Ναι, μπορώ να το πω άφοβα, ο Κώστας Κουλουφάκος είναι ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς λογοτέχνες μας.
Συνέδεσε το όνομά του με το πιο ρηξικέλευθο περιοδικό τέχνης στη μεταπολεμική Ελλάδα. Όμως ο Κώστας Κουλουφάκος εκπροσωπούσε πολλά περισσότερα από όσα προϋπέθετε ο ρόλος του στη συντακτική επιτροπή της εμβληματικής Επιθεώρησης Τέχνης. Στιβαρός διανοούμενος και αγνός ιδεολόγος, πληθωρική προσωπικότητα και φορέας γνώσης, ον πολιτικό πάνω απ’ όλα, συγκέντρωνε χαρίσματα ικανά να τον κατατάξουν στις πιο φωτισμένες μορφές της αριστερής διανόησης. Μολονότι σφράγισε την εποχή του, το λογοτεχνικό έργο του παραμένει εν πολλοίς άγνωστο. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει η δίτομη έκδοση «Τα δημοσιευμένα έργα» (εκδόσεις Κίχλη), καθώς συγκεντρώνει όσα δημοσίευσε ο Κουλουφάκος είτε αυτοτελώς είτε σε συλλογικές εκδόσεις, περιοδικά και εφημερίδες, περιλαμβάνοντας και λιγοστά ανέκδοτα κείμενά του. Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, συνδυάζοντας την επιμονή τού φιλολόγου με το χρέος του εγγονού απέναντι στον θαυμαστό παππού, ανέσυρε τα κείμενά του και φροντίζει να επανασυστήσει την πνευματική παρακαταθήκη του. «Στο πρόσωπο και στη γραφή τού Κώστα Κουλουφάκου ο νέος αναγνώστης θα συναντήσει έναν δημιουργό σμιλεμένο με τα στοιχεία του ήρωα και του αντιήρωα ταυτόχρονα» λέει και εξηγεί πώς η γραφή, η σκέψη του, η πολιτική δράση του καθόρισαν την εποχή του και αξίζουν να ξαναδιαβαστούν στην εποχή μας. Γιατί ο Κουλουφάκος «ήταν σπουδαίος σε πολλά, και το γνώριζε», υπογραμμίζει, «όμως ποτέ του δεν καβάλησε το καλάμι».
Το όνομα Κώστας Κουλουφάκος παραπέμπει κυρίως στην Επιθεώρηση Τέχνης. Ποιος φανταζόταν ότι το προσωπικό του έργο θα απαιτούσε πάνω από 2.000 τυπωμένες σελίδες;
Πάντως εγώ δεν το φανταζόμουν, ειδικά όταν σκέφτομαι ότι σ’ αυτές τις σελίδες δεν περιλαμβάνονται δύο επιπλέον τόμοι με κείμενα και αναλύσεις του καθώς και εκτενείς μεταφράσεις του σπουδαίων λογοτεχνικών έργων, όπως ο «Δον Κιχώτης» του Θερβάντες, η «Μαντάμ Μποβαρί» του Φλομπέρ, ο «Ταράς Μπούλμπα» του Γκόγκολ κ.ά. Τελικά, από την έρευνά μου ανακάλυψα ότι ο Κώστας ζούσε για να γράφει και έγραφε για να ζει.
Υπάρχει επιπλέον ανέκδοτο υλικό στο αρχείο του ή στην κατοχή άλλων;
Σίγουρα υπάρχει και έχει ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, σώζονται χειρόγραφα ημερολόγιά του από την εποχή που δραπέτευσε από τις φυλακές στο Σπολέτο στην Ιταλία και από τη συμμετοχή του στις επιχειρήσεις του συμμαχικού ναυτικού στην Αδριατική, επιστολές που είχε στείλει από την εξορία σε συγγενικά του πρόσωπα, ενώ σώζονται γράμματά του σε προσωπικά αρχεία φίλων του και άλλα αυτόγραφα έργα του στο αρχείο που φυλάσσουν τα παιδιά του Πέτρος και Γεωργία-Χρύσα. Όλο αυτό το υλικό θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για την έκδοση ενός επιπλέον τόμου με αποκλειστικά αδημοσίευτα γραπτά του.
Μίλησες για τη φυλάκισή του στο Σπολέτο και την Αδριατική. Είναι μια άγνωστη ιστορία αυτή. Πώς βρέθηκε εκεί;
Το 1941, στα 17 του χρόνια, ίδρυσε την αντιστασιακή οργάνωση Αδούλωτοι Έλληνες. Ένας από τους Άγγλους που έκρυβε σε φιλικά σπίτια τον κατέδωσε στους Ιταλούς, οι οποίοι τον συνέλαβαν μαζί με τα δύο αδέλφια του, τον Τάσο και τον Νίκο, και τον έκλεισαν στις φυλακές Αβέρωφ. Από κει τον μετέφεραν στη Λάρισα και στη συνέχεια, αφού τον καταδίκασαν σε 30 χρόνια κάθειρξη, τον πήγαν στις ιταλικές φυλακές του Σπολέτο. Από κει δραπέτευσε με άλλους πέντε συγκρατουμένους του, διέσχισε τα Απέννινα Όρη και μετά από πορεία σαράντα ημερών βρέθηκε στο Αβελίνο κι από κει στη Νάπολη και την Αίγυπτο, όπου κατατάχθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό. Ενώ βρισκόταν σε επιχειρήσεις στην Αδριατική, εντάχθηκε στο κίνημα της Μέσης Ανατολής εν πλω. Επιστρέφοντας λοιπόν στη Μέση Ανατολή, συνελήφθη και είχε την τύχη των συντρόφων του: κλείστηκε στα Σύρματα. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, μετά την Απελευθέρωση, έδωσε εξετάσεις στο Χημικό του Πανεπιστημίου Αθηνών πετυχαίνοντας να εισαχθεί 21ος. Εκεί οργανώθηκε στη Σπουδάζουσα της ΕΠΟΝ και στη διάρκεια του Εμφυλίου συνελήφθη και εξορίστηκε διαδοχικά στο Μούδρο, στη Μακρόνησο και στον Αϊ-Στράτη, απ’ όπου του επιτράπηκε να επιστρέψει στην Αθήνα το 1953 ως αδειούχος εξόριστος μια και είχε προσβληθεί από φυματίωση.
Είναι τα χρόνια που ξεκινάει η περιπέτεια της Επιθεώρησης Τέχνης…
Ακριβώς. Μαζί με τον Τίτο Πατρίκιο, τον Μίμη Ραυτόπουλο, τον Μανόλη Φουρτούνη, τον Τάσο Λειβαδίτη και με τη βοήθεια του Γιάννη Χαΐνη, του Νίκου Σιαπκίδη κ.ά. ξεκίνησε η διαδρομή τού εμβληματικού αυτού περιοδικού, που διήρκεσε από τα Χριστούγεννα του 1954 έως την απριλιανή δικτατορία του 1967.
Στα 29 του λοιπόν ξεκινάει η εμπλοκή του με το περιοδικό. Εκεί πρωτοδημοσιεύει έργα του;
Όχι. Ήδη από το 1950 ο Γιάννης Ρίτσος είχε στείλει για δημοσίευση στα αριστερά Ελεύθερα Γράμματα μεγάλο μέρος από την ποιητική σύνθεση του Κουλουφάκου «Στις έξι του Μάη», την οποία είχε εμπνευστεί από την εκτέλεση του συντρόφου του Βλάση Αποστολέρη από τους Γερμανούς κατακτητές. Επομένως, ο Ρίτσος ήταν ο πρώτος που διέκρινε το ποιητικό του ταλέντο. Ο Κώστας δεν ξέχασε ποτέ αυτή την οφειλή του στον Ρίτσο. Ωστόσο, πρέπει κανείς να παραδεχθεί ότι στην Επιθεώρηση Τέχνης ήταν που δημοσίευσε μεγάλο μέρος από το λογοτεχνικό, δοκιμιακό, κριτικό και μεταφραστικό του έργο.
Θεωρείς ότι αν δεν ήταν τόσο έντονη η συμμετοχή του στην Επιθεώρηση Τέχνης και στην ΕΔΑ, η λογοτεχνική πρόσληψή του θα ήταν διαφορετική;
Νομίζω πως η ανάμειξή του στην Επιθεώρηση και ο χρόνος που αφιέρωσε στα καθήκοντά του ως γραμματέας Διανοουμένων της ΕΔΑ του στέρησαν τη δυνατότητα να αφιερωθεί περισσότερο στο δημιουργικό του έργο. Όμως και αυτό το έργο που δημοσίευσε στο περιοδικό, όπου κι αν είχε δημοσιευτεί, ήταν αρκετό για να του εξασφαλίσει μια ξεχωριστή θέση στη μεταπολεμική λογοτεχνία και διανόηση. Ναι, μπορώ να το πω άφοβα, ο Κώστας Κουλουφάκος είναι ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς λογοτέχνες μας.
Απ’ ό,τι αποδεικνύεται, ήταν πολυγραφότατος, δεν άφησε κανένα πεδίο του γραπτού λόγου έξω από τη δραστηριότητά του. Πού διακρίνεται περισσότερο;
Ο ίδιος θεωρούσε πως η κύρια ενασχόλησή του ήταν η ποίηση. Πράγματι, για κοντά σαράντα χρόνια έγραφε διαρκώς στίχους. Ετοίμασε για έκδοση δύο ποιητικές συλλογές, τις οποίες κυκλοφόρησε σε λιγοστά αντίτυπα εκτός εμπορίου, ενώ δεν σταματούσε να γράφει στίχους και σκέψεις σε πακέτα από τσιγάρα, σε μπλοκ και όπου αλλού έβρισκε. Δεν επιθυμούσε ωστόσο να κατακτήσει ποτέ τη «χάρτινη δόξα» των κριτικών, όπως συνήθιζε να λέει. Του ήταν αρκετό ότι μέσα από τη γραφή έβρισκε διέξοδο να εκφράσει τα συναισθήματα και τις ιδέες του. Παράλληλα, η συγκέντρωση και έκδοση των δημοσιευμένων έργων του έδειξε ότι ο Κώστας έγραψε ενδιαφέροντα διηγήματα, δημοσίευσε σε διάφορα έντυπα πολυάριθμα κριτικά και θεωρητικά δοκίμια για τη λογοτεχνία, καθώς και εξαιρετικές κριτικές για ποιητικές συλλογές, ενώ άσκησε με αφοσίωση τη θεατρική κριτική στην Επιθεώρηση Τέχνης με το ψευδώνυμο Β. Μανιάτης, κάτι που ελάχιστοι γνωρίζουν. Ταυτόχρονα, μετέφρασε από διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες ποιήματα, πεζά, θεατρικά έργα και δοκίμια.
Πόσες γλώσσες μιλούσε;
Μιλούσε με άνεση και μετέφραζε από έξι γλώσσες, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ισπανικά και ρωσικά, ενώ κατανοούσε και επικοινωνούσε σε άλλες πέντε. Τον θυμάμαι σε μια διαδρομή μας από τον Διογένη (τον εκδοτικό οίκο που ίδρυσε το 1971, όταν απελευθερώθηκε από το Παρθένι), που βρισκόταν στην οδό Ακαδημίας, μέχρι το τυπογραφείο που διεύθυνε, στο Μεταξουργείο, να μιλάει με έναν φίλο του πρέσβη στα γαλλικά, στη συνέχεια να συνομιλεί με τη Σόνια Ιλίνσκαγια στα ρωσικά, μέσα στο ασανσέρ να απαντά σε ερωτήσεις τουριστών στα ιταλικά και στον δρόμο να συνεννοείται με άλλους τουρίστες στα αγγλικά.
Ηταν ένας στιβαρός διανοούμενος.
Νομίζω πως αυτός είναι ο πιο επιτυχημένος προσδιορισμός για τον Κώστα. Έχοντας πολύ καλή γνώση των Φυσικών Επιστημών, τεράστια γλωσσομάθεια, φοβερή μνήμη, κριτική οξυδέρκεια, ανεξίγνωμο πνεύμα και μεγάλη γλωσσική ευαισθησία, συγκροτούσε μια προσωπικότητα με βαθιά θεωρητική κατάρτιση, στέρεες γνώσεις και θεμελιωμένη επιχειρηματολογία. Ναι, ο Κώστας, εκτός από ταλαντούχος συγγραφέας, ήταν ένας στιβαρός διανοούμενος.
Και αγνός ιδεολόγος.
Χωρίς αμφιβολία. Λίγα από τα κείμενα των δύο τόμων να διαβάσει ο αναγνώστης, αντιλαμβάνεται αμέσως ότι δίπλα στο κομματικό στέλεχος και στα καθήκοντά του υπάρχει διαρκώς ο ανεξίγνωμος στοχαστής - αυτή είναι άλλωστε η λέξη που χρησιμοποιούσε ο ίδιος συχνά. Γι’ αυτό και δεν ήταν λίγες οι φορές που αναγκάστηκε να έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με την κομματική γραμμή και ηγεσία.
Οπως συνέβη με την «κομματική δίκη» για την υπόθεση Γκράνιν το 1959;
Ακριβώς. Ήταν τότε που στελέχη-διανοούμενοι της ΕΔΑ θεώρησαν πως η δημοσίευση του διηγήματος «Η σιωπή» του Ντάνιελ Γκράνιν στην Επιθεώρηση Τέχνης πήγαινε αντίθετα προς τη γραμμή του κόμματος επειδή, τάχα, ο συγγραφέας του ασκούσε κριτική στη σοβιετική γραφειοκρατία. Ο Κώστας και τα υπόλοιπα μέλη τής συντακτικής επιτροπής υπερασπίστηκαν το δικαίωμά τους στην έκφραση γνώμης και τη συγκεκριμένη επιλογή τους υποβάλλοντας παράλληλα τις παραιτήσεις τους. Αλλά και αργότερα ο Κουλουφάκος υπέβαλε ακόμα δύο υπομνήματα προς την ηγεσία τού κόμματος, στο ένα προτείνοντας την πολιτιστική πολιτική που έπρεπε να ακολουθηθεί από την Αριστερά και στο άλλο καλώντας την κομματική ηγεσία να στηρίξει ηθικά και οικονομικά την προσπάθεια της Επιθεώρησης Τέχνης. Όλοι όσοι τον συναναστράφηκαν αναγνώριζαν την ειλικρίνεια στις προθέσεις του και τη μαχητικότητα στην έκφραση των απόψεών του χωρίς παρωπίδες.
Πέρα από την Επιθεώρηση Τέχνης, που τον σφράγισε και τη σφράγισε, ποιος ήταν ο παππούς σου ως άνθρωπος;
Ηταν μια ακέραιη προσωπικότητα πέρα και πάνω απ’ όλα. Αγαπούσε την οικογένεια και τους συγγενείς του, ήταν περήφανος για τη μανιάτικη καταγωγή του, λάτρευε τον λαϊκό πολιτισμό και τους ανθρώπους του, πίστευε στην υψηλή εκλαΐκευση κάνοντας σύνθετες έννοιες να φαντάζουν απλές. Γι’ αυτό και δεν αρνιόταν να δίνει παντού διαλέξεις, είχε το χάρισμα της αφήγησης και μια απίστευτη θεατρικότητα, όχι επιτήδευση, στις κινήσεις του. Λάτρευε το θέατρο και τους ανθρώπους του, όπως αγαπούσε υπερβολικά τη διδασκαλία. Ειδικά στην ανάλυση-προσέγγιση των λογοτεχνικών κειμένων είχε τη μοναδική ικανότητα να συνδυάζει τη λογική επιχειρηματολογία τού θετικού επιστήμονα με την καλλιτεχνική ευαισθησία τού ώριμου λογοτέχνη. Για μένα προσωπικά ήταν ο μεγαλύτερος δάσκαλος και οδηγός στη ζωή.
Στους δύο τόμους με τα κείμενά του υπάρχουν και τεκμήρια για την εκδοτική του δραστηριότητα στον Διογένη. Πώς ήταν ως εκδότης;
Πολύ εκλεκτικός ως προς τις επιλογές του. Δεν έδινε προβάδισμα στην εμπορική προώθηση των βιβλίων του, αλλά στην ποιότητα των κειμένων που εξέδιδε. Και ήταν αυτή που έφερνε, αρκετές φορές, την εμπορική επιτυχία. Παράλληλα, ο Κώστας ήταν βαθύς γνώστης της τυπογραφίας και της παραγωγής των εντύπων. Είχε οργανώσει με υποδειγματικό τρόπο ένα τυπογραφείο που διέθετε λινοτυπική μηχανή, κάσες μονοτυπίας, όρθιο και επίπεδο πιεστήριο, αποθήκη χαρτιού, διπλωτική και συρραπτική μηχανή και βιβλιοδετείο, κάτι σπάνιο για εκδότες τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια. Ταυτόχρονα παρακολουθούσε όλες τις εξελίξεις στην παραγωγή των βιβλίων και προσαρμοζόταν άμεσα σ’ αυτές. Υπήρξε δε υποδειγματικός επιμελητής εκδόσεων και για μένα προσωπικά ο μεγαλύτερος δάσκαλος ως προς τις τυπογραφικές διορθώσεις και την τέχνη της κλασικής τυπογραφίας.
Γιατί να διαβάσει ένας 17χρονος σήμερα την ποίηση, τα πεζά, τα δοκίμια ή τις μεταφράσεις του Κουλουφάκου;
Γιατί θα ανακαλύψει έναν ειλικρινή δημιουργό και αληθινό διανοούμενο που παραμένει διαρκώς επίκαιρος. Ζώντας ο ίδιος σε μια εποχή που γεννούσε ηρωικές φυσιογνωμίες, μπορεί να αποτελέσει για τα νέα παιδιά ένα θετικό πρότυπο. Ακόμη, κι αυτό ίσως είναι το σημαντικότερο, γιατί στο πρόσωπο και στη γραφή του Κώστα Κουλουφάκου ο νέος αναγνώστης θα συναντήσει έναν δημιουργό σμιλεμένο με τα στοιχεία του ήρωα και του αντιήρωα ταυτόχρονα. Με άλλα λόγια, έναν μαχητικό ιδεολόγο, με συνέπεια και παρρησία στις απόψεις του, αλλά χωρίς έπαρση. Ήταν σπουδαίος σε πολλά και το γνώριζε, όμως ποτέ του δεν καβάλησε το καλάμι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου