Ευρωπαϊκή ύπαιθρος : Πολυδιάστατη ανάπτυξη ή τουριστική μονοκαλλιέργεια;

 

Του Γιάννη Σχίζα

Ποντίκι 15.2.24

 

 

 

    Τα τρακτέρ και οι αποκλεισμοί των  εθνικών οδών  ήλθαν και παρήλθαν στην Ελλάδα  το 1996, το 2001, το 2009, τον Ιανουάριο του 2016 -  οπότε   ο παλιός  νομάρχης Καρδίτσας Βασίλης Αναγνωστόπουλος,  ερωτηθείς για την  «ολική» παρουσία των αγροτών  δήλωσε : «Δεν υπάρχουν αριστεροί και δεξιοί αγρότες. Υπάρχουν πεινασμένοι και  αγανακτισμένοι αγρότες που δεν έχουν λόγο να γυρίζουν πίσω στα χωριά τους, αν δεν λάβουν απτές αποδείξεις από την κυβέρνηση ότι θα μπορέσουν να σπείρουν και να παραμείνουν στην θεσσαλική γη».  Το 2018 σε συμβολικό αποκλεισμό του δρόμου στον κόμβο της Αγιάς προχώρησαν οι αγρότες της Ενωτικής Ομοσπονδίας Αγροτικών Συλλόγων Λάρισας και της Πανελλαδικής Επιτροπής των Μπλόκων, έχοντας μαζί τους περισσότερους  από 25 φορείς. Το 2023 άλλες κινητοποιήσεις,  ενώ τώρα  ενώνουν τις δυνάμεις τους με τους υπόλοιπους αγρότες και οι άνθρωποι του πρωτογενή τομέα της Εύβοιας  , εκπρόσωποι του Αγροτοκτηνοτροφικού     και του Μελισσοκομικού Συλλόγου. Η υπόθεση της αγροτιάς είναι αυτή τη φορά καθολική,  κινητοποιεί την Πελοπόννησο, τη Θράκη, τη Μακεδονία και Θεσσαλία. Επίσης όμως η κινητοποίηση των αγροτών είναι και ευρωπαϊκή, αναφέρεται στη Γαλλία και στη Γερμανία, ενώ Ιταλοί αγρότες συμμετέχουν στα μπλόκα των Ελλήνων αγροτών. Η Ορνέλα Μούτι, εμβληματική  μορφή του κινηματογράφου, καβαλάει ένα τρακτέρ με την κόρη της για να μοιράσει πορτοκάλια της Καλαβρίας στο Φεστιβάλ του Σαν Ρέμο !  Δείχνοντας ότι αυτά είναι προτιμότερα από την κατσαριδόσκονη που προορίζεται για τροφή!

 

 

Τα βαθύτερα προβλήματα παραμένουν

 

Όμως τα προβλήματα της  ευρωπαϊκής αγροτικής παραγωγής παραμένουν.   Με βάση τη θεωρία της εξειδίκευσης και του «συγκριτικού πλεονεκτήματος» , που πρωτοδιατυπώθηκε  από τον Άνταμ Σμίθ στον «Πλούτο των Εθνών», η εξειδίκευση  της παραγωγής σε ένα τομέα, ένα προϊόν ή μια διαδικασία,  επιτρέπει την πιο ορθολογική οικονομική  οργάνωση και συμπιέζει τα κόστη. Η θεωρητική αυτή βεβαίωση  διαμόρφωσε και μια αντίστοιχη «οικονομολογική» πρόταση, που  αντιπαρατέθηκε στις πρακτικές της «ολοκληρωμένης ανάπτυξης» και  στις σημερινές συνθήκες υπηρέτησε το   μοντέλο   της    «ολιγοκαλλιέργειας», δηλαδή του αριθμητικού περιορισμού των αγροτικών  δραστηριοτήτων. Το μοντέλο αυτό  σε ορισμένες περιπτώσεις χωρών ή περιοχών, εξωθήθηκε σε ακόμη πιο ακραίες μορφές, όπως αυτή  της «μονοκαλλιέργειας» ή ακόμη και   της «μηδενικής καλλιέργειας», δηλαδή της ολικής  εξάλειψης  της γεωργικής  δραστηριότητας  από το οικονομικό τοπίο. Η λογική του συγκριτικού πλεονεκτήματος  στηρίχθηκε πάνω σε ένα ρευστό και βραχυπρόθεσμο σύστημα τιμών, και όχι σε μια μακροπρόθεσμη  «γεω-οικονομική» εκτίμηση των εξόδων παραγωγής . Συνήθως επρόκειτο για μια  παθητική   προσαρμογή στις διεθνείς αγοραίες διακυμάνσεις , που οδήγησε  στο να εγκαταλειφθούν καλλιέργειες και προϊόντα ικανά  να αποτελούν εφεδρείες της εγχώριας οικονομίας , παρά το   μεσοπρόθεσμο υψηλό τους  κόστος .

 

        Τα στερεότυπα του αναπτυξιακού λόγου,  η αντίληψη περί «πιλοτικών» χωρών και περί  «υποδειγμάτων», οδήγησαν πολλές φορές στην απεμπόληση των εγχώριων αναγκών. Δημιουργήθηκε ένας  ιδεολογικός κομφορμισμός σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες , σε πανεπιστημιακούς, κοινωνικούς και πολιτικούς χώρους, που οδηγούσε σε παθητικές προσαρμογές και «κολλούσε»  στο «παράδειγμα» της Αμερικής -  όπου οι  αγρότες  αποτελούν μόλις το 2%  του πληθυσμού . Το αποτέλεσμα είναι ότι οι  πολιτικοί  παράγοντες επωμίσθηκαν το έργο της διαμόρφωσης πολιτικών  «ευθανασίας» του αγροτικού κόσμου. Κύρια στόχευσή τους ήταν η διευρυμένη  αναπαραγωγή του συγκεκριμένου  αγροβιομηχανικού μοντέλου  , ανεξαρτήτως  των υπολοίπων επιπτώσεών του :  ανεξαρτήτως από το εάν η  συρρίκνωση  της αγροτικής οικονομίας  σήμαινε  ύφεση των περιφερειακών οικονομιών,  υποστήριξη  του ρόλου  των μεγαπόλεων ως «μαύρων οπών» της κοινωνίας,  κι ακόμη  εξάλειψη των μικρών  κυττάρων του χωριού  με την  ποιοτική αυτοκατανάλωση , την  ανταλλαγή  προϊόντων, τη διατήρηση τοπικών ποικιλιών, την ισορροπία   ανθρωπογενούς  φύσης και οικοσυστήματος. Πολλοί και διάφοροι παραγνώριζαν  το ότι σε μια Χ χρονική στιγμή ,  μπορεί  οι διεθνείς τιμές  να έδιναν   το «σήμα» π.χ.  της μειονεξίας  του ελληνικού σιταριού ή της ελληνικής τομάτας σε  σχέση με  τα αντίστοιχα προϊόντα της Ουκρανίας ή   του Βελγίου, όμως οι στιγμιαίοι  υπολογισμοί οφέλους-κόστους  αδυνατούσαν  να εκφράσουν  τα ευρύτερα κόστη  που θα είχε η απομάκρυνση των συγκεκριμένων  ελληνικών προϊόντων από τον «στίβο» της παραγωγής.....

 

Η ψυχαγωγική ύπαιθρος

 

     Στον ελληνικό χώρο  η υποχώρηση του αγροτικού  τομέα συνδυάστηκε  με την αυξανόμενη χρήση της υπαίθρου για ψυχαγωγικούς σκοπούς.  Ο τουρισμός ως «ασυνεχής» χρήση της υπαίθρου αλλά και η επέκταση της εξοχικής κατοικίας ως μονιμότερος εποικισμός της περιφέρειας, γνώρισαν μια έντονη ανοδική τροχιά το τελευταίο μισό του 20^ου αιώνα. Ειδικά η εξοχική κατοικία υπηρέτησε όχι μόνο τις φαντασιώσεις της κοινωνικής ανόδου , την αναζήτηση ενός ειδυλιακού μικροπεριβάλλοντος, τις απωθημένες «αγροτικές νοσταλγίες» ή την ανάγκη της απλής ζωής σε μια ανθρώπινη κλίμακα, αλλά επί πλέον λειτούργησε σαν ένα σύστημα  «αποθησαυρισμού» σε μια κοινωνία περιορισμένων επενδυτικών διεξόδων. . Στην  Ελλάδα ,  χώρα που έρχεται δεύτερη στο κόσμο μετά την Ταϊβάν στην κατοχή δεύτερης κατοικίας, οικοδομήθηκε  ένα ολόκληρο κύκλωμα δραστηριοτήτων μεσιτείας, κατασκευής σπιτιών, εσωτερικών και εξωτερικών υποδομών κλπ. που απασχολεί χιλιάδες εργαζόμενους. Εκ των πραγμάτων δημιουργήθηκε  μια οικονομική και κοινωνική δυναμική που ωθεί προς την κατεύθυνση της διευρυμένης αναπαραγωγής του οικιστικού φαινομένου στην μείζονα ύπαιθρο, με συνέπεια την υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας πολλών περιοχών  ή την περιβαλλοντική υποβάθμιση ορισμένων.

        Από την άλλη πλευρά απουσιάζει   ένα σχέδιο «εκτροπής» του παραγωγικού - κατασκευαστικού δυναμικού σε  κατευθύνσεις που θα διατηρούν την απασχόληση αλλά και την ποιότητα της ελληνικής υπαίθρου: Τέτοιες κατευθύνσεις θα μπορούσαν να είναι η ανακαίνιση παραδοσιακών οικισμών, η ανακατασκευή κυκλοφοριακών και άλλων υποδομών , η δόμηση στους υπάρχοντες οικιστικούς πυρήνες της περιφέρειας. Σε αντίθεση με αυτή την οπτική των πραγμάτων, η  «διεκπεραιωτική» διαχείριση του «εξοχικού χώρου» προσαρμόζεται στις αδράνειες των υπαρκτών συμφερόντων .   

 

       Οι κομφορμιστές-εκσυγχρονιστές  βλέπουν ένα άλλο μέλλον για την αγροτική παραγωγή, στηριγμένο στην υψηλή εξειδίκευση της εργασίας , στη  χωρική συγκέντρωση των γεωργικών δραστηριοτήτων, στις γενετικές τροποποιήσεις , στη χρήση χημικών ουσιών.  Ορισμένοι από αυτούς ενδεχομένως να εκφράζονται από το υπόδειγμα μιας υπερσυγκεντροποιημένης «αστικής γεωργίας», που πριν λίγο καιρό ενέπνεε τον Αμερικανό καθηγητή Ντεσπόμιερ  στη δημιουργία πολυώροφων κτιρίων με καλλιέργειες στις πόλεις !

      Από την άλλη πλευρά οι δυνάμεις που ορθώνονται ενάντια στον οικονομισμό χωρίς   να υψώνουν τη σημαία της νοσταλγίας ή  να «παραδίνονται στη παράδοση» ,   εκφράζουν  από πολλές διόδους τη διάθεσή τους να  προχωρήσουν σε «ήπιες» αλλαγές  . Δεν πρόκειται για μια πρόταση  αντικατάστασης της ελεύθερης πτώσης σε πτώση με αλεξίπτωτο , αλλά για μια πρόταση αναζήτησης της ποιοτικής παραγωγής και των ποιοτικών προϊόντων   που ανταποκρίνονται στη γεωγραφική ιδιαιτερότητα χωρών και περιοχών,  με πολυαπασχολούμενους αγρότες ευρείας αντίληψης, με μια γεωργία «εντάσεως πληροφορίας», οικολογική και συμβατή με τους φυσικούς πόρους ! Είναι  ένα εγχείρημα διάσωσης  γεύσεων, οσμών, αισθήσεων, τοπίων,  κοινοτικών δομών, αρθρωμένο με τις  επικοινωνιακές, κυκλοφοριακές, πολιτιστικές δυνατότητες της νέας εποχής. Όπου ακόμη και ο «κτηνοτρόφος τουρίστας» μπορεί να πάψει να αποτελεί το πιο σύντομο ανέκδοτο και να γίνει  υπαρκτή δυνατότητα  ενός επαγγέλματος, μακριά από τους πρωτογονισμούς της νομαδικής  κτηνοτροφίας...

       Με άλλα λόγια πρόκειται για  σκάνδαλο σε σχέση με την «ευκλείδια» εκσυγχρονιστική  οικονομολογία : Την  οικονομολογία  που καθηλώνεται σε βραχυπρόθεσμες  και ταμειακές  λογικές , αδυνατώντας  να  προσεγγίσει τα μεγάλα  αιτήματα ποιότητας ζωής....

 

*Γ.Σχίζα, «Η ψυχαγωγική χρήση της υπαίθρου», ανακοίνωση σε συνέδριο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας «Η διεκδίκηση της υπαίθρου» 28-30.3.2008