ΔΗΜΟΣΙΑ ΤΕΧΝΗ

 

Του Γιάννη Σχίζα

 

«Στις αρχές του 20^ου  αιώνα ο Γερμανικός Καλλιτεχνικός Σύνδεσμος  έβλεπε με αποτροπιασμό το αστικό γερμανικό τοπίο και υποστήριζε ότι η ασχήμια, όπως και η σωματική αρρώστια, θα έπρεπε να προκαλεί σωματικούς πόνους….». Αυτά λέγονταν  από τον  Ούλριχ Κόνρατς, στα  «Μανιφέστα και προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20^ου αιώνα»*. Σήμερα ο αγώνας για  ένα καλαίσθητο περιβάλλον στην Αθήνα και στις άλλες ελληνικές πόλεις είναι – εκτός από καθυστερημένος- και πολύ σκληρός. Οι εγγραφές πάνω στους τοίχους αποτελούν ένα κύριο πρόβλημα,  συνιστώντας κατά κανόνα  παραμόρφωση και δυσμορφία   των επιφανειών. Βέβαια υπάρχουν [ σαν «πλατωνική έννοια» (!)]  oι εγγραφές που αναφέρονται στη διαχείριση της «επιδάφειας» κατάστασης, δηλαδή στις επιφάνειες  που πατάμε καθημερινά, που βρίσκονται στο υποπόδιο των ποδών μας ή έχουν κάποια εδαφική κλίση. Υπάρχουν εκείνες – οι σπανιότατες -  επιγραφές που αναφέρονται στη διαχείριση του επιφανειακού χώρου με προοπτική, με βάθος,    αλλά επίσης υπάρχουν και αυτές  που είναι αόρατες,  που προκύπτουν από τη βούλησή μας να αναθεωρήσουμε τους ήχους των πόλεων. Μια τέτοια μορφή γνωρίσαμε προ ετών, όταν στο Θησείο παίζονταν οι ομιλίες διάσημων  προσώπων – Ρούζβελτ, Βενιζέλος, Χιροχίτο, Μουσολίνι - αλλά τίποτε περισσότερο….

 

Να ξεσχημάνουμε την Αθήνα -  όπως λέμε να ξεβλαχέψουμε

 

Διακόσμηση σκάλας - Μαρμάρι Εύβοιας , Κοζάνη

Η Δημόσια τέχνη δεν παράγεται, αλλά καταναλώνεται  συλλογικά. Η δημόσια τέχνη αποβλέπει να «ξεσχημάνει» την κοινωνία- θα λέγαμε παίρνοντας παράδειγμα από  μια (ατυχή οπωσδήποτε) έκφραση του Πέτρου Κωστόπουλου. Η Δημόσια  Τέχνη φεύγει από το κάδρο του ζωγράφου ή από τη λογική  της προσωρινότητας που έχει η performance (ή το  χάπενινγκ με ελληνικούς όρους….), του είδους εκείνου που προτιμούν «αστέρες»  όπως η  Γιόκο Όνο ή Μαρίνα Αχμάτοβα, στριγκλίζοντας σε διάφορες εκθέσεις. Υπάρχει και η γλυπτική τέχνη, που πάντοτε πρέπει να λαμβάνεται  υπόψη, πλην όμως είναι εν πολλοίς ατελέσφορη για το σκοπό μας, που είναι ο  συνολικός εξωραϊσμός της πόλης :  Ένα γλυπτικό δημιούργημα κινδυνεύει πάντοτε να περάσει απαρατήρητο, όταν δεν έχει αρωγό τον περίγυρό του και όταν αντιμετωπίζει γενικά μια βάνδαλη διάθεση. Η χαρακτική τέχνη δεν προσφέρεται για μεγάλες περιηγήσεις της   όρασης,  γι αυτές τουλάχιστον που έμμεσα ή άμεσα  προτείνει η Λογοτεχνία, η Ποίηση, το Θέατρο, ο Κινηματογράφος, η Φωτογραφία, τα Κόμικς. Γι αυτό αναγκαστικά αναφερόμαστε   σε εκείνες τις τέχνες που  ενεργοποιούν την διάθεση του πολίτη για περιήγηση της πόλης :  Στις τέχνες που συνιστούν street art – τέχνες δηλαδή του δρόμου .

 

Το γκράφιτι είναι μια τέτοια τέχνη

 

O WD, WildDrawing, γκραφιτάς από το Μπαλί που ζει στην Ελλάδα με τα πλέον αναγνωρίσιμα σχέδια στην Αθήνα, δηλώνει πως "το graffiti είναι μια μορφή ελεύθερης έκφρασης. Στην πραγματικότητα το streetart ανθίζει σε μέρη που ο λαός αποδέχεται αυτή τη μορφή έκφρασης."  Ο street artist Cacao Rocks, στο υπόγειο του Stigma Lab,  ζωγραφίζει στο δρόμο για να πάρει πίσω αυτό που του ανήκει – δηλαδή το δρόμο : "δεν θέλω να πάρω τίποτα πίσω από κανέναν, αυτοί τα παίρνουν από μας». Ο Θοδωρής από την οδό Καλλιδρομίου και κάτοικος που παλεύει για την γειτονιά,  μας λέει ότι στα Εξάρχεια το γκράφιτι  πάντα περνούσε κοινωνικά μηνύματα και τώρα πλέον είναι ακόμη πιο πολιτικοποιημένο. Προσθέτει όμως πως "βγαίνουν ποιοτικά πράγματα, άλλα βγαίνουν και πνευματικά και καλλιτεχνικά σκουπίδια" – χωρίς ο ίδιος να προσδιορίζει τί κατά την άποψή του συνιστά σκουπίδι…. Ο Yiakou  εξηγεί  ότι «η street art είναι κατ’ ουσίαν μια ανοιχτή γκαλερί, η οποία δίνει το δικαίωμα στον κάθε άνθρωπο να αγαπήσει ελεύθερα την τέχνη και να επικοινωνήσει ανοιχτά και πνευματικά με τον καλλιτέχνη. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι  η δυναμική της τέχνης του δρόμου κρύβει μέσα της την ποιότητα της τέχνης του αιώνα :  «Η ελληνική street art είναι μια πλούσια επικοινωνιακή τέχνη, η οποία ενωτικά θα μίλαγε με τις λέξεις ελευθερία, έρωτας και επικοινωνία».

Ο  Tαρτα Ρός, επιμελητής της Έκθεσης «40  Windoorsto ΑTHΕΝΣ»,  συνοψίζει  τη φιλοσοφία της «τέχνης δρόμου»:

«Δεν μπορώ να δω το graffiti ως κάτι διακριτό από την Αθήνα. Χτυπάει στο ρυθμό της. Τα τελευταία χρόνια, η πόλη αυτή έχει αναδειχθεί ως μία από τις πρωτεύουσες του graffiti στο κόσμο και αποτελεί πόλο έλξης πολλών καλλιτεχνών και μελετητών του φαινομένου.

Το graffiti δεν πωλείται σε αντίθεση με τα περισσότερα πράγματα σ’ αυτήν την χώρα. Η ίδια αυτή διακίνηση και πρακτική του το καθιστά εχθρό του περιορισμού με πρωτοφανή για τα μέχρι τώρα δεδομένα της τέχνης.

Εμπνέεται, αναπνέει και γεννιέται στον δρόμο.

Όταν κορεστεί, οδηγεί τους δημιουργούς του σε νέα μονοπάτια αφού αναπόσπαστο κομμάτι της φιλοσοφίας του είναι η μόνιμη αναζήτηση του επόμενου βήματος….”

 

Μερικές χαρακτηριστικές όψεις του αθηναϊκού γκράφιτι, όπου νοήματα συγκλίνουν για να αποδώσουν το πνεύμα των καιρών :  Στην εικόνα που έχει σχεδιαστεί στη πίσω πλευρά του Θεάτρου στου Ψυρρή από τον καλλιτέχνη WD(WildDrawing), θυμόμαστε ότι «Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία» αναλογιζόμενοι τα δεινά της χώρας την τελευταία μνημονιακή περίοδο…. Η δυναμική της αλληλεγγύης κοσμεί μια άλλη επιφάνεια του αστικού χώρου :  Στην οδό Κωλέττη  εκτίθεται  ένα δείγμα γραφής- του καλλιτέχνη Ino, όπου  ο ένας που σώζει τον άλλο- προϊόν του πνεύματος αλληλεγγύης που δεσπόζει στις ημέρες των μνημονίων.

 

Ο καλλιτέχνης Αλέξανδρος Βασμουλάκης εκφράζει μια ονειροπόλα διάθεση που μπορεί να σταθεί και στις μικρές διαστάσεις του έργου. Το έργο του είναι μαυρόασπρο με πινελιές κόκκινου – που τονίζουν αυτό που θέλει να πει ή να υπαινιχθεί… 

 

Σε ένα έργο του 2013   με τίτλο « Δε λέω, καλά περνάω» στη διασταύρωση Μ.Αλεξάνδρου και Μυκηνών , ο Βασίλης Μαργκοσιάν σαρκάζει τα «ελαφρά θέματα» δείχνοντας ένα άνθρωπο φυλακισμένο. Είναι μια ευθεία βολή στην κατάσταση στην οποία περιήλθε  η χώρα, δοσμένη μέσα από μια αντίθεση : Την  αντίθεση ενός συμβατικού περιβάλλοντος με όλα τα «καθώς πρέπει» στοιχεία,  με την προσωπική δυστυχία ενός ανθρώπου, που είναι εγκλωβισμένος στην τρέχουσα δυσπραγία.

 

ΕΠΙΔΑΦΕΙΑ ΤΕΧΝΗ

 

Αλλά από αυτό τον απολογισμό της «δημόσιας τέχνης» δεν μπορούμε να παραλείψουμε   την «επιδάφεια τέχνη». Στην Αθήνα  ελάχιστοι ασχολούνται μαζί της. Και όμως, στην οδό Φωκίωνος Νέγρη, υπήρξε  ένα δείγμα αυτής της γραφής, που δεν προσεγγίζει μεν τα όρια της τέχνης – περισσότερο είναι μια επικήδεια σχέση  με κάποιον θανόντα και για την ακρίβεια δολοφονημένο-αλλά υποδηλώνει μια αρχή. Φόρμες επιδάφειας τέχνης μπορούμε να αναγνωρίσουμε σε διάφορες περιστάσεις, όταν με τη διακόσμηση παράγεται ένα αποτέλεσμα πρόσχαρο, φιλικό για τους πολίτες(Κοζάνη-Μαρμάρι Εύβοιας).

 

 

Εννοείται ότι αυτές οι φόρμες και μάλιστα σε ακραιφνώς καλλιτεχνικές διαστάσεις, εμφανίζονται και ευημερούν σε άλλες περιοχές του κόσμου, όπου προσλαμβάνουν πιο καθάριες μορφές. Π.Χ  στη Χαίδελβέργη.

 

Ηχητική διάταξη από τη Βάρνα (Βουλγαρία)

ΤΟ ΗΧΟΤΟΠΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

 

Υπάρχει ακόμη το ηχοτοπίο της πόλης – ηχοτοπίο που μερικές φορές επιδιώκουμε τη διατήρησή του με τους νόμους περί «κοινής ησυχίας». Υπάρχουν μορφές μετασχηματισμού αυτού του ηχοτοπίου – από τοπίο συγκυριακό, όπου οι θόρυβοι διαδέχονται ο ένας τον άλλο δίχως να μετασχηματίζονται σε ένα σκοπό και  χωρίς να συνθέτουν ένα νόημα, σε ένα ηχοτοπίο με τάξη και νόημα. Τέτοιο τοπίο διαπιστώνουμε στις εξόδους του  υπόγειου σιδηρόδρομου της Στακχόλμης : «Στη Σουηδία, στον σταθμό Όντενπλαν της Στοκχόλμης, κάποιοι είχαν τη φαεινή ιδέα να τοποθετήσουν πάνω στα σκαλοπάτια μιας σκάλας του μετρό για πεζούς τα πλήκτρα ενός μουσικού οργάνου. Στη συνέχεια, αφού προνόησαν για την τοποθέτηση ενός ελαστικού υποστρώματος, παρακολούθησαν τις αντιδράσεις των ανθρώπων με ένα βίντεο. Κάθε βήμα των πεζών παρήγαγε και μια νότα! Το αποτέλεσμα έδειξε ευχάριστη έκπληξη, χαρά, παιχνίδισμα μικρών και μεγάλων».  Ο πεζός που κινείται υπό το κράτος κάποιων ήχων μπορεί να είναι ένας εύχαρις πεζός, ο οποίος δεν χρησιμοποιεί τον αστικό χώρο μόνο για μετακίνηση μεταξύ  δύο σημείων αλλά ζει  και βιώνει πολλά μέσα σ’ αυτόν***.

 

Ανάλογα ακροάματα  υπάρχουν σε διάφορες γωνιές του κόσμου. Στην  ακτή της Αδριατικής, στην πόλη Zadar της Κροατίας, έχουμε το πρώτο όργανο που χρησιμοποιεί τη μαγεία της θάλασσας για τις μελωδίες του. Τόσο ο άνεμος όσο και τα κύματα παίζουν το όργανο αέναα, επιτρέποντας στους επισκέπτες να καθίσουν μέσα του και να απολαύσουν μια συναυλία καμωμένη από τα στοιχεία της Φύσης. Η δημιουργία είναι  του αρχιτέκτονα Nikola Basic το 2005 και είναι νεανική, συνδυάζοντας το θέαμα του στοιχείου με το άκουσμα του. Ανάλογη διάταξη υπάρχει στην Αγγλία- έργο του καλλιτέχνη LukeJerom, που  φέρει τον ανατρεπτικό τίτλο Aeolus –wind – Pavillon(υποστεγο)

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η  δημόσια τέχνη μπορεί να είναι  γενικά «υπό διωγμόν»  σήμερα στις ελληνικές πόλεις , το σπουδαίο όμως είναι ότι αρχίζει  να επιβάλει το σεβασμό. Αυτό που συμβαίνει σήμερα στην  Ελλάδα των βανδαλισμών, μπορεί να είναι η αρχή ενός τέλους – όπως έγινε με τις γερμανικές πόλεις των αρχών του 20^ου αιώνα.

 

*Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 1977

* Ποντίκι, 25.1.24