νέου υλικού, δισκογραφικά ή το πιο πιθανό για κάποιες ζωντανές παραστάσεις, θα την εξετάζατε;

Ναι, θα την εξέταζα με το σημερινό μου βλέμμα. Δεν μου αρέσουν οι επαναλήψεις-τυμβωρυχίες. Προχωρώ, άρα υπάρχω. Καμιά φορά σκέφτομαι την εμφάνισή μου σε κάποιον από τους μεγάλους χώρους. Μόνο που θα ήθελα να προτείνω κάτι που να ανοίξει παράθυρα, να δημιουργήσει, να σημάνει, να ταξιδέψει τον θεατή-ακροατή πιο πέρα, πιο πάνω.

Δεδομένου ότι οι σπουδές σας στο τραγούδι ήταν κλασικές, θα σας ενδιέφερε μια πρόταση για μουσικό θέατρο;

Δεν νομίζω. Θα χρειαζόταν περισσότερη φυσική ενέργεια απ’ όση διαθέτω πια. Έπειτα νιώθω πως δεν είμαι εκεί τώρα.

Αν μπορούσατε να γυρίσετε πίσω τον χρόνο, θα επιλέγατε μια πολύ πιο εντυπωσιακή καριέρα στο εξωτερικό, την οποία άλλωστε είχατε αρχίσει, ή και πάλι αυτήν που είχατε, καθώς δεν θα μπορούσατε να ζήσετε μακριά από την Ελλάδα;

Εδώ θα πρέπει να εκθέσω σημεία που εντάσσονται στα μείον μου όπως το ότι έπρεπε να γεννηθώ με ισχυρό νευρικό σύστημα, να έχω εντελώς άλλο χαρακτήρα· όχι τόσο συναισθηματικό, ούτε να υποχωρώ στη μάχη με τους άλλους. Μεγάλωσα με καλλιεργημένο βαθιά μέσα μου τον φόβο. Και ήμουν πάντα μόνη. Όλα όσα έκανα τα έκανα χωρίς υποστήριξη κανενός, εκτός από τον Ρίτσο, τον φίλο μου τον Μεντή και τον Louis Rey, τον διευθυντή του ραδιοφωνικού σταθμού Γενεύης. Αυτός μου ζήτησε να εκπροσωπώ τον σταθμό στα πανευρωπαϊκά ρεσιτάλ Musique Aux Champs Elysees. Αυτός μου άνοιξε τον δρόμο και για τον διαγωνισμό της Eurovision, όπου εκπροσώπησα την Ελβετία το 1965. Για να παλέψεις στον κόσμο του τραγουδιού έξω, πρώτα απ’ όλα χρειάζεται να κρατάς τον εαυτό σου στα χέρια σου, και εγώ δεν ήξερα ποια είμαι. Ήμουν μόνη στην τύχη μου και χωρίς φαντασία που να σχεδιάζει, να απαιτεί. Ό,τι ερχόταν, έτσι γινόταν πάντα, το έκανα καλά.

Παράδοξα ή μη η χώρα όπου είχατε τη μεγαλύτερη απήχηση μετά την Ελλάδα ήταν η πρώην ΕΣΣΔ, είχατε κάνει μια περιοδεία εκεί που άφησε εποχή. Τι θυμάστε από αυτήν;

Δεν ήταν μία η περιοδεία, αλλά τρεις, το 1962, 1963 και 1966. Εκατόν πενήντα ρεσιτάλ, δηλαδή. με μια από τις συμφωνικές ορχήστρες της Μόσχα σε μεγάλες πόλεις. Θυμάμαι την αγάπη του κόσμου, τα δώρα τους, τα sold out ρεσιτάλ μου. Είδα την αγάπη τους για κάθε έκφραση της τέχνης από τον έξω κόσμο. Την υπερηφάνεια τους για το ότι είναι Ρώσοι πάνω απ’ όλα, αλλά και πόσο φιλικά και με πόσο σεβασμό αντιμετώπιζαν τους ξένους. Φυσικά, τα μάτια τους μιλούσαν και για τον κόπο τους να κερδίσουν τη ζωή τους. Τους ευγνωμονώ για όσα μου έδωσαν. Το «Άξιον εστί» μου χτίστηκε σε μεγάλο μέρος από την αγάπη τους. Της Γεωργίας κυρίως, όπου με αναγόρευσαν επίτιμη πολίτιδα της πρωτεύουσάς τους ύστερα από τριάντα χρόνια. Χάρη σε αυτούς ξέρω πια τι σημαίνει να είσαι είδωλο.

Πώς αισθανθήκατε, λοιπόν, την ημέρα της εισβολής του Πούτιν στην Ουκρανία; Και πώς νιώθετε για έναν πόλεμο που, φυσικά, μας αφορά όλους και όλες, αλλά για σας είναι σε έναν τόπο με τον οποίο είστε δεμένη, έχετε αναμνήσεις και σας αγάπησαν τόσο πολύ;

Άλλη μια δύσκολη ερώτηση. Στις αρχές του πολέμου η τηλεόραση έδειξε έναν νεαρό Ουκρανό που καθόταν με λυμένο σώμα σε ένα σκαλοπάτι και ρώτησε: «Τώρα γιατί γίνεται όλο αυτό;». Εγώ από τη φύση μου στέκομαι στη μέση. Δεν ξέρω να του απαντήσω. Ξέρω μόνο ότι χάνονται εικοσάχρονα παιδιά, ξέρω ότι μανάδες κλαίνε για τον χαμό τους, την αναπηρία τους, τόσο οι από εδώ όσο και οι από εκεί. Ξέρω ότι οι γενιές του σήμερα θα βηματίσουν στο αύριο με χαίνουσες πληγές. Βέβαια, καμιά φορά λέω ότι από τον πόνο προχωράει ο κόσμος, από αυτόν μαθαίνει. Όμως σκέφτομαι και πόσο περιφρονημένο είναι το «αγαπάτε αλλήλους» του Ιησού, που για μένα είναι το κλειδί για να πάψουν όλα τα κακά που προκαλούνται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ο κόσμος αλλάζει και εύκολα η ασυδοσία ονομάζεται ελευθερία, εύκολα ο θώκος, το χρήμα, γίνεται κυριαρχία, οδηγός.

Ποια είναι η θέση του ανθρώπου του πολιτισμού σε έναν κόσμο που τις τελευταίες δεκαετίες έχει αλλάξει τόσο πολύ;

Δεν μπορεί παρά να ακολουθεί και να προσαρμόζεται αξιοποιώντας τις κατακτήσεις του πνεύματος και μαχόμενος πάντα εναντίον της άρνησης. Για την ισορροπία, για τη μείωση του πόνου, τη δικαιοσύνη, την ευθύνη και όλες τις αξίες που πρέπει να είναι απαράβατες, και αυτά με πρώτη την αγάπη προς κάθε κατεύθυνση. Τώρα, για την ενεργειακή κρίση το πιστεύω μου είναι κάπως… αναρχικό. Τα μυστικά του δέντρου της γνώσης του κακού και του καλού δεν θα πρέπει να έχουν πατρίδα. Καθένας σε όποιο σημείο της Γης βρεθεί να έχει στον τόπο που τυχαία γεννήθηκε αγαθά κεφαλαιώδη για τη ζωή και τη λειτουργία του ανθρώπου δεν θα έπρεπε να είναι αποκλειστικός ιδιοκτήτης τους. Ανήκουν σε όλους όσοι γεννήθηκαν στη Γη και επιστρέφουν σε αυτή. Να υπάρχει μια κεντρική αποθήκη διανομής, όπως αφελώς λέω, μια διεθνή/πανανθρώπινη υπηρεσία που θα το φροντίζει. Αλλά αυτό θα γίνει μόνο όταν πολιτογραφηθούμε στο αστρικό σύμπαν ως όντα της Γης.

Συγκεκριμένα, πώς αντιμετωπίζεται και πώς νιώθει ο άνθρωπος του πολιτισμού στη χώρα μας με την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητά της των τελευταίων χρόνων και μάλιστα σε μια πολύ δυσμενή διεθνή συγκυρία - πανδημία, πόλεμος, ενεργειακή κρίση;

Συντρίβεται ο κάθε σκεπτόμενος. Απογοητεύεται, για να εναντιωθεί όμως. Πολλές φορές στη χώρα μας η διχόνοια έφερε συμφορές. Ο Έλληνας, όμως, ξέρει να ανασκουμπώνεται. Υπάρχουν συμπληγάδες. Δεν νομίζω ότι παίρνουμε άριστα στον χειρισμό τους ούτε όμως και ότι θα μπορούσαμε να το κατορθώσουμε αυτό. Δυστυχώς είμαστε εξαρτημένοι από τις ισορροπίες που ορίζουν οι δυνάμεις του χρήματος και της εξουσίας.

Η μνήμη, προσωπική αλλά και ιστορική, για τον άνθρωπο του πολιτισμού και ιδιαίτερα τον δημιουργό είναι φίλος, εχθρός ή κάτι αδιάφορο;

Αν δεν υπήρχαν οι ποιητές, δεν θα έμενε τίποτε από τη διδασκαλία της ασχήμιας των καιρών. Ακόμα ζούμε τον «Επιτάφιο» του δασκάλου μου, του Γιάννη Ρίτσου. Ακόμα έχουμε στήριγμα τον Παλαμά, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Ελύτη. Τους τραγουδάει ο λαός μας μέσα από τους ποταμούς του Θεοδωράκη, του Χατζιδάκι, του Ξαρχάκου και όλων των επιγόνων τους που άνοιξαν δρόμους συνειδητοποίησης του ποιοι στ’ αλήθεια είμαστε.\

Εξακολουθείτε να κάνετε σχέδια για τη συνέχεια;

Δεν κάνω σχέδια. Τα σχέδια απαιτούν μέλλον. Το δικό μου μέλλον το χτίζω με ορίζοντα τη μια εβδομάδα, τον ένα μήνα, το εξάμηνο. Αν οι σταγόνες που συνέλλεξα από τον ωκεανό του λόγου ή της έκφρασης του ήχου μου αφήσουν κάτι, τότε το «Άξιον εστί» μου θα είναι πλήρες προκειμένου να διανύσω την ευθεία μου.

ΠΗΓΗ   ΑΥΓΗ 13.11.22