Η εξίσωση του ποιητή

 

«Ελένη» στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία του Βασίλη Παπαβασιλείου

Του Λέανδρου Πολενάκη

ΑΥΓΗ 17/8/2022

Η «Ελένη» του Ευριπίδη είναι ένα Δράμα που προκαλεί μεγάλες απορίες. Σε αυτό ο ποιητής εισάγει μια καινοφανή εκδοχή του μύθου: Η Ελένη ποτέ δεν πήγε στην Τροία. Ο Ερμής, μετά από εντολή του Διός, την απήγαγε και την οδήγησε στην Αίγυπτο, στην αυλή του βασιλιά Πρωτέα. Και ο Πάρης πήρε μαζί του αντί για την Ελένη ένα ψεύτικο είδωλό της φτιαγμένο από κούφιο αιθέρα. Γι’ αυτό το κούφιο είδωλο, το φάντασμα, πολέμησαν και σκοτώθηκαν τόσοι άνθρωποι και αφανίστηκαν δύο λαοί. «Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη» θα γράψει αργότερα, στον ταραγμένο αιώνα μας, ο Γιώργος Σεφέρης.

Πόσο άδειο ήταν όμως τελικά το «πουκάμισο της Ελένης» και πόσο καινοφανής είναι όντως η εκδοχή του Ευριπίδη; Ο Πλάτων στον «Φαίδρο» μας δίνει ένα μικρό απόσπασμα από τη χαμένη «παλινωδία» του Στησίχορου, λυρικού ποιητή του 6ου αιώνα π.Χ., που ως θέμα του είχε την αποκατάσταση της «χαμένης τιμής» της Ελένης, η περιπέτεια της οποίας, κατά τον ποιητή, ήταν αποτέλεσμα μιας σκευωρίας των θεών! Σύμφωνα με τους στίχους που διασώζει ο Πλάτων, η Ελένη δεν μπήκε ποτέ στα «καλοχτισμένα καράβια», ούτε πάτησε το πόδι της στην άλλη ακτή του Αιγαίου.

Όλα τα πιο πάνω οδήγησαν πολλούς μελετητές να αποφανθούν ότι το έργο αυτό του Ευριπίδη απομακρύνεται από τον τραγικό κανόνα (όπως τον συνέλαβε η Δύση) και είναι ένα ειρωνικό Δράμα ή μια τραγικωμωδία των ανθρώπινων παθών. Το ότι περιέχει κωμικές αποκλίσεις, όμως, δεν το κατατάσσει αυτομάτως στο είδος της τραγικωμωδίας. Ο όρος είναι νεωτερικός και σηκώνει πολύ «νερό». Αν απομακρύνεται ο Ευριπίδης από κάτι, είναι από τον καθιερωμένο, καταδικαστικό, απαξιωτικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι ποιητές την ηρωίδα στα δράματά τους του ίδιου κύκλου.

Η «Ελένη» του Ευριπίδη διδάχθηκε μόλις ένα έτος μετά την πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία, την ίδια χρονιά που ο Αριστοφάνης δίδαξε τη «Λυσιστράτη» και αυτό, βέβαια, σημαίνει πολλά πράγματα. Το Άστυ, η πόλις των ανδρών, συρρικνώνεται και φυλλοροεί. Είναι καιρός να αποκατασταθεί στην προαιώνια θέση της η γυναίκα, που σηκώνει στις πλάτες της το μισό τουλάχιστον βάρος του κόσμου. Ο Ευριπίδης «θυμάται» τότε ότι η Ελένη είναι μία Θεά.

Πρόκειται για μια αντιπολεμική τραγωδία που δίνεται στο παρακμάζον άστυ των ανδρών, με στόχο να μας «παιδεύσει» να αγαπήσουμε ξανά το όμορφο, σε μια στιγμή όπως η σημερινή που μας πνίγουν η ασχήμια και η ευτέλεια. Και που οι «καλοθελητές» των συστημάτων έχουν βαλθεί με κάθε μέσο να μας κάνουν να λατρέψουμε το άσχημο. Ελένη ίσον καθολική ομορφιά, ίσον αρετή, ίσον δικαιοσύνη για όλους. Αυτή είναι η σωστική εξίσωση του ποιητή, σε έναν κόσμο που διαχωρίζει καταστροφικά τα τρία.

Αποτελεί πρόκληση για τον σύγχρονο σκηνοθέτη να εξισορροπήσει το τραγικό με το κωμικό, λύνοντας τη δύσκολη εξίσωση. Αυτό το κατορθώνει με τρόπο θαυμαστό, σχεδόν μαγικό, ο Βασίλης Παπαβασιλείου στην παράσταση στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου. Το στυλ «καμπαρέ» και ύφος «μπελ επόκ» που υιοθετεί είναι αρκούντως παραπλανητικό, όσο και το ανάλογο ύφος του Μπρεχτ στα έργα του που θέλουν να μας προβληματίσουν διασκεδάζοντας μας και αντίστροφα. Πίσω από τη ζωγραφισμένη επιφάνειά τους, σφύζει η ζωή με όλους τους χυμούς της, αστεία και σοβαρή ταυτόχρονα αλλά πάντα μοναδική.

Μια πολύχρωμη, ευρηματική παράσταση, με ζωντανή μουσική (σύνθεση: Άγγελος Τριανταφύλλου), χορό και εικαστικά, στην ωραία μετάφραση του Παντελή Μπουκάλα, με την έξοχη χορογραφία του Δημήτρη Σωτηρίου, με εκπληκτικά σημαίνοντα κοστούμια και παίζοντα σκηνικά (Άγγελος Μέντης) και μία σειρά ρόλους δουλεμένους στην εντέλεια, στην «κόψη του ξυραφιού», μεταξύ σοβαρού και αστείου.

Η Έμιλυ Κολιανδρή είναι μια ασυναγώνιστη Ελένη που συνδυάζει το βάθος με την επιφάνεια μιας δίδυμης ψυχής. Ο Μενέλαος του Θέμη Πάνου, απολαυστικός στα κωμικά και στα ηρωικά του. Η Θεονόη της Αγορίτσας Οικονόμου, ακριβέστατη στη «σοβαρότητά» της. Ο Θεοκλύμενος του Γιώργου Καύκα, τραγικός αλλά και φωτεινός μέσα στην ερωτική του ατυχία. Η Έφη Σταμούλη (γερόντισσα), μια κλασική φιγούρα. Οι αγγελιαφόροι των Δημήτρη Κολοβού και Άγγελου Μπούρα, ένα αλληλοσυμπληρούμενο κωμικό και δραματικό δίδυμο. Ο Τεύκρος του Δημήτρη Μορφακίδη, μια κατορθωμένη αμφιλογία, ο θεράπων (Παναγιώτης Παπαιωάννου) θετικός, οι Διόσκουροι (Νικόλας Μαραγκόπουλος και Ορέστης Παλιαδέλης), ολοκληρώνουν την παράσταση.

ΥΓ: Την παράσταση παρακολούθησα πέρσι το καλοκαίρι στο Βεάκειο του Πειραιά. Αποφάσισα να ξαναγράψω επειδή πιστεύω ότι τέτοιες θεατρικές δουλειές πρέπει να προβάλλονται όσο το δυνατόν περισσότερο.