ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΤΟ 2ο ΤΕΥΧΟΣ ΤΩΝ ΕΝΔΟΣΥΓΚΡΙΤΙΚΩΝ

 

Τὸ 2^ο τεῦχος τῶν ἐνδοσυγκριτικῶν, ἑξαμηνιαίου βιβλιοπεριοδικοῦ «γλωσσικῆς, ἐθνικῆς καὶ πολιτισμικῆς αὐτοσυνειδησίας» (ὑπεύθυνος ἔκδοσης Χρίστος Δάλκος, ἐκδόσεις Δίαυλος, Ἰούνιος 2022) κυκλοφόρησε αὐτὲς τὶς μέρες, μὲ ποικίλη καὶ ἐνδιαφέρουσα ὕλη:

Βασικὲς ἀρχὲς τῆς ἐνδοσυγκριτικῆς θεωρίας

Ἡ ἐτυμολογία τῆς λέξης τσιμουδιά (τσυμουδιά)

Ἡ ἐτυμολογία τῆς λέξης γιὰ τὸ ἀνδρικὸ οὐρητικό (καὶ γεννητικό) ὄργανο

Ἡ μύτη, ἡ μύτις καὶ τὸ συλλαβόγραμμα μι (mi) τῆς Γραμμικῆς Α΄ καὶ Β΄

ΥΠΟΓΕΙΑ ΡΗΜΑΤΑ

Ἀλυζεύς - Ὀλυσσεύς - Ὀδυσσεύς: Νυμφαρχία καὶ ἀδελφομιξία στὸ πλαίσιο τοῦ προϊστορικοῦ γένους

 

Τὸ 141 σελίδων τεῦχος τιμᾶται 8 εὐρώ (μ[ε τὴν ἔκπτωση 7,20), καὶ οἱ ἐνδιαφερόμενοι μποροῦν νὰ τὸ προμηθευθοῦν εἴτε κατ᾿ εὐθεῖαν ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «δίαυλος» (Μαυρομιχάλη 72-74, 10680, Ἀθήνα, τηλ. 210 3631169 | 210 3617473, ΗΛΤΑ info@diavlosbooks.gr), εἴτε ἀπὸ τὴν Πολιτεία.

 

Παραθέτουμε ἕνα μικρὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ τελευταῖο ἄρθρο «Ἀλυζεύς - Ὀλυσσεύς - Ὀδυσσεύς: Νυμφαρχία καὶ ἀδελφομιξία στὸ πλαίσιο τοῦ προϊστορικοῦ γένους», τὸ ὁποῖο ἀποδεικνύει, χωρὶς τυμπανοκρουσίες καὶ ἐθνικιστικὲς κορῶνες, ὅτι στὰ δικά μας Δωδεκάνησα, ποὺ ἐσχάτως ἐπιβουλεύεται μὲ περισσὸ θράσος ὁ ἁδηφάγος τουρκικὸς ἐθνικισμός, διασώζονται οἱ πανάρχαιες, ὑπερτετρακισχιλιετεῖς καὶ ἄνω, ρίζες τοῦ λαϊκοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ:

 

«Εἶναι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον γνωστὴ ἡ ἱστορία τοῦ ἀποκλεισμοῦ τῆς Σταχτομπούτας ἀπὸ τὸν χορό, στὸν ὁποῖο συμμετέχουν μόνο οἱ δυὸ μεγαλύτερες κόρες τῆς μητρυιᾶς, τῆς τελικῆς συμμετοχῆς της, καθὼς καὶ τῆς εὐτυχοῦς κατάληξής της, τοῦ γάμου μὲ τὸ βασιλόπουλο.

Στὴν Κάρπαθο, τὸ προνόμιο συμμετοχῆς στοὺς κατὰ καιροὺς χοροὺς κατέχουν μόνο οἱ πρωτοκόρες, οἱ λεγόμενες «κανακαρές», ἐνῷ οἱ ὑστερότοκες, ὄχι μόνο οἱ τριτότοκες ἀλλὰ καὶ οἱ δευτερότοκες, ἀποκλείονται: «Τέλος, ο αποκλεισμός τους από κάθε κοινωνική εκδήλωση ήταν αρκετός να τις πείσει για την κατωτερότητά τους. Οι υστερότοκες δεν πήγαιναν σε κανένα από τα γλέντια και τα πανηγύρια στα οποία η πρωτότοκη ήταν ευπρόσδεκτη αμέσως μόλις κατάφερνε να περπατήσει. Επίσης, σε αντίθεση με την πρωτότοκη, δεν συνόδευαν ποτέ τη μητέρα τους όταν πήγαινε σε γάμους ή σε βαφτίσια. Την ώρα που η πρωτότοκη έβγαινε έξω, εκείνες έπρεπε να μείνουν στο σπίτι να κάνουν το νοικοκυριό ή να πάνε να δουλέψουν στα χωράφια.» (BernardVernier, Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Πρωτότοκοι και υστερότοκοι στην Κάρπαθο, μετάφρ. Ε. Τσελέντη, σ. 70).

 Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ παρακάτω μαρτυρία, ἀναγόμενη στὸ 1938, «χρονιά που για πρώτη φορά μία υστερότοκη πήγε στο χορό μαζί με την πρωτότοκη αδελφή της και παρά τις αντιρρήσεις της τελευταίας»: «...Η μητέρα μου δεν μπορούσε να έρθει η ίδια στο χορό γιατί ήταν χήρα κι έτσι θα μας συνόδευε η αδελφή της εμένα και την πρωτότοκη αδελφή μου. Η πρωτότοκη στενοχωρήθηκε γιατί δεν συνηθιζόταν να πηγαίνει μια υστερότοκη στο χορό. Κατσούφιασε κι έμεινε στο σπίτι. Στο χορό μου τραγούδησαν πολλές μαντινάδες και η θεία μου στενοχωρήθηκε, γιατί ήμουν η δεύτερη. “Δεν είναι σωστό”, είπε, “έμεινε η πρωτοκόρη στην άκρη”. Όλοι έδειχναν να με θέλουν, όλος ο κόσμος με κοίταζε. Πού να σου λέω, πόσο ντρεπόμουν! Είχα καταπατήσει το νόμο και είχα φτιάξει έναν καινούργιο που επέτρεπε σε όλα τα κορίτσια να χορεύουν! Όλοι οι χορευτές μου ζήτησαν να χορέψω μαζί τους. Τις επόμενες μέρες ήρθαν στο σπίτι και με ζήτησαν από τη μάνα μου. Όταν το είδε αυτό, εκείνη είπε: “Δεν τη δίνω, ούτε ο ίδιος ο βασιλιάς να ᾿ρθει να τη ζητήσει. Την πρωτοκόρη μου όποιος τη θέλει, να του τη δώσω”...» (ὅ.π., σσ. 192-193).

Ἀνεξαρτήτως τῆς τελικῆς κατάληξης τῆς ἱστορίας τῆς Καρπάθιας αὐτῆς Σταχτομπούτας, ἐκεῖνο ποὺ ἔχει ξεχωριστὴ σημασία εἶναι νὰ κατανοήσουμε ὅτι τὰ καρπαθιακὰ «χορευτικὰ» θέσμια ὄχι μόνο ἑρμηνεύουν ἱκανοποιητικὰ στοιχεῖα τῶν παραμυθιῶν ποὺ τὸ κοινωνικό τους ὑπόβαθρο ἀπουσιάζει, ἀλλὰ ὅτι κατὰ κανόνα ἀνάγονται σὲ παλαιότερους καιρούς, τότε ποὺ ἡ πρωτοκαθεδρία τῶν πρωτοτόκων θυγατέρων ἦταν ἀναμφισβήτητη καὶ τὸ νυμφαρχικὸ κληρονομικὸ δίκαιο δὲν εἶχε ὑποστῆ τὶς ρωγμὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες εἰσώρμησε στὸ προσκήνιο τῆς (μυθ)ιστορίας ἡ νεαρή (ὑστερότοκη, ἀσφαλῶς, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὸ μικρὸ σὲ μέγεθος γοβάκι της) Σταχτομπούτα.

Ἡ ὁποία ἀντικατέστησε, κατὰ τὴν γνώμη μας, τὴν πρωτότοκη, σὲ μιὰ προσπάθεια τῶν γονέων -καὶ δὴ τῆς μάννας- νὰ ἐπιμηκύνουν τὸν χρόνο νομῆς τῆς περιουσίας, τῆς πρώιμα περιερχόμενης στὰ χέρια τῆς πρωτοτόκου. Πλὴν τῆς ἀντικατάστασης αὐτῆς, στὸν χῶρο τοῦ παραμυθιοῦ λαμβάνει χώραν καὶ μιὰ ἄλλη ἀντικατάσταση, αὐτὴ τῆς (κακῆς) μάννας ἀπὸ τὴν (κακή) μητρυιά, γιὰ τὴν ὁποία ἡ Ε. Κατρινάκη παρατηρεῖ ὀρθότατα: «Η υπόθεση ότι η μητριά είναι ένα υποκατάστατο της μητέρας που εξυπηρετεί τη λογοκρισία του παραμυθιού επιβεβαιώνεται στις περισσότερες περιπτώσεις από τη συγκριτική μελέτη των ίδιων των παραλλαγών των διαφόρων παραμυθιακών τύπων. Είναι σχεδόν κανόνας πως στην προφορική παράδοση θα βρούμε, παράλληλα με τις παραλλαγές όπου αντίπαλος της ηρωίδας είναι η κακή μητριά, και μη λογοκριμένες παραλλαγές όπου η αντιπαράθεση είναι μεταξύ μάνας και κόρης. Ενδεικτικό και αποκαλυπτικό παράδειγμα αποτελεί η ελληνική μορφή της Σταχτοπούτας, όπου απουσιάζει εντελώς η μητριά και η πλοκή περιστρέφεται γύρω από τη σχέση των τριών αδερφών με τη μητέρα τους, για τον θάνατο της οποίας ευθύνονται και οι τρεις.» (Ε. Κατρινάκη, «Λαϊκά παραμυθιακά θέματα στον Παπαδιαμάντη. Η Στοιχειωμένη καμάρα και οι “κατατρεγμένες κόρες”», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος), τ. Α΄, σ. 646).

Τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν κοινωνία τῆς Καρπάθου συντηροῦνται τὰ θέσμια τῆς πρωτοκαθεδρίας τῆς πρωτότοκης -σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς κοινωνίες ἄλλων νησιῶν ὅπως π.χ. τῆς Σκιάθου ἢ τῆς Σκοπέλου, ὅπου παρατηρεῖται μιὰ τάση ἐξίσωσης ὅλων τῶν θυγατέρων-, ἀποτελεῖ σημαίνουσα ἔνδειξη ὅτι στὴν Κάρπαθο διατηρήθηκε κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον ἀλώβητο τὸ πρωτογενὲς νυμφαρχικὸ σχῆμα ποὺ ἀνάγεται σὲ πανάρχαιες ἐποχές.

Ἀλλὰ τὰ καρπαθιακὰ θέσμια εἶναι πολλαπλῶς διαφωτιστικὰ καὶ γιὰ τὸ νόημα ἄλλων παραμυθιακῶν στοιχείων, ὅπως ὁ γάμος ποὺ ἀποτελεῖ συνεπακόλουθο τοῦ χοροῦ, ἀρκεῖ μόνο νὰ λάβουμε ὑπ᾿ ὄψιν μας ὅτι «Το να χορεύει κάποιος τακτικά δίπλα στην ίδια κοπέλα σήμαινε πως επιβεβαίωνε έναν ήδη συμφωνημένο δεσμό δημοσιοποιώντας τον» (B. Vernier, ὅ.π., σ. 200) ἢ νὰ πάρουμε στὰ σοβαρὰ τὶς πολύπλοκες «στρατηγικὲς χοροῦ» ποὺ ἐφαρμόζονται ἀπὸ τοὺς χορευτὲς προκειμένου νὰ ἔρθουν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὴν ἐκλεκτὴ τῆς καρδιᾶς τους (ὅ.π., σσ. 200-205).

Ἐπὶ πλέον, οἱ κοπιαστικὲς καὶ βρόμικες δουλειὲς ποὺ ἀνατίθενται στὴν Σταχτομπούτα ἢ σὲ ἄλλες «παραμυθοκόρες»  ἀποτελοῦν τὸν ξεθωριασμένο παραμυθιακὸ ἀπόηχο πολὺ συγκεκριμένων ἐργασιῶν μὲ τὶς ὁποῖες ἐπιφορτίζονται οἱ ὑστερότοκες: «Οι υστερότοκες επιφορτίζονταν με τις κυριότερες γεωργικές εργασίες που σύμφωνα με το σύστημα κατανομής της εργασίας προορίζονταν για τις γυναίκες. Εκτελούσαν δηλαδή τις πιο βρόμικες και κοπιαστικές δουλειές ή είχαν τη φύλαξη των ζώων. Οι γυναίκες έσκαβαν με το τσαπί, εκείνες αντικαθιστούσαν τα μουλάρια και κουβαλούσαν βαριά φορτία και, όταν βρίσκονταν στο χωριό, εκείνες πήγαιναν στη βρύση για νερό. Ωστόσο, σαν τους βοσκούς και σε αντιδιαστολή με τις πρωτότοκες αδελφές τους, ζούσαν τον περισσότερο καιρό έξω από το χωριό και κοιμόνταν στα χωράφια ή σε καλύβια που χρησίμευαν ταυτόχρονα ως παχνιά για τα ζώα.» (ὅ.π., σ. 59).

Παρόμοια πράγματα θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε καὶ γιὰ τὶς «στρατηγικὲς μείωσης τῆς ἀξίας» (ὅ.π., σσ. 197-198), ποὺ δείχνουν πὼς ἡ σπίλωση τῆς παραμυθιακῆς «συκοφαντημένης κόρης» ἀποσκοπεῖ οὐσιαστικὰ στὴν ματαίωση ἑνὸς ἀνεπιθύμητου γάμου. Κι εἶναι ἐνδεικτικὸ τῆς τεράστιας βαρύτητας τῆς ἠθικῆς σπίλωσης τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν Κάρπαθο «η ατίμωση της οικογένειας ήταν τόσο μεγάλη που τις περισσότερες φορές εξαιτίας της καταδικάζονταν σε αγαμία όχι μόνο οι ένοχες αλλά και οι αδελφές τους...» (ὅ.π., σ. 43).»