Ο πολιτικός Καραγάτσης

Του Φίλιππου Φιλίππου

H πρόσφατη έκδοση από την Άγρα και το Βιβλιοπωλείον της Εστίας του βιβλίου του Ανδρέα Εμπειρίκου Ο «Σέργιος και Βάκχος» του Μ. Καραγάτση μας προκαλεί και μας προσκαλεί να θυμηθούμε έναν σπουδαίο συγγραφέα, τον Μ. Καραγάτση. Όπως γράφει στον πρόλογό του ο γιος του Λεωνίδας, ο Εμπειρίκος θεωρούσε τον Καραγάτση τον πιο σημαντικό Έλληνα μυθιστοριογράφο. Το μυθιστόρημα Σέργιος και Βάκχος απηχεί τις απόψεις του Καραγάτση για τον έρωτα, τη θρησκεία και την πολιτική. Όπως λέει στον δικό της πρόλογο η Μαρίνα Καραγάτση, σε αυτό κατηγορεί για ακόμα μια φορά την Εκκλησία που παρερμήνευσε το δίδαγμα του Ιησού και «οδήγησε την ερωτική ζωή των χριστιανών σε σκοτεινά αδιέξοδα».

Ο Καραγάτσης (γεννήθηκε στις 23 Ιουλίου 1908 και πέθανε στις 14 Σεπτεμβρίου 1960), αστός και κοσμοπολίτης, γόνος γαιοκτημόνων της Θεσσαλίας (ο αδελφός του Τάκης Ροδόπουλος ήταν πολιτικό πρόσωπο της Δεξιάς, δηλαδή του Λαϊκού Κόμματος, βουλευτής, υπουργός και πρόεδρος της Βουλής), ανήκε στη συντηρητική παράταξη

. Αν ήθελε, θα μπορούσε να αναδειχτεί στην πολιτική εντασσόμενος σε μεγάλο δεξιό κόμμα, είχε προτιμήσει όμως να πολιτευτεί –για λίγο– με το κομματίδιο του Σπύρου Μαρκεζίνη και απέτυχε παταγωδώς.

Ως νέος έδειχνε κάποια συμπάθεια στις μαρξιστικές ιδέες. Στα πρώτα του μυθιστορήματα, το Συνταγματάρχης Λιάπκιν και το Γιούγκερμαν, βρίσκουμε απόηχους της Οκτωβριανής Επανάστασης, η οποία άλλαξε τη ροή του τότε κόσμου, επηρεάζοντας θετικά πολλούς αστούς διανοούμενους. Στον Λιάπκιν διαφαίνεται μια κριτική στάση έναντι της επανάστασης και των μπολσεβίκων. Εκεί, διαβάζουμε τον εξής διάλογο:

–Αρνείσαι πως το καθεστώς του Λένιν είναι απάνθρωπο;
–Κάθε άλλο! Πιο απάνθρωποι όμως είμαστε εμείς που του ανοίξαμε το δρόμο. Και τώρα πού είναι τα mea culpa μας;
–[...] Εκείνοι, όταν ήταν εξόριστοι, είχαν μια ιδεολογία, πολεμούσαν για ένα είδος ηθικής. Εμείς, τώρα, τι κάνουμε; Τι προτείνουμε στο ρώσικο λαό, που υποφέρει τα πάνδεινα από τους μπολσεβίκους; Την επιστροφή στο παλιό καθεστώς των τσιφλικιών, των γαλονιών, και της αμεριμνησίας μας...

Στην Κατοχή, ο Καραγάτσης πέρασε από το ΕΑΜ, όπου όμως δεν έμεινε πολύ, προφανώς επειδή διαφωνούσε με τις επιλογές των ηγετών του. Μετά την Απελευθέρωση και στη διάρκεια του Εμφυλίου εντάχθηκε στο αντικομμουνιστικό στρατόπεδο. Ήταν όμως μετριοπαθής και διατηρούσε καλές σχέσεις με αριστερούς λογοτέχνες, όπως λ.χ. με τον Νίκο Καββαδία.

Επανερχόμαστε στο Σέργιος και Βάκχος. Πρόκειται για ένα περίεργο ιστορικό μυθιστόρημα, κωμωδία ή παρωδία του είδους, μα και χρονικό, μέσω του οποίου ο Καραγάτσης ασκεί δριμεία κριτική στο καθεστώς της Ρώμης του 3ου μ.Χ. αιώνα, όταν στον στρατό κατατάσσονταν μόνο οι φτωχοί και καταπιεζόμενοι από την «πλεονεκτική πλουτοκρατία». Ήταν στρατός που ανεβοκατέβαζε αυτοκράτορες, δεν πολεμούσε υπέρ βωμών και εστιών και είχε καταντήσει «ληστοσυμμορία».

Προτού ακόμα κυκλοφορήσει το βιβλίο, ένα απόσπασμά του δημοσιεύτηκε στο αριστερό περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης (αρ. 27, Μάρτιος 1957). Με αυτό το «ανατρεπτικό» κείμενο ο Καραγάτσης αναβαπτίστηκε στον χώρο των αριστερών διανοουμένων, με τους οποίους είχε συνεργαστεί κατά την Κατοχή, όταν δημοσίευσε κείμενό του στους παράνομους Πρωτοπόρους ως Χρήστος Νεζερίτης.

Στο Σέργιος και Βάκχος (κυκλοφορεί από την Εστία), ο Βάκχος λέει στον Σέργιο (ο διάλογος μπήκε στο περιοδικό): «Οι παραλήδες πήραν τα μέτρα τους, να τηλώνουν γερά την παραδαρμένη τους κι ο λαουτζίκος ψοφάει της πείνας!» Κι ο Σέργιος: «Σ' εκείνον που εμείς τον ψοφάμε της πείνας, δίνουμε το δικαίωμα να επιδιώξει καλλιτέρεψη της ζωής του». Πάλι ο Βάκχος: «Ναι, πώς! Ας τολμήσει ο φτωχός να σηκώσει κεφάλι!»

Στο μυθιστόρημα, όμως, ο Καραγάτσης κριτικάρει και τον μαρξισμό, θεωρώντας τον νέα μορφή θρησκείας. Γράφει υπό μορφή διαλόγου (το απόσπασμα δε δημοσιεύτηκε στο αριστερό περιοδικό): Αρχάγγελος Μιχαήλ: «...ο μαρξισμός παρουσιάζεται σαν σύστημα κοινωνικό-πολιτικό. Ο τρόπος όμως της εφαρμογής του πηγάζει αποκλειστικά από τις θεωρίες του Καρλ Μαρξ, τις οποίες οι οπαδοί του πιστεύουν σαν Βαγγέλιο». Σέργιος: «Πίστευε και μη ερεύνα;» Μιχαήλ: «Ακριβώς. Δόγμα επιβαλλόμενο φανατικά, πιεστικά, που θεωρεί αίρεση την αντίρρηση, την αμφιβολία, την κριτική και την ελεύθερη σκέψη». Βάκχος: «Σαν να λέμε οι δικές μας υπερβολές, όταν ο χριστιανισμός έγινε κρατική θρησκεία».

Στο μυθιστόρημά του 10 που έμεινε ατελείωτο εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του, ο Καραγάτσης, έχοντας ξεπεράσει κάποιες συντηρητικές αντιλήψεις, μιλάει για τους προλετάριους, τους εργάτες στο λιμάνι και τα εργοστάσια του Πειραιά. Σε αυτό, καταφέρεται εναντίον των εργατοπατέρων, όπως τον ηγέτη της ΓΣΕΕ Φώτη Μακρή, δεξιό συνδικαλιστή, προσκείμενο στο κόμμα της ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή, χαρακτηρίζοντας την ομάδα του «συμμορία». Στο ίδιο μυθιστόρημα υπάρχουν θετικοί και αρνητικοί ήρωες, τους οποίους αντιμετωπίζει πότε με σκληρότητα και πότε με ειρωνεία. Ωστόσο, τους κομμουνιστές τους παρουσιάζει θετικά, είναι σχεδόν οι μόνοι που δεν προδίδουν και δε χάνουν την ανθρωπιά τους.

Αυτό βεβαίως σημαίνει πως ήταν ανοιχτό μυαλό, πως η σκέψη του προχωρούσε, πως δεν ήταν αγκυλωμένος σε παλιές και σκουριασμένες ιδέες.

Δημοσιεύτηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2014  στο diastixo.gr