Του Γιάννη Σχίζα
Ο Hans Magnus
Enzensberger θεωρεί
ότι στο έτος 1800 μετά Χριστόν
εμφανίζεται ο όρος «Τουρίστας», αν και η σημειολογική ερμηνεία μιας ορισμένης πρακτικής ελάχιστα επηρεάζει
την πραγματικότητα.
Ο σύγχρονος τουρίστας επιδιώκει να χαθεί μέσα σε
ένα σύνολο εντυπώσεων, να ζήσει έντονα αν και προσωρινά , να ζήσει σε μια κατάσταση φυγής από την καθημερινότητα.
Αυτή είναι μια κατάσταση «ισορροπίας» που επιβάλλεται στις πιο μεγάλες μάζες
που ταξιδεύουν, για να ισοφαρίσουν τα
ελλείμματα της καθημερινής ζωής.
ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗ
Φαίνεται παράξενο, αλλά ο τουρισμός συνδέεται με τη φυσική :Στην κάθε προσωπική
ιστορία οι αφηγήσεις του τύπου «έχω πάει στο Ναύπλιο, στη
Ρώμη, στη Νέα Υόρκη, το Παρίσι, κλπ» στερούνται γενικά νοήματος, στο βαθμό που
δεν συνοδεύονται από τη δήλωση του χρόνου επίσκεψης. Είναι κάτι σαν τον
«τετραδιάστατο χωροχρόνο» της Φυσικής, που λειτουργεί ως έννοια προσδιορισμού
των γεγονότων : Το Ναύπλιο, η Ρώμη, η Νέα Υόρκη, το Παρίσι, είναι αοριστίες, στο βαθμό που δεν
συνοδεύονται από προσδιορισμούς του χρόνου επίσκεψης του είδους «πήγα το Ναύπλιο το 1995, πήγα στη
Ρώμη το 1990, στη Νέα Υόρκη το 2000, στο Παρίσι το 2008».
Γενικά ο τουριστικός χρόνος είναι πυκνός, άξιος για να συνδυάζεται με αναμνήσεις – ακόμη κι αν αυτές οι αναμνήσεις είναι δυσάρεστες.
Ο τουρίστας
συχνά θέλει να πάει σε ένα άλλο σύστημα, όπου δεσπόζουν ακραιφνείς
Αιγαιοπελαγίτες με πατροπαράδοτες βράκες ,
Μογγόλοι νομάδες που δεν ξέρουν ακόμη και από τηλεόραση, Λάπωνες
που χρησιμοποιούν σκυλιά για μεταφορές. Πολλοί διανοούμενοι και
καλλιτέχνες έχουν τροφοδοτήσει αυτή τη συμπαθητική αναζήτηση θυλάκων του
παρελθόντος μέσα στα πλαίσια του παρόντος. Ένας μάλιστα από αυτούς , ο Φερνάντ
Μπρωντέλ, ευχόταν στην Βενετία να μείνει η ίδια εσαεί, σαν την «ωραία κοιμωμένη
του δάσους»…
Η ζωή
όμως, χωρίς να αντικρούει γενικά κάθε
σκηνοθεσία ή κάθε μνημειοποίηση του χώρου ,
είναι αντίθετη με τις ταριχεύσεις, που επιτρέπουν να προσεγγίζονται απολωλότα
βιώματα. Εδώ υπάρχουν αξιοσημείωτες εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον
κανόνα : Λόγου χάρη η περίπτωση της
Ύδρας, όπου η εκτόπιση των αυτοκινήτων από τους δρόμους γίνεται βασικό στοιχείο μιας γραφικότητας και
αποτελεί ώθηση για την αναπόληση
του παρελθόντος.
Ο
φυσικός Χάϊζεμπεργκ υποστήριξε με την
αρχή της απροσδιοριστίας ότι η παρατήρηση επιδρά στο παρατηρούμενο
αντικείμενο, δημιουργώντας
θέμα αμφισβήτησης της αντικειμενικότητας της παρατήρησης. Στην
προτουριστική φάση του περιηγητισμού, ο
μεμονωμένος επισκέπτης δεν επιδρούσε στον τόπο επίσκεψης, όλα έμεναν άθικτα και
ακαλώπιστα. Όμως στο επίπεδο του
φτασμένου τουρισμού η παρουσία μεγάλων μαζών για επίσκεψη σε
ένα χώρο επιβάλλει το μετασχηματισμό της τουριστικής
πραγματικότητας με εξωραϊσμούς και
φτιασιδώματα, κάνοντάς μας να αμφιβάλλουμε γι αυτό που ο Καστοριάδης ονόμαζε
«πραγματική πραγματικότητα» : Να αναρωτιόμαστε π.χ. ,
αν αυτοί που μας υποδέχονται εκπέμπουν
παραδοσιακό - ελληνικό πνεύμα φιλοξενίας, ή
απλώς διαθέτουν πελατειακή λογική και χαμόγελα στημένα με
αυτοκόλλητο …
Ο κόσμος όμως
είναι ακόμη μεγάλος ! Κι αυτό
σημαίνει ότι η γνωριμία μαζί του είναι αναγκαστικά διαμεσολαβημένη από
ξεναγούς, από καταλόγους και διαβαθμίσεις των «αξιοθέατων» ,
από ταξιδιωτικά αφηγήματα. Η διαμεσολάβηση αυτή έχει τη δυνατότητα να
κάνει πιο εκλεκτική την επαφή, ή τουλάχιστον να την διεγείρει, ή
τουλάχιστον να κοινοποιεί – με οικονομία χρόνου και χρημάτων
- όσα θαυμαστά υπάρχουν στο ευρύτερο περιβάλλον ….Και τελικά να
επιβεβαιώνει μια ταξιδιωτική συγγραφέα,
την Κάτια Αντωνοπούλου, που θεωρούσε ότι με το ταξίδι ζει κανείς πιο έντονα,
διεγείροντας τους άλλους «δυνάμει
εαυτούς» που κομίζει ο καθένας , μαζί με τον συνήθη εαυτό του….
ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
Στην Ιατρική οι
πιο εναλλακτικοί στοχαστές υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν ασθένειες, αλλά
ασθενείς. Στην κοινωνιοψυχολογία του τουρισμού μια αντίστοιχη διαπίστωση
- «δεν υπάρχουν ταξίδια αλλά ταξιδιώτες» - υποστηρίχθηκε
ελάχιστα. Και όμως, σε όλη αυτή την διαχρονική πορεία
της υπερκάλυψης του περιηγητισμού από τον μαζικό τουρισμό,
υπήρξαν αναλυτές που εκτός από τις ιδιαιτερότητες των χώρων, των τοπίων, των
πολιτισμών, τόνιζαν τη σημασία του υποκειμενικού παράγοντα.
Στον μεσοπόλεμο ο Κώστας Ουράνης πρόβαλλε ως θετικό
υπόδειγμα αυτούς που δεν ενδιαφέρονται κυρίως για γνώσεις, αλλά για γοητεία,
κάνοντας « και το πιο μικρό ταξίδι να είναι μεγάλο».
Και ο Εντγκάρ
Μορέν καυτηρίαζε τον μαζικό
και τυποποιημένο τουρίστα ως
υπνοβάτη, που αδυνατεί να βιώσει τον περίγυρό του…
Η ασφάλεια είναι συνθήκη για την ύπαρξη του
ταξιδιωτικού ρεύματος, οι δε πρακτικές της Νέας Τάξης απασφαλίζουν δυνάμεις
καταστροφής στην περιφέρεια του κόσμου. Οι χώρες της «Κεντρικής Ασίας» γίνονται ακατάλληλες για το ρόλο του
τουρισμού, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός επικρατεί, πράγμα που αποδεικνύει
ότι ο τουρισμός εκτός από τη φυγόκεντρη
διαθέτει και μια κεντρομόλα τάση- καθώς το μίσος των τριτοκοσμικών αναδιπλώνει
τους προορισμούς του. Σήμερα μπορεί να έλκεται κυρίως από τη δύση, από τις πολυτέλειες που έχει στη διάθεσή του
στο ένα ή στο άλλο χωρικό σκηνικό της Γαλλίας, της Ισπανίας, των Μεσογειακών χωρών..
Αυτές οι πολυτέλειες συχνά τον αποσπούν
τόσο πολύ από το περιβάλλον, ώστε τον κάνουν αδύναμο να αναγνωρίσει αν
βρίσκεται στη μια ή στην άλλη χώρα ή στον ένα ή στον άλλο τόπο – στο Παρίσι ή
στη Βιέννη, στην Πάρο ή στην Σίκινο.
ΚΑΠΟΤΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Κάποτε στην Ελλάδα
τα έβαζαν με τον τουρισμό γενικώς: Λόγου χάρη, ο Ανδρέας Παπανδρέου, που
ζητούσε να μην «καταντήσει» η Ελλάδα χώρα των γκαρσονιών... Στη συνέχεια,
άρχισαν να γλυκαίνονται και να τα βάζουν μόνο με τους αλητοτουρίστες, οπότε
άρχισε το ειδύλλιο με τους «τουρίστες υψηλής εισοδηματικής στάθμης»...
Ο ελληνικός
τουρισμός ήταν αρχικά «παθητικός» - η Ελλάδα ξεκίνησε ως χώρα αποκλειστικά υποδοχής τουριστών, με 50 χιλιάδες
αφίξεις το 1950 ! Όμως με σημαντική
καθυστέρηση έγινε «ενεργητικός», καθώς ο Έλληνας άρχισε να ταξιδεύει στην
Ευρώπη, έστω και με συνάλλαγμα ραμμένο στη φόδρα του παντελονιού του... Ενώ
απελευθερωνόταν η εκροή συναλλάγματος και έσκαγε μύτη το συντομότερο ανέκδοτο
της ελληνικής γλώσσας («Αλβανός τουρίστας»), η μεσαία τάξη ακάθεκτη προχωρούσε
στην υπερκατανάλωση ταξιδιών - συχνά με στόχο την άντληση κοινωνικού κύρους.
Ακόμη και ο Μπόμπος
των ανεκδότων, ενήλικος πλέον, επέστρεφε από ταξίδι στη Ρώμη για να αφηγηθεί
στις φιλενάδες της μαμάς του ότι παρακολούθησε μια όπερα, αλλά δεν θυμόταν ακριβώς το όνομά της - αν
ήταν η «Τόσκα» του Πουτσίνι ή η πουτσ@... του Τοσκανίνι...
Οι
«νοικοκυραίοι» έδωσαν αποφασιστικό χτύπημα στον φτωχοτουρισμό με τον Νόμο
2160/93, που απαγόρευε το ελεύθερο κάμπινγκ - με παράπλευρη απώλεια το
συνταγματικό δικαίωμα των πολιτών στο χώρο... Όμως εκεί που
γενικά υπήρχε η φαντασίωση και η
προσδοκία του «βιομηχανικού τουρισμού», στηριγμένου στα φυσικά και πολιτιστικά
προσόντα της χώρας, τα πράγματα πήραν άλλη τροπή. Η διεθνής του τουρισμού κατασκεύασε
το φτηνό και οργανωμένο ταξίδι, που άφηνε ελάχιστα οφέλη στις εγχώριες
κοινωνίες. Τότε ήρθαν οι περιοχές ελεγχόμενου τουρισμού «με τα όλα τους» (all
inclusive) και το μοντέλο του ενσταβλισμένου τουρίστα. Οι αρμόδιοι δεν
«πρόσεξαν» την υποταγή της εγχώριας βιομηχανίας στους tour operators, ούτε την
κατάληξη των ΠΟΤΑ (Περιοχών Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης) σε μαύρες
τρύπες επανεξαγωγής των κεφαλαίων, που
πανηγυρικά είχαν εισαχθεί...
Το χειρότερο
βεβαίως δεν είχε συντελεστεί, γιατί εκκρεμούσε το... χειροτερότερο. Σε μια
προσπάθεια ενεργειακής ανάπτυξης άρχισε ο ευτελισμός των φυσικών στοιχείων της
χώρας. Με την άκριτη τοποθέτηση ανεμογεννητριών στο οπουδήποτε, συντέθηκαν
τοπία ασυνάρτητα, που απέχουν πολύ από τη συνταγή του «ανόθευτου» και
«αυθεντικού». Αυτή η υποχώρηση της γενικής αισθητικής έρχεται με την ταυτόχρονη
επικέντρωση του ορεινού τουρισμού σε σημεία χλιδής –π.χ. σε τόπους για χειμερινά σαλέ…
ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
Και τώρα; Τώρα έρχεται η
ώρα του διαστημικού τουρισμού, του τουρισμού που πέρα από αισθητικές ή άλλες αναζητήσεις διεκδικεί το πρωτόγνωρο
και πρωτοφανές.
Η αποστολή που βαπτίστηκε
Inspiration4, αναχώρησε μεταφέροντας
τους πρώτους τουρίστες από το Διαστημικό Κέντρο Κένεντυ, με επαναχρησιμοποιούμενο πύραυλο Falcon 9 της εταιρείας SpaceX. Μέσα σε τρεις ώρες,
η κάψουλα είχε φθάσει σε ύψος τροχιάς, στα 585 χιλιόμετρα, πιο μακριά από τον
Διεθνή Διαστημικό Σταθμό κι από το τηλεσκόπιο Χαμπλ, πιο μακριά από οποιαδήποτε
άλλη διαστημική αποστολή μετά το τέλος αυτών των αποστολών στη Σελήνη, δηλαδή του προγράμματος Apollo
της NASA το 1972.
«Οι πρώτοι τουρίστες» επέστρεψαν
μετά από τρεις ημέρες στο διάστημα,
παραμένοντας εκεί χωρίς τη
συμμετοχή κανενός επαγγελματία αστροναύτη. Έζησαν το δέος του ύψους, συνάντησαν
το γήϊνο φως σε μια απαράμιλλη συχνότητα
ύστερα από το σκοτάδι, βίωσαν την
έλλειψη της βαρύτητας, βίωσαν τις
αντιδράσεις του ίδιου του σώματός τους σ’ αυτή την έλλειψη. Βίωσαν το άγχος της επανόδου, την μικρή αλλά υπαρκτή
αμφιβολία εάν θα καταφέρουν να αντισταθούν στην αύξηση της θερμοκρασίας, όταν
αυτή ανέρχονταν σε 1200 περίπου βαθμούς στην επιφάνεια του διαστημοπλοίου.
Επρόκειτο για μια θριαμβευτική επιτυχία, ανεξάρτητα από το αν ο πρόεδρος των
ΗΠΑ Τζο Μπάϊντεν δεν θέλησε να σχολιάσει το ιστορικό αυτό επίτευγμα και προτίμησε τον ύπνο, όπως τον κατηγόρησε ο
Έλον Μασκ - ο επικεφαλής της Space X
και πρωτοπόρος στον αγώνα «απόλαυσης»
του διαστήματος….
Η απόλαυση βέβαια είναι πολύ « τσουχτερή».
Στη δεκαετία του 90 η εταιρεία Bob Citron
υπολόγιζε ότι το κόστος θα ήταν 40-45000 δολάρια, αλλά μέχρι να «στρώσει
η δουλειά» μπορεί να στοίχιζε 500.000
δολάρια. Ουσιαστικά το πρώτο βήμα για την «ερασιτεχνική» προσέγγιση του
διαστήματος έγινε το 2001, όταν δυο επιχειρηματίες
διέθεσαν από 20 εκατομμύρια δολάρια για να παρακολουθήσουν ταχύρρυθμα μαθήματα
Αστροναυτικής στη Ρωσία με στόχο να
ακολουθήσουν μια 8ημερη εκδρομή στον
Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Η συνέχεια
όμως εκφράστηκε από τον Έρικ
Άντερσον(2003), που εκτίμησε ότι σε λίγα
χρόνια θα γίνονται πτήσεις γύρω από τη γη με 100.000 δολάρια, ποσό ανάλογο με το κόστος μιας αποστολής
στο Έβερεστ !
Διάφοροι ευφάνταστοι ή
φαντασμένοι επιχειρηματίες έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να περιγράψουν
εκδρομές σε ένα ακόμη πιο απόμακρο προορισμό, που είναι η Σελήνη . Έτσι, σύμφωνα με το Σπήγκελ του Σεπτεμβρίου 1996, ο Αμερικανός
ταξιδιωτικός πράκτορας Τζακ Γκάρβορι είχε αρχίσει να κλείνει θέσεις από τις
αρχές των 50ς, ενώ το πρώτο βήμα των διακοπών στο φεγγάρι έκανε ένα γιαπωνέζικο
διαστημικό πρόγραμμα. Μεγάλο ρόλο σ’ αυτό το σχεδιασμό έπαιξε και η οικοδομική
(!) εταιρεία «Σιμίτσου», που εκτιμούσε ένα κόστος 22 εκατομμυρίων δραχμών για την παραμονή σε
διαστημικό ξενοδοχείο επί της Σελήνης με όλα τα κομφόρ, συμπεριλαμβανομένης της
τεχνητής βαρύτητας σε εστιατόριο. Από αυτό τον υπολογισμό έλειπε ο χρόνος
παραμονής….
Τώρα η εξτρέμ μπουρζουαζία μπουχτισμένη από
διάφορα ταξίδια με προβλεπόμενη ή αμφίβολη ικανοποίηση, με ανόδους στα Ιμαλάϊα, με βυθίσεις στη νήσο Μπικίνι για εκτίμηση της πυρηνικής
καταστροφής, με ωκεανογραφικά επιτεύγματα
και καθόδους με βαθυσκάφη, με
επισκέψεις στο Τσερνομπίλ και σε υπόγεια σπήλαια , βλέπει με πολύ ενδιαφέρον
ένα ταξίδι λουξ στο διάστημα .Είναι η διαλεκτική του ανταγωνισμού που κάνει τον
καθένα να επιδιώκει μετάβαση εκεί που δεν πήγε ο καθένας, που εξέφρασε ο Νίκος Πρόκοβας σε ένα άρθρο του με τίτλο «Τουρίστες
go home» : «Ο κουμπάρος πήγε στις Σεϋχέλλες
και εμείς θα πάμε στην Αιδηψό;»
Στην εναρκτήρια ομιλία του
στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 20.9.21
ο γενικός γραμματέας του οργανισμού δήλωσε ότι οι διαστημικές
περιπέτειες δισεκατομμυριούχων όπως ο Τζεφ Μπέζος και ο Έλον Μασκ αναδεικνύουν το γιγάντιο
χάσμα ανάμεσα στους φτωχούς και τους υπερπλούσιους. Η διαπίστωση αυτή ήταν σοφή
αλλά ταυτόχρονα και αναποτελεσματική στο να εκτρέψει τον τουρισμό υπερπολυτελείας
από τους προορισμούς του…
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1.Γιάννη Σχίζα, «Ο άλλος
τουρισμός», Εναλλακτικές εκδόσεις – Οικοτοπία, 1998
2. Αυγή, «Τουρισμός στο
διάστημα», 25.9.21
3. ΤΑ ΝΕΑ, «Ξενοδοχεία στο
διάστημα», 21.6.2003
4.ΣΠΗΓΚΕΛ- Ελευθεροτυπία
2.10. 1996, «Τουριστικός οδηγός στη Σελήνη»
5. Hans Magnus Enzensberger, “Πολιτική και
πολιτισμός», δοκίμιο «Μια θεωρία για τον τουρισμό», εκδόσεις SCRIPTA
6. Lionel Casson, «Το
ταξίδι στον Αρχαίο Κόσμο», εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου