Κόλαση δεν είναι οι άλλοι

Συντάκτης: 

Ιάκωβος Ανυφαντάκης

Εφημερίδα των Συντακτών

«O Στρόοπ περιέγραφε την ανατίναξη της Μεγάλης Συναγωγής στις 16 Μαΐου 1943 χειρονομώντας όρθιος στη γωνία κοντά στα καλοριφέρ, με τα πόδια ελαφρώς ανοιχτά, το κεφάλι ψηλά, το πρόσωπο αναψοκοκκινισμένο από την έξαψη. Κατά κάποιον τρόπο φαινόταν ευτυχισμένος». Ετσι αναφέρει ο Καζίμιερ Μοτσάρσκι ότι του αφηγήθηκε την ανατίναξη της Μεγάλης Συναγωγής ο Αντιστράτηγος Στρόοπ, ο αρχηγός των SS στη «Μεγάλη Δράση», την εκκαθάριση του Γκέτο της Βαρσοβίας την άνοιξη του 1943. Πώς μπορεί κάποιος να ανακαλεί με τέτοια ηδονική χαρά καταστροφές, εκτελέσεις, εμπρησμούς και βασανισμούς; Πώς μεταμορφώνεται κανείς σε ένα τέτοιο τέρας;

Αυτό μοιάζει να αναζητά στο βιβλίο του «Συνομιλίες με ένα Δήμιο» ο Μοτσάρσκι, Πολωνός αντιστασιακός και δημοσιογράφος που το 1949 φυλακίστηκε για 255 μέρες μαζί με τον θανάσιμο εχθρό του. Οι δύο είχαν βρεθεί αντιμέτωποι στη Βαρσοβία, ο Μοτσάρσκι, μάλιστα, σχεδίαζε να τον δολοφονήσει. Μετά το τέλος του πολέμου, όταν οι κομμουνιστικές αρχές είχαν συλλάβει πολλούς από τους αντιφρονούντες αντιστασιακούς της Armia Krajowa με την κατηγορία του φασισμού, τοποθέτησαν τους δύο κρατούμενους στο ίδιο κελί για να τους βασανίσουν. Ο Μοτσάρσκι, σοκαρισμένος στην αρχή για τη βέβηλη σκέψη των συμπατριωτών του βρήκε αυτόν τον εγκλεισμό ως μια ευκαιρία να μελετήσει ένα πλάσμα τόσο σπάνιο όσο αυτός ο εγκληματίας. Αποφυλακίστηκε το 1955 (ο Στρόοπ είχε ήδη απαγχονιστεί το 1951) και το μεσοδιάστημα 1972-1974 άρχισε να δημοσιεύει στον Τύπο τις αναφορές από τις συζητήσεις τους. Τη λέξη αναφορά επιλέγει ο ίδιος ο Μοτσάρσκι, αντίθετος σε οποιαδήποτε «προσπάθεια λογοτεχνικού εξωραϊσμού». Πέθανε το 1975 πριν προλάβει να δει το βιβλίο τυπωμένο, μετά τον θάνατό του, όμως, οι αναφορές του έγιναν βασικό εργαλείο προσέγγισης του ψυχισμού των ναζί και διδάσκονται στα σχολεία της πατρίδας του.

Ο Στρόοπ γεννήθηκε Γιόζεφ αλλά, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, άλλαξε το όνομά του σε Γιούργκεν για να δείξει τη δέσμευσή του στα πρωτογερμανικά έθιμα. Το ίδιο έκανε και με τη θρησκεία του αυτός ο γιος μιας πιστής καθολικής. Oι «Συνομιλίες με ένα Δήμιο» περιγράφουν τη μεταμόρφωση των μελών μιας κοινωνίας σε τέρατα από τον ναζισμό. Τη σταδιακή αποξένωση από τον καθολικισμό, την αφαίρεση των εβραϊκών στοιχείων από τον πολιτισμό τους, την άρνηση της επικοινωνίας τους με τους Σλάβους. Ο Στρόοπ αποκρύπτει ότι ο μεγάλος του έρωτας ήταν μια Πολωνή και ευγνωμονεί γι’ αυτό τη μητέρα του που δεν τον άφησε να παντρευτεί κάποια που δεν ήταν άρια.

Εδώ βρίσκεται το σημαντικότερο επίτευγμα του Μοτσάρσκι. Αποκαλύπτει τα στοιχεία που επέτρεψαν στον ναζισμό να γιγαντωθεί στη μεσοπολεμική Γερμανία. Τον παραδοσιακό εθνικισμό με τη λατρεία για τους πολέμαρχους προγόνους όπως τον Αρμίνιο, τον αντισημιτισμό που τους επέτρεπε να κατηγορούν για όλα τα δεινά τους αλλόθρησκους συμπολίτες τους και την αδυσώπητη φιλαργυρία. Ηταν διατεθειμένοι να κάνουν οτιδήποτε θα τους απέφερε κέρδος και φήμη. Μια γενιά που ανδρώθηκε με εκφράσεις όπως «η εντολή είναι εντολή» και «την τιμή μου τη λένε πίστη». Απέναντι στον Στρόοπ βρίσκεται ο Γκούσταβ Σίλκε, ο τρίτος κρατούμενος του κελιού, ένας χαμηλόβαθμος ναζί που κατακρίνει πολλές από τις αποφάσεις των ανωτέρων του. Αποκαλύπτεται η υποκρισία του Στρόοπ και η αγάπη του για την καλή ζωή, τις γυναίκες των πορνείων―συνήθεια αντίθετη με την οικογενειακή ηθική που κήρυττε―, ο φυγόπονος χαρακτήρας του και η διαφθορά σε κάθε βαθμίδα του κόμματος.

Οι τρεις κρατούμενοι, που καθένας κατηγορεί τον άλλο για το παρελθόν του θυμίζουν το σαρτρικό «Κεκλεισμένων των θυρών». Εδώ όμως, έρχεται η ανατροπή του Μοτσάρσκι. Δεν βασανίζεται από την παρουσία του εχθρού του, αν και εξοργίζεται για τις προνομιακές συνθήκες διαβίωσης που του εξασφαλίζουν οι δεσμοφύλακες με τη διπλή μερίδα φαγητού και την αλληλογραφία από τη γυναίκα του. Μελετώντας τον Στρόοπ βρίσκει ένα νόημα στον εγκλεισμό του: τον αγώνα για κατανόηση του άλλου. Αντιστρέφοντας το «κόλαση είναι οι άλλοι» του Γάλλου στοχαστή, για τον Μοτσάρσκι «κόλαση δεν είναι οι άλλοι» αφού συζητώντας μαζί τους ο χρόνος της φυλακής παύει να είναι χαμένος, είναι ευκαιρία να προσεγγίσει ακραίες καταστάσεις της ύπαρξης.

asariotaki.2jpg.jpg