ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟΣ – ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ – ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΊΑ

Του Βασίλη Λιόση

 Οι αναγνώστες αυτού του ιστότοπου θα εκπλαγούν, πρώτον, από το παρακάτω, άκρως εμπεριστατωμένο και συζητήσιμο άρθρο των6700 περίπου λέξεων, και δεύτερον, μαθαίνοντας ότι  πηγή του είναι το 1ο τεύχος του 2003  της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης». Οι ασχολούμενοι με τον «τρίτο τομέα» και την Κοινωνία των Πολιτών εν γένει, ας μη πτοηθούν από το μέγεθος, την χρονική περίοδο παραγωγής και την πηγή. Αξίζει πραγματικά τον κόπο να εντρυφήσουν σε ερμηνείες και παρερμηνείες. Γ.Σχ.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΙΟΣΗΣ :

Προσφάτως, όλο και συχνότερα, κάνουν την εμφάνιση τους οι όροι κοινοτισμός, κοινωνία των πολιτών και κοινωνική οικονομία. Συχνά μάλιστα πλαισιώνονται από άλλους βαρύγδουπους όρους όπως ετερότητα, τοπικότητα, πολυπολιτισμικότητα, αειφόρος ανάπτυξη, δια βίου κατάρτιση, κοινωνικός διάλογος, εθελοντισμός, μεταφορντισμός, μετανεωτερικότητα, ανοιχτή κοινωνία κλπ.

Πρόκειται για ιδεολογικά κατασκευάσματα «νέας εσοδείας» που πηγάζουν κυρίως από τη διεθνή σοσιαλδημοκρατία, ενίοτε και από τον κλασσικό νεοφιλελευθερισμό   αλλά και από αναρχικές ομάδες. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με ανακατασκευή παλιών ή και πολύ παλιών ιδεολογημάτων και ουτοπιών, προερχόμενων από μικροαστικά ρεύματα σκέψης ή κέντρα αναπαραγωγής της αστικής ιδεολογίας.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ

Η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε ο όρος Κοινωνία των Πολιτών (ΚτΠ) ήταν το 1594 στην Αγγλία από το Richard Hooker,   ενώ απαντάται στο Hobbes και στο Locke. Εκτοτε ο όρος έχει υποστεί τροποποιήσεις αλλά αυτό είναι ένα ζήτημα που ξεφεύγει από τις επιδιώξεις αυτού του άρθρου, η αναφορά μας γίνεται στους όρους όπως χρησιμοποιούνται σήμερα. O όρος κοινοτισμός (κομμουνιταρισμός) χρησιμοποιήθηκε συστηματικά το 1982 από το M. Sandel σε ένα βιβλίο του για το φιλελευθερισμό και τα όρια της δικαιοσύνης. Τέλος, ο όρος κοινωνική οικονομία ήταν η ευρωπαϊκή εκδοχή του αμερικάνικου κοινοτισμού. Την ευρωπαϊκή «απάντηση» ανέλαβαν να τη δώσουν οι Γάλλοι κοινωνικοί επιστήμονες τη δεκαετία του 1980.

i) Κοινοτισμός

Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Αμιτάι Ετζιόνι «Η κοινότητα ορίζεται από δύο χαρακτηριστικά: Πρώτον, ένα πλέγμα σχέσεων προσήλωσης μέσα σε μια ομάδα ατόμων, σχέσεις που συχνά διασταυρώνονται και αλληλοενισχύονται (παρά σχέσεις ενός προς ένα ή αλυσιδωτές ατομικές σχέσεις) και δεύτερον, κάποιο βαθμό δέσμευσης σε κάποιο σύνολο κοινών αξιών, σε κανόνες και έννοιες, καθώς και σε μια κοινή ιστορία και ταυτότητα - εν ολίγοις, σε μια ιδιαίτερη κουλτούρα»[1].

ii) Κοινωνία των πολιτών

Ο Ερνεστ Γκέλνερ μας πληροφορεί ότι «η Κοινωνία Πολιτών είναι ένα σύνολο ποικίλων μη κυβερνητικών θεσμών αρκετά ισχυρών ώστε να αντισταθμίζουν το κράτος και που ενώ δεν το εμποδίζουν να εκπληρώσει το ρόλο του ως εγγυητή της ειρήνης και διαιτητή μεταξύ μεγάλων συμφερόντων, μπορούν ωστόσο να το εμποδίσουν να κυριαρχήσει και να εκμηδενίσει το υπόλοιπο της κοινωνίας»[2].

Ακόμα περισσότερο διαφωτιστικός είναι ο Δημήτρης Δημητράκος:

«…η κοινωνία των πολιτών είναι ένας ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα στο κράτος και τον πολίτη ένα πλέγμα διαδράσεων ανάμεσα σε εθελοντικές οργανώσεις, όπως είναι οι οργανωμένες εκκλησίες, οι λέσχες, οι σχολές, οι επαγγελματικές οργανώσεις κλπ. η κοινωνία των πολιτών είναι ένα αντιστήριγμα στην πολιτική κοινωνία, δηλαδή το κράτος, και συγχρόνως εκούσιας συμμετοχής σε ένα πολιτικό και κοινωνικό σύνολο. Το αντιστήριγμα αυτό που αποτελεί η κοινωνία των πολιτών παίζει ρόλο ανταγωνιστικό και συγχρόνως συμπληρωματικό ως προς την πολιτική κοινωνία»[3].

iii) Κοινωνική οικονομία

Ενα εκ των πιο σημαντικών κέντρων θεωρητικής ανάλυσης της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, η εφημερίδα «Le Monde», μας δίνει τον παρακάτω ορισμό: «Ανάμεσα στον εμπορευματοποιημένο τομέα της οικονομίας και στις δημόσιες επιχειρήσεις και υπηρεσίες υπάρχει ένας ευρύτατος τομέας, ο οποίος είναι γνωστός με το όνομα κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία: περιλαμβάνει χιλιάδες μη κερδοσκοπικές οργανώσεις (οργανώσεις, συνεταιρισμοί, ταμεία αλληλασφάλισης και ιδρύματα)»[4].

Βασικό συμπέρασμα από την παράθεση των παραπάνω ορισμών είναι πως, ενώ ο καθένας από αυτούς κεντράρει σε διαφορετικά ζητήματα, ουσιαστικά δεν πρόκειται για τρεις εντελώς διαφορετικές έννοιες. Κοινός παρανομαστής τους είναι η διάθεση «κοινωνικοποίησης» του ατόμου, ο «έλεγχος» του κράτους από οργανωμένες ομάδες πολιτών, η δημιουργία κοινωνικών και οικονομικών νησίδων εντός συστήματος που δε θα λειτουργούν με βάση τα κλασσικά κριτήρια του νεοφιλελευθερισμού αλλά με «στοχοπροσήλωση» στις κοινωνικές ανάγκες. Οι ομοιότητες αυτές γίνονται περισσότερο εμφανείς μέσα από διάφορα κείμενα που πραγματεύονται τις έννοιες αυτές, όπου μπορεί κάποιος να διακρίνει τις διαπιστώσεις για τη σύγχρονη πραγματικότητα, την επισήμανση των αιτιών των περιγραφόμενων προβλημάτων, τις προτεραιότητες στην υλοποίηση στόχων για την πραγμάτωση της κοινωνίας των πολιτών καθώς και τα μέσα που πρέπει να χρησιμοποιηθούν σε μία τέτοια πορεία. Επειδή ακριβώς δεν υπάρχει κοινή βάση ανάμεσα στους προαναφερόμενους όρους, από εδώ και στο εξής, τους υποστηρικτές αυτών των ιδεολογημάτων, θα τους αποκαλούμε οπαδούς της ΚτΠ. Βεβαίως υπάρχουν διαφοροποιήσεις στην ερμηνεία των τριών όρων, αλλά ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση οι όποιες ερμηνείες συγκλίνουν στο ίδιο σημείο: το δήθεν χτύπημα του νεοφιλελευθερισμού (ασφαλώς όχι του ιμπεριαλισμού) και μάλιστα σε επουσιώδη ζητήματα.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΠΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚτΠ

i) Διαπιστώσεις για τη σύγχρονη πραγματικότητα

Οι οπαδοί της ΚτΠ υπογραμμίζουν με ιδιαίτερη ένταση την κρίση που διέρχεται η κοινωνία μας στο εποικοδόμημα, τα εκφυλιστικά φαινόμενα που υπάρχουν στη λειτουργία του κράτους, την κυριαρχία των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή, την αποτυχία του μαρξιστικού μοντέλου κ.ά. Ας δούμε μερικές από αυτές τις διαπιστώσεις αναλυτικότερα:

Ο Α. Ετζιόνι επισημαίνει ως σοβαρό πρόβλημα του καιρού μας το σεξουαλικό[5], καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως υπάρχει μια γενικότερη κρίση αξιών. Ωστόσο δεν παραλείπει να περιγράψει με μελανά χρώματα, αν και σε πολύ μικρή έκταση, τις δραματικές αλλαγές που πραγματοποιούνται σε εργασιακό επίπεδο[6].

Ο Τ. Ρίφκιν, γνωστός από το βιβλίο του «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», εντοπίζει ως καθοριστικές αλλαγές την αντικατάσταση των εργαζομένων από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές[7], την αδυναμία της αγοράς και του δημόσιου τομέα να αντεπεξέλθουν στις νέες συνθήκες της αυξανόμενης τεχνολογικής ανεργίας και της μειούμενης καταναλωτικής ζήτησης[8], τον διαρκώς συρρικνούμενο δημόσιο τομέα[9], ενώ υιοθετεί μια βασική αρχή μερίδας των θιασωτών της «παγκοσμιοποίησης», σύμφωνα με την οποία το εθνικό κράτος αδυνατίζει και εκτοπίζεται από τις πολυεθνικές[10].

Ο Ε. Γκέλνερ μας «διαφωτίζει» σχετικά με τις αιτίες αποτυχίας του μαρξισμού. Μια αιτία κατά τον Ε. Γκέλνερ είναι η περί σωτηρολογίας άποψή του[11], ενώ μια άλλη σημαντικότερη από την πρώτη -σύμφωνα με τον ίδιο- είναι η «υπερκαθαγίαση του ενυπάρχοντος»[12].

Ο Α. Μακρυδημήτρης, σε πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο του, εντοπίζει ως καίρια φαινόμενα της σύγχρονης εποχής τη βιαιότητα που υπάρχει στον κόσμο, η οποία δεν αφορά μόνο στη διεξαγωγή πολέμων αλλά και στα νέα τρομοκρατικά φαινόμενα[13]. Παράλληλα η εποχή μας χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητες, την παρακμή των απόλυτων ιδεολογικών περιχαρακώσεων και την αναγκαιότητα συνεργασιών και συνεννοήσεων για την αντιμετώπιση των σύνθετων προβλημάτων[14].

Υπάρχουν βεβαίως και διαπιστώσεις που σχετίζονται με τη νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στην Ελλάδα. Ο Κ. Σημίτης, έχοντας ανεπιφύλακτα υιοθετήσει το σύνθημα για την ΚτΠ, γράφει σε σχετικό άρθρο του πως στην Ελλάδα έχουν επέλθει πέντε μη αναστρέψιμες αλλαγές: Η Ελλάδα δεν είναι πλέον η Ελλάδα της φτώχειας, είναι μέλος σχεδόν όλων των διεθνών οργανισμών, έχει μετατραπεί από χώρα εξαγωγέας εργατικού δυναμικού σε χώρα υποδοχής, μετά το 1974 υπάρχει μια αυθεντική δημοκρατία και τέλος οι νέες γενιές δεν έχουν βιώματα προσφυγιάς, πολέμου, εμφυλίου κλπ.[15].

Εκτός από τις παραπάνω διαπιστώσεις υπάρχουν και δύο βασικές παραδοχές προερχόμενες από τους οπαδούς της ΚτΠ: σύμφωνα με τη μία, η κύρια πολιτική αντιπαράθεση είναι πλέον μεταξύ κοινοτισμού και νεοφιλελευθερισμού[16], ενώ η άλλη δέχεται πως το άτομο δεν προηγείται της κοινότητας αλλά ότι αντίθετα η κοινότητα συγκροτεί το άτομο και προηγείται αυτού και αξιακά[17].

ii) Βασικές πολιτικές προτεραιότητες των οπαδών της ΚτΠ - Οι προτάσεις τους και μέσα υλοποίησής τους.

Οι οπαδοί της ΚτΠ επιζητούν την απεξάρτηση του πολιτικού σώματος από ένα προσανατολισμό με πυρήνα του την αγορά[18]. Μπροστά στην επερχόμενη κρίση προτείνουν την ίδρυση χιλιάδων τοπικών κοινοτήτων και τη δημιουργία μιας τρίτης δύναμης που θα ευδοκιμήσει ανεξάρτητα από την αγορά και το δημόσιο τομέα[19]. Γίνονται μάλιστα περισσότερο συγκεκριμένοι όταν δίνουν παραδείγματα προκειμένου να καταλάβουμε τι ακριβώς εννοούν: «Ο τρίτος τομέας ήδη διατέμνει την κοινωνία με μια φαρδιά λωρίδα εδάφους. Οι κοινοτικές δραστηριότητες καλύπτουν όλο το φάσμα, από τις κοινωνικές υπηρεσίες μέχρι τη φροντίδα για την υγεία, την παιδεία και τις έρευνες, τις καλές τέχνες, τη θρησκεία και την παροχή νομικής υποστήριξης. Οργανισμοί κοινοτικών υπηρεσιών βοηθούν τους ηλικιωμένους και ανήμπορους, τους διανοητικά ανάπηρους, τους προβληματικούς νέους, τους άστεγους και άπορους. Εθελοντές ανακαινίζουν ερειπωμένα διαμερίσματα και χτίζουν καινούργια σπίτια για οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα. Δεκάδες χιλιάδες Αμερικανοί προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους σε κρατικά νοσοκομεία και κλινικές για τη φροντίδα των ασθενών, συμπεριλαμβανομένων και των θυμάτων του AIDS. Χιλιάδες άλλοι αναλαμβάνουν ρόλους θετών γονέων ή μεγάλων αδελφών για μικρά ορφανά παιδιά…»[20]. Ο Ρίφκιν, του οποίου είναι και το προηγούμενο κείμενο, συνεχίζει την περιγραφή του για τη συμμετοχή των πολιτών στην κοινοτική οικονομία, γράφοντας επίσης ότι Αμερικανοί παίζουν το ρόλο ψυχολόγων σε έφηβους με υπαρξιακά προβλήματα, δασκάλων σε προγράμματα εξάλειψης του αναλφαβητισμού, βρεφονηπιοκόμων, μαγείρων σε διανομή γευμάτων σε άπορους. Ακόμα συμμετέχουν σε προγράμματα, εθελοντικά πάντα, τα οποία παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε θύματα βιασμών, αλκοολικούς, ναρκομανείς κ.ά.[21].

Ο Ρίφκιν καταγράφει ως σημαντική τη συμμετοχή του κοινοτικού τομέα στις οικονομικές δραστηριότητες αφού συνεισφέρει παραπάνω από 6% στην εθνική οικονομία και περισσότερο από 9% στην εθνική συνολική απασχόληση[22] και καταλήγει: «Η παροχή κοινοτικών υπηρεσιών είναι μια επαναστατική εναλλακτική λύση έναντι των παραδοσιακών μορφών εργασίας. Αντίθετα με τη δουλεία, τη δουλοπαροικία και το μεροκάματο δεν επιβάλλεται ούτε μπορεί να μορφοποιηθεί σε μια καπιστευματική σχέση από την οποία προσδοκάται κάποιο αντάλλαγμα. Η παροχή κοινοτικών υπηρεσιών είναι μια πράξη βοήθειας, το άπλωμα ενός χεριού σε άλλους… Από αυτή την άποψη, οι κοινοτικές δραστηριότητες διαφέρουν ουσιαστικά από αυτές της αγοράς, όπου η συναλλαγή είναι πάντοτε υλική και οικονομική, και οι κοινωνικές επιπτώσεις είναι λιγότερο σημαντικές από τα οικονομικά οφέλη και ζημίες»[23].

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Α. Ετζιόνι, ο οποίος προτείνει την επιβράδυνση των προσαρμογών τις οποίες συνεπάγεται η παγκοσμιοποίηση, δημιουργία κοινωνικών θέσεων εργασίας, μοίρασμα της εργασίας και ενίσχυση της ασφάλειας της θέσης εργασίας, τη διατήρηση ενός βασικού δικτύου κοινωνικής ασφάλισης και την εκούσια λιτή διαβίωση[24].

Ο εγχώριος Ν. Μουζέλης προσυπογράφει προτάσεις όπως τις παραπάνω και προσθέτει το σπάσιμο της κομματικοκρατίας[25], ενώ ο Κ. Σημίτης αναλώνεται, σχετικά με την ΚτΠ, σε απέραντα ευχολόγια για την ανοιχτή κοινωνία, την κοινωνία της ευθύνης και τη συμμετοχή των πολιτών…[26]. Ο Α. Μακρυδημήτρης «προχωράει» περισσότερο από τους προηγούμενους όταν συνδυάζει την πρότασή του για την ΚτΠ με την υλοποίηση της άρσης της μονιμότητας των δημόσιων υπαλλήλων[27].

Αξιοσημείωτη είναι η ζέση με την οποία και η Ευρωπαϊκή Ενωση αγκαλιάζει ιδέες όπως οι παραπάνω. Σε ανύποπτο μάλιστα χρόνο, διατυπώθηκε στη Λευκή Βίβλο η ανάγκη ύπαρξης της «αλληλέγγυας οικονομίας», με κάπως ασαφείς κατευθύνσεις, αλλά σε μια δεύτερη ανάγνωση του κειμένου, μπορεί κανείς να διακρίνει τις προθέσεις της ΕΕ σχετικά με την κοινωνική οικονομία[28]. Ακολούθησαν ανάλογες κατευθύνσεις στην Πράσινη Βίβλο, στην Ευρωπαϊκή κοινωνική Ατζέντα, στη σύνοδο της Λισσαβόνας αλλά και στην πρόσφατη «άτυπη» σύνοδο των υπουργών εργασίας της ΕΕ στο Ναύπλιο. Ενδεικτικό των προθέσεων της ΕΕ για την ενδυνάμωση του «τρίτου» τομέα υπήρξε το πρώτο διεθνές φόρουμ με θέμα «Κοινωνική Οικονομία και Απασχόληση» που διοργανώθηκε το Νοέμβρη του 2002. Στην παρέμβαση του υφυπουργού εργασίας και κοινωνικών ασφαλίσεων Ε. Τζιόλα τονίζεται πως ο άνθρωπος προηγείται του κεφαλαίου και ότι το κέρδος δεν είναι αυτοσκοπός αλλά εργαλείο για την εξυπηρέτηση του ανθρώπου, φέρνοντάς μας στο νου το γνωστό σύνθημα ρεφορμιστών και τροτσκιστικών ομάδων «ο άνθρωπος πάνω από τα κέρδη». Η αναφορά αυτή γίνεται από την πλευρά του υπουργού, προκειμένου να πεισθούμε στη συνέχεια πως η κοινωνική οικονομία κινείται σε λογική που δε συνάδει με το κέρδος. Χαρακτηριστικά ακόμα αναφέρουμε τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη, όπου ανάμεσα στα άλλα ενθαρρύνονται μέθοδοι κοινωνικής εργασίας και η εθελοντική συμμετοχή στην εγκαθίδρυση και διατήρηση κοινωνικών υπηρεσιών[29], τη θέσπιση και λειτουργία προγραμμάτων «κοινοτικής έμπνευσης» που αφορούν στην τοπική ανάπτυξη και τη δημιουργία συνεταιριστικών επιχειρήσεων[30], ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται σε αντίστοιχα προγράμματα για νέους (εθελοντισμός, Εθνικό Συμβούλιο Νεολαίας, βουλή των εφήβων, αιμοδοσία, καθαρισμός ακτών, θυρίδες επιχειρηματικότητας, δίκτυο κοινωνικών οργανώσεων νεολαίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα κ.ά.)[31]. Δε θα πρέπει βεβαίως να ξεχνάμε πως όλες οι κατευθύνσεις της ΕΕ, ανάμεσά τους και αυτές που αφορούν στην προώθηση της ΚτΠ, συναποφασίζονται από τις μονοκομματικές ή συμμαχικές κυβερνήσεις σοσιαλδημοκρατών και φιλελευθέρων.

Να πούμε ακόμα πως υπάρχει και μια «αριστερότερη» προσέγγιση της ΚτΠ. Πρόκειται για νεοαναρχίζουσες αντιλήψεις που προτρέπουν στη δημιουργία αναρχικών κολεκτίβων[32]. Μερικά τέτια πειράματα ήδη λειτουργούν, βασικές αρχές των οποίων σύμφωνα με τους θιασώτες των «κομμούνων» είναι η κοινή οικονομία, η λήψη αποφάσεων από όλους, η σταδιακή κατάργηση των ιεραρχικών δομών, η κοινοτιστική εργασία και η αριστερή αντίληψη της πολιτικής[33]. Κάποιοι μάλιστα αναφέρουν ως παράδειγμα κοινωνικών και κοινοτικών χώρων τις κοινότητες των Ζαπατίστας, θεωρώντας τες ως την υλοποίηση της ουτοπίας[34]. Αλλοι πάλι χρησιμοποιώντας ένα «περίεργο» μίγμα απόψεων -κάτι σαν ένα χαρμάνι σοσιαλδημοκρατίας και αναρχισμού- αναβιώνουν τις παλιές θεωρίες του Κάουτσκυ (το κίνημα είναι το παν), χρησιμοποιούν αντιεξουσιαστικό λόγο και ταυτόχρονα προωθούν την ιδέα της ΚτΠ[35].

iii) Παραδείγματα «υλοποίησης» της ΚτΠ

Εκτός όμως από τα διάφορα θεωρητικά σχήματα που περιγράψαμε, υπάρχουν και αρκετά παραδείγματα υλοποίησης των «οραμάτων» των οπαδών της ΚτΠ. Αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά :

- Η «Ελευθεροτυπία» μας πληροφορεί τη δημιουργία της πρώτης μη κερδοσκοπικής τράπεζας η οποία λειτουργεί στη Μεγάλη Βρετανία, φέρει το όνομα Charity Bank και είναι δημιούργημα φιλανθρωπικού ιδρύματος. Η τράπεζα χορηγεί δάνεια σε ιδρύματα κοινωνικού-φιλανθρωπικού χαρακτήρα και τα κέρδη της επαναεπενδύονται στον κοινωνικό τομέα. Ηδη η τράπεζα έχει χορηγήσει δάνεια άνω των 1 εκ. λιρών σε μια ποικιλία φορέων που ασχολούνται με τη βιολογική γεωργία, την εκπαίδευση, τη φροντίδα αλκοολικών, τοξικομανών κ.ά.[36].

- Στοιχείο της ΚτΠ θεωρούνται και οι αλληλοασφαλιστικές υγείας. Κατά τους υποστηρικτές τους επιτελούν έργο διαφορετικό από αυτό των κλασικών ασφαλιστικών αφού αρνούνται τις οικονομικές διακρίσεις και την επιλογή κινδύνων: «Το αλληλοασφαλιστικό κίνημα…δέχεται οποιοδήποτε πρόσωπο ανεξαρτήτου ηλικίας, κατάσταση της υγείας και οικονομικής κατάστασης»[37].

- Σε επίπεδο συνταξιοδότησης προτείνεται και εφαρμόζεται ο δεύτερος πυλώνας. Εχει εθελοντικό χαρακτήρα και βασίζεται κυρίως στην πρωτοβουλία των επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα ο εργοδότης αποφασίζει και συστήνει ένα επαγγελματικό σχήμα συνταξιοδότησης, το οποίο έχει «πλήρη αυτοτέλεια» από την επιχείρηση που το συνιστά. Οσοι εργαζόμενοι το επιθυμούν μπορούν να συμμετέχουν[38].

- Η Actionaid, μια μη κυβερνητική οργάνωση που δραστηριοποιείται σε διάφορες χώρες του κόσμου, δίνει δάνεια σε φτωχές οικογένειες προκειμένου να αναπτύξουν την τοπική οικονομία. Ετσι οικογένειες αγοράζουν ζώα, παρακολουθούν μαθήματα ραπτικής προμηθεύουν με υλικά οικονομικούς κολοσσούς όπως την αλυσίδα καταστημάτων Body Shop[39].

- Στο ίδιο μήκος κινείται άλλη μία μη κυβερνητική οργάνωση (ΜΚΟ) η SELF. Η δανειοδότησή της αφορά στη χορήγηση ηλεκτρικού ρεύματος σε απομακρυσμένα χωριά της Αφρικής και της Ασίας. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές των ΜΚΟ τα δάνεια είναι ανακυκλούμενα και δημιουργείται απασχόληση[40].

- Ο «επιφανής» θεωρητικός του σημερινού «τρίτου δρόμου», Α. Γκίντενς, μας περιγράφει το ειδυλλιακό τοπίο της ΚτΠ, όπως αυτό διαμορφώνεται σήμερα στην Ευρώπη: «Στη Γερμανία… σε τομείς όπως η φροντίδα των παιδιών, οι τριτογενείς κοινωνικές ομάδες είχαν σχεδόν το μονοπώλιο στην υλοποίηση της πρόνοιας. Με τη μεγέθυνση του κράτους πρόνοιας στη Γερμανία, ο τομέας των μη κερδοσκοπικών οργανώσεων, αντί να περιοριστεί επεκτάθηκε ακόμα περισσότερο. Ο βαθμός στον οποίο το κράτος πρόνοιας ενσωματώνει τον τριτογενή τομέα ή στηρίζεται σε αυτόν ποικίλει ανά χώρα. Στην Ολλανδία, για παράδειγμα, οι μη κερδοσκοπικές οργανώσεις αποτελούν το βασικό σύστημα παροχής κοινωνικών υπηρεσιών, ενώ στη Σουηδία μόλις που χρησιμοποιούνται. Στο Βέλγιο και στην Αυστρία… το ήμισυ τουλάχιστον των κοινωνικών υπηρεσιών παρέχεται από μη κερδοσκοπικές ενώσεις.

…Στη Μεγάλη Βρετανία κατά την περίοδο μετά το 1950… η δραστηριοποίηση στον τριτογενή τομέα -εθελοντική εργασία- έχει αυξηθεί…Οι περισσότερο παραδοσιακές ομάδες έχουν εκλείψει, για να αντικατασταθούν όμως από πολύ περισσότερες νέες, που ασχολούνται ιδίως με την αυτοβοήθεια και το περιβάλλον»[41].

ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΟΠΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚτΠ

i) Για το κράτος και τους θεσμούς

Πρόπλασμα της ιδέας της ΚτΠ και μάλιστα σε φιλοσοφικό επίπεδο συναντάμε στο έργο του Χέγκελ «Φιλοσοφία του κράτους και του δικαίου». Ο Χέγκελ ανάμεσα στα άλλα υποστηρίζει πως το κράτος είναι η πραγμάτωση της ηθικής ιδέας, διαχωρίζει την «ιδιωτική κοινωνία» από το κράτος και επιδιώκει μέσω διάφορων διαμεσολαβήσεων να αποκαταστηθεί αυτή η σχέση υπό την κυριαρχία του κράτους. Στην πραγματικότητα «φιλοσοφικοποιεί» την αταξικότητα του κράτους και συγχρόνως δημιουργεί την ιδέα της τελειοποίησης της κρατικής υπόστασης με τη λειτουργία των διαμεσολαβήσεων. Ο Μαρξ, σε νεαρή ακόμα ηλικία, απαντώντας στο έργο του «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου» σχετικά με αυτά τα θεωρητικά σχήματα του Χέγκελ έγραφε: «…δεν αναπτύσσει την ιδέα του με αφετηρία το αντικείμενο αλλά αντίστροφα το αντικείμενο που αναπτύσσει έχει ως αφετηρία την ιδέα του»[42]. Οι οπαδοί της ΚτΠ «βλέπουν» το κράτος ως αταξικό και ουδέτερο μόρφωμα. Δεν αποτελεί γι’ αυτούς όργανο κυριαρχίας ούτε το συλλογικό καπιταλιστή. Φρονούν πως είναι δυνατή η βελτίωσή του μέσω της ΚτΠ. Στην ουσία αναπαράγουν με διαφορετική μορφή το θεωρητικό σχήμα του Χέγκελ που περιγράφηκε λίγο παραπάνω.

Ωστόσο οι οπαδοί της ΚτΠ έχουν να λύσουν μια αντίφαση δημιουργημένη από τους ίδιους. Από τη μια εκτιμούν την ύπαρξη αυθαιρεσίας του κράτους και «βλέπουν» ως λύση τη δημιουργία της φανταστικής τους κοινωνίας και από την άλλη καλούν το κράτος να παρέμβει ώστε με διάφορους τρόπους να δώσει ώθηση στη δημιουργία της ΚτΠ. Η λογική αυτή αντίφαση είναι ασφαλώς άλυτη, αλλά δεν είναι και η μόνη στα θεωρητικά σχήματα που εξετάζουμε[43].

ii) Ο ουτοπισμός της ΚτΠ

Σε πολιτικό επίπεδο εντοπίζονται ιδιαίτερες σχέσεις με τις ιδέες που ανέπτυξαν οι ουτοπικοί σοσιαλιστές (Σαιν Σιμόν, Οουεν, Φουριέ). Ο Κάρολος Φουριέ διακηρύσσει: «το ανθρώπινο γένος μέλλει να χειραφετηθεί συνολικά και να οργανώσει τους θεσμούς της αλληλεγγύης του. Θα συσπειρωθεί σε κάθε τομέα γύρω από το μεθυστικό κάλεσμα της βιομηχανίας, που θα βασίζεται στην ελκυστικότητα της (…) και θα προσφύγει στη φυσική μέθοδο του εταιρισμού»[44].

Οι Μαρξ-Ενγκελς ανέπτυξαν συστηματική κριτική στις απόψεις των ουτοπικών τόσο από κοινού στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», όσο και μεμονωμένα (ο Ενγκελς στο έργο «Ουτοπικός σοσιαλισμός και επιστημονικός σοσιαλισμός»). Επικέντρωσαν δε τα πυρά τους στα εξής σημεία:

- Στην αδυναμία των ουτοπικών να δουν την ιστορική αυτοτέλεια του προλεταριάτου και τους υλικούς όρους απελευθέρωσης του.

Στην υποκατάσταση της κοινωνικής δράσης με κατασκευασμένους φανταστικούς κόσμους απόρροια της προσωπικής τους εφευρετικότητας.

- Στην πρόθεσή τους να καλυτερεύσουν τις συνθήκες ζωής καταπιεζόμενων και καταπιεστών. Στην απόκρουση των επαναστατικών μέσων για το μετασχηματισμό της κοινωνίας και την αντικατάστασή τους με κοινωνικά ευαγγέλια.

Οι Μαρξ-Ενγκελς από τη μια αναγνωρίζουν τις τίμιες προθέσεις και τη θεωρητική προσφορά των ουτοπικών από την άλλη εκτιμάνε πως επρόκειτο για ανώριμες θεωρίες που αντιστοιχούσαν στην ανωριμότητα της καπιταλιστικής παραγωγής. Επιπλέον επισημαίνουν πως οι παλιωμένες αυτές αντιλήψεις έχουν καταστεί αντιδραστικές γιατί ζητάνε από την εργατική τάξη να βάλει φρένο στην ταξική πάλη και να συμβιβαστεί και πως η έκκληση στα φιλάνθρωπα αισθήματα των αστών δεν έχει νόημα. Παράλληλα τους καταλογίζουν ότι «…με λύσσα εναντιώνονται σε κάθε πολιτική δράση της εργατιάς, που κατά τη γνώμη τους προέρχεται μόνο από την έλλειψη τυφλής πίστης στο νέο ευαγγέλιο»[45]. Την ίδια εμπάθεια που περιγράφουν οι κλασσικοί τη διακρίνει κανείς στα κείμενα των οπαδών της ΚτΠ για τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Θα πρέπει τέλος να διευκρινίσουμε πως σήμερα, όσο αφορά στα ιδεολογήματα της ΚτΠ, δεν τίθεται μόνο ζήτημα αντιδραστικών θεωριών ούτε πολύ περισσότερο αφελών θεωρητικών σχημάτων. Πρόκειται για συνειδητή και από τα πάνω προσπάθεια αποπροσανατολισμού και χειραγώγησης και αυτό είναι ένα στοιχείο που πρέπει να υπογραμμίζεται…

iii) Οι αυταπάτες και το αντιδραστικό τους περιεχόμενο

Οι αυταπάτες των ουτοπικών αναπαράγονται σήμερα από τους οπαδούς της ΚτΠ με αρκετές ομοιότητες. Μελετώντας την προτασεολογία τους διαπιστώνει κανείς μεγάλο εύρος και βάθος αυταπατών αλλά και το πόσο αντιδραστικά είναι αυτά τα ιδεολογήματα. Συγκεκριμένα:

- Καλούν τον κόσμο σε εκούσια απλότητα δηλαδή σε περιορισμό της κατανάλωσης[46]. Εδώ υπάρχουν δύο σοβαρά λάθη: Από τη μία δεν είναι δυνατό να καλείς σε περιορισμό της κατανάλωσης λαϊκά στρώματα που στενάζουν κάτω από πολιτική λιτότητας και μάλιστα μακροχρόνιας και από την άλλη είναι τουλάχιστον αφελές να πιστεύεις πως η άρχουσα τάξη θα περιορίσει τις υπερβολικές σπατάλες της.

- Δημιουργούν την πέρα για πέρα εσφαλμένη εντύπωση πως οι κοινοτιστικές νησίδες οικονομίας μπορούν να επιβιώνουν εσαεί. Δεν κατανοούν ή δε θέλουν να κατανοήσουν πως τα κέρδη απορρέουν από την απόσπαση υπεραξίας και πως όρος επιβίωσης του κεφαλαίου είναι η ένταση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης καθώς και η διευρυμένη αναπαραγωγή του. Ετσι αποκρύπτουν το γεγονός πως τα όποια κοινοτιστικά πειράματα είναι μοιραίο, αργά ή γρήγορα, να σβήσουν κάτω από την ασφυκτική πίεση των μονοπωλίων και αυτό γιατί πολλές φορές, όσο κι αν παλεύουν για την αυτονομία τους οι κοινοτιστικές επιχειρήσεις, θα εξαρτώνται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από τα μονοπώλια (στον τομέα της ενέργειας, της προμήθειας πρώτων υλών κ.ά.). Υπάρχει όμως και η σοβαρή πιθανότητα, για να μην πούμε βεβαιότητα, τα μονοπώλια να διεισδύσουν απ’ ευθείας στους τομείς δραστηριοποίησης των κοινοτιστικών επιχειρήσεων εφόσον εκτιμήσουν πως υπάρχει η δυνατότητα αποκόμισης νέων κερδών.

- Υπάρχει βεβαίως και το ενδεχόμενο οι οικονομικές αυτές νησίδες να χρησιμοποιούνται εξ αρχής από τα μονοπώλια ως μια διαδικασία συγκέντρωσης κεφαλαίου και φθηνής εργατικής δύναμης.

- Από τα παραπάνω προκύπτει άλλο ένα σημείο απόκρυψης από την πλευρά των οπαδών της ΚτΠ. Η μόνη ελπίδα επιβίωσης των κοινοτιστικών επιχειρήσεων είναι ή να μετατραπούν και οι ίδιες σε μονοπώλια ή να είναι ήδη μονοπώλια. Αλλά τότε τι διαφορά θα υπάρχει; Και αυτό όντως συμβαίνει. Μερικές από τις επιχειρήσεις που προβάλλονται ως εξαίσια δείγματα κοινοτιστικών επιχειρήσεων δεν είναι τίποτα άλλο από μονοπώλια. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά πως:

1) Η Actionaid δρα σε παραπάνω από 30 χώρες με τη συμμετοχή στα προγράμματα της τουλάχιστον 6000 ανθρώπων[47].

2) Body Shop, η γνωστή αλυσίδα καταστημάτων καλλυντικών, θεωρείται εταιρία που λειτουργεί στο πλαίσιο της εναλλακτικής ανάπτυξης![48]. Ισχυρίζονται δε, πως στον «τρίτο κόσμο» από όπου παίρνει και τις πρώτες ύλες της, οι εργάτες εργάζονται σε άριστες συνθήκες, αμείβονται καλά και έχουν ιατρική περίθαλψη. Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να κάνουμε δύο παρατηρήσεις: Το αυτονόητο, δηλαδή οι ανθρώπινες συνθήκες εργασίας, θεωρούνται μέγιστη κοινωνική προσφορά. Παράλληλα το ουσιαστικό θέμα είναι πως και αυτές οι εταιρείες καρπώνονται υπεραξία, που κάποια στιγμή λόγω ανταγωνισμού θα πρέπει να βρούνε τρόπους να αυξήσουν το ποσοστό της, κάτι που βεβαίως θα σημάνει την ένταση και την έκταση της εκμετάλλευσης. (Η απόσπαση της υπεραξίας και η εκμετάλλευση πραγματοποιούνται τόσο στις χώρες του «τρίτου κόσμου» αλλά και στα καταστήματα της Body Shop στον υπόλοιπο κόσμο).

3) EuroCOOP έχοντας πάνω από 47.000 σούπερμαρκετ στην Ευρώπη, αρκετά από τα οποία στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, πραγματοποιώντας κύκλο εργασιών που φθάνει τα 14 τρισ. δρχ. και με 412.000 εργαζομένους, θεωρείται συνεταιριστική επιχείρηση ενταγμένη στη λογική της ΚτΠ[49]!

iv) Καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο;

Σοβαρό ατόπημα των οπαδών της ΚτΠ είναι η προσπάθεια να πείσουν για τη δυνατότητα δημιουργίας ενός καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο. Η δυνατότητα αυτή μάλιστα, υποτίθεται πως μετουσιώνεται σε πραγματικότητα με τη δημιουργία και την ύπαρξη των ηθικών επιχειρήσεων, τις ηθικές τράπεζες, τα ηθικά κεφάλαια κλπ. Για παράδειγμα ηθική βιομηχανία θεωρείται η μεγάλη παγωτοβιομηχανία Ben & Jerry’s η οποία διαθέτει το 7,5% των ακαθάριστων κερδών της σε προγράμματα που προωθούν μοντέλα κοινωνικής στήριξης[50]. Αλλο ένα παράδειγμα είναι η πρώτη «μη κερδοσκοπική τράπεζα» στον κόσμο που ήδη αναφέραμε, η Charity Bank, η οποία χορηγεί δάνεια με επιτόκιο 5-7% χαμηλότερο από τις εμπορικές τράπεζες[51]. Προκύπτουν όμως ορισμένα εύλογα ερωτήματα:

- Η εκμετάλλευση και οι καπιταλιστικές ανισότητες παύουν να υφίστανται;

- Γιατί θεωρείται ηθική πράξη η χορήγηση των δανείων, αφού αποδεδειγμένα η χορήγησή τους είναι ένας τρόπος απόσπασης υπεραξίας; Το μέγεθος του επιτοκίου κάνει μια τράπεζα ανήθικη ενώ μια άλλη ηθική;

- Γιατί πρέπει να πιστέψουμε πως διατίθενται αυτά τα ποσά;

- Αν πάλι πράγματι διατίθενται μήπως συνδέονται και με τις γνωστές φοροαπαλλαγές από το καπιταλιστικό κράτος μέσω των δωρεών; (άλλωστε οι προτάσεις για φοροαπαλλαγές για τέτιου είδους επιχειρήσεις είναι πάμπολλες).

v)Βάση - εποικοδόμημα

Η θεώρηση της κοινωνίας γίνεται από τους οπαδούς της ΚτΠ με τρόπο ηθικολογικό. Αυτό βεβαίως δεν είναι κάτι καινούριο στην αστική και μικροαστική σκέψη. Η κρίση αξιών περιγράφεται εκτενώς, όμως όσο εύστοχες κι αν είναι οι διάφορες επισημάνσεις, εμφανίζεται ο γνωστός δογματισμός: οι αναλύσεις κατατρύχονται από τη σχεδόν απόλυτη κυριαρχία του εποικοδομήματος ενώ σπανίως εμφανίζεται μια κριτική στις κοινωνικοοικονομικές δομές. Ακόμα κι αυτή η καταγγελία για τον τρόπο ζωής, τα παρακμιακά φαινόμενα κ.λπ. δεν έχει ιδιαίτερη αξία αφού δε δίνεται καμία ουσιαστική ερμηνεία για την πολιτιστική κρίση. Η βάση λοιπόν εξαφανίζεται. Αναφορά στις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις δεν υπάρχει, ο καταγγελτικός λόγος ενώ για τις πολιτιστικές αξίες περισσεύει, για τις αλλαγές των εργασιακών σχέσεων φαίνεται πως ο χώρος στενεύει δραματικά… Οι ιδιωτικοποιήσεις όχι μόνο μένουν στο απυρόβλητο αλλά στηρίζονται ποικιλοτρόπως μέσα από διάφορες προτάσεις. Οι όροι παραγωγικές δυνάμεις, σχέσεις παραγωγής, υπεραξία, μονοπώλια, εκμετάλλευση, ιμπεριαλισμός δεν έχουν θέση στο μεταμοντέρνο τοπίο… Οι οπαδοί της ΚτΠ δε φτάνουν την κριτική τους ως το τέλος. Ούτε το επιθυμούν αλλά ούτε έχουν και τη δυνατότητα να το κάνουν.

Αξίζει όμως η παράθεση ενός πολύ χαρακτηριστικού αποσπάσματος που αναδεικνύει ανάγλυφα τον τρόπο με τον οποίο οι οπαδοί της ΚτΠ βλέπουν τη σχέση βάσης-εποικοδομήματος: «Η κοινωνία των πολιτών συνδέεται με τον πολιτισμό. Η αγορά δεν παράγει πολιτισμό. Αρα αγορά και πολιτισμός δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Η κοινωνία πολιτών βρίσκεται, επομένως, ανάμεσα στην αγορά και στο κράτος»[52].

vi) Η «διαμάχη» νεοφιλελευθερισμού - ΚτΠ

Από τα παραπάνω απορρέει και η διαπίστωση πως η υποτιθέμενη διαμάχη κοινοτισμού-νεοφιλελευθερισμού είναι εντελώς πλασματική για να μην πούμε και τεχνητά δημιουργημένη. Ο παλιός ευρωκομμουνισμός, η κλασσική και η «νέα» σοσιαλδημοκρατία, οι παντός είδους τρίτοι δρόμοι χρειάζονταν άμεσα ένα «φρεσκάρισμα», προκειμένου να προσαρμοσθούν στις νέες συνθήκες των καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων, να εκφράσουν μικροαστικά στρώματα αλλά κυρίως να αποτελέσουν τα νέα αναχώματα. Η εμφάνιση της ΚτΠ εκφράζει αυτή ακριβώς την αναγκαιότητα «φρεσκαρίσματος». Η πλασματικότητα της αντιπαράθεσης γίνεται αντιληπτή όταν στα διάφορα κείμενα των οπαδών της ΚτΠ συναντάει κανείς προτάσεις ανάλογες με αυτή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και την απαλλαγή του κράτους από κοινωνικές παροχές. Η όποια κριτική περιορίζεται στη μορφή διαχείρισης και αυτή πάλι είναι αρκούντως λειψή. Ο νεοφιλελευθερισμός εξυπηρετείται κατά τον καλύτερο τρόπο από τις διακηρύξεις των οπαδών της ΚτΠ, αφού ο «τρίτος τομέας» της οικονομίας εναρμονίζεται με την ατομική διαπραγμάτευση της εργατικής δύναμης, το χτύπημα των εργασιακών σχέσεων και την εξαφάνιση των κοινωνικών παροχών.

Μερικοί από τους θεωρητικούς της σοσιαλδημοκρατίας αντιλαμβάνονται την ουσιαστική έλλειψη διαφορών ανάμεσα στα δύο μοντέλα διαχείρισης και σπεύδουν να χαράξουν διαχωριστικές γραμμές χωρίς όμως επιτυχία. Ο Ν. Μουζέλης απαντώντας υποτίθεται στον Α. Giddens, δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να αναμασάει τα χιλιοειπωμένα περί αναδιανομής των κοινωνικών πόρων. Η όποια προσπάθεια διαφοροποίησης εντός των κόλπων των οπαδών της ΚτΠ, είναι κατά τη γνώμη μας καταδικασμένη εξ αρχής και στερείται νοήματος[53].

vii) Ο εθελοντισμός

Μια από τις βασικές ιδεολογικές αρχές των οπαδών της ΚτΠ είναι αυτή του εθελοντισμού. Βεβαίως η έννοια του εθελοντισμού δεν είναι μια κατ’ αρχήν απορριπτέα έννοια. Το θέμα είναι το περιεχόμενο που της δίνεται και το τι επιδιώκεται με τη χρήση της. Οι προθέσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης γύρω από το ζήτημα του εθελοντισμού μόνο αγαθές δεν είναι. Από κοντά ακολουθούν οι κυβερνήσεις της ΕΕ και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις. Να σημειωθεί πως ο «κοινωνικός εθελοντισμός» έχει θεσμοθετηθεί από την κυβέρνηση με το νόμο 2646/98 και μάλιστα καθορίστηκε και επίσημη ημέρα γιορτασμού η 5^η Δεκέμβρη.

Μέσω της έννοιας του εθελοντισμού επιχειρείται: η αποδοχή της ατομικής ευθύνης για τα προβλήματα τα οποία είναι παράγωγα του καπιταλισμού, η απαλλαγή του καπιταλιστικού κράτους από τις κοινωνικές παροχές, η φθηνή εργατική δύναμη αλλά και η παραπέρα μείωση της τιμής της, η απομάκρυνση από την οργανωμένη πάλη και κυρίως από το επαναστατικό κίνημα και ο εγκλωβισμός μερίδας κόσμου σε ακίνδυνα-«άνευρα» σχήματα (η γνωστή τακτική των αναχωμάτων). Επιχειρείται ακόμα, η δημιουργία μιας στρεβλής αντίληψης για το τι σημαίνει κοινωνική αλληλεγγύη, ο εθισμός σε μια ζωή χωρίς δικαιώματα, η αντικατάσταση των κεκτημένων δικαιωμάτων με τη λογική των μπόνους, η τεχνητή εξάλειψη της ανεργίας. Ο εθελοντισμός των αστών σημαίνει στην πραγματικότητα ζωή χωρίς μισθό και με βοηθήματα που δεν αρκούν ούτε καν για μια μίζερη διαβίωση, ζωή χωρίς εργασία και με παρατεταμένη-συγκαλυμμένη ανεργία, ζωή χωρίς κοινωνική περίθαλψη, χωρίς δικαιώματα[54].

Η έννοια του εθελοντισμού γίνεται ακόμα περισσότερο πλαδαρή όταν συνδέεται και με την έννοια της αστικής φιλανθρωπίας: «στη Μεγάλη Βρετανία κατά την περίοδο μετά το 1950… η δραστηριοποίηση στον τριτογενή τομέα-εθελοντική εργασία-έχει αυξηθεί… Οι περισσότερο παραδοσιακές ομάδες έχουν εκλείψει, για να αντικατασταθούν όμως από πολύ περισσότερες νέες, που ασχολούνται ιδίως με την αυτοβοήθεια και το περιβάλλον… Οι φιλανθρωπικές ομάδες έχουν να επιδείξουν σημαντική αύξηση -το 1991 υπήρχαν στη Βρετανία περισσότερες από 160.000 επίσημα καταχωρημένες φιλανθρωπικές ομάδες»[55].

viii) Οι «μη» κυβερνητικές οργανώσεις

Οι διάφοροι ορισμοί που δίνονται για τις ΜΚΟ τείνουν να συμπεριλάβουν κάθε κοινωνικό φορέα. Φιλανθρωπικές οργανώσεις, οικολογικές ομάδες, σχήματα υπεράσπισης κοινωνικών ομάδων μέχρι και συνδικάτα. Αυτή η προσπάθεια διεύρυνσης των ΜΚΟ σημαίνει δύο πράγματα: Πρώτο, βρίσκεται σε εξέλιξη μία προσπάθεια προκειμένου να προσανατολιστεί κάθε κοινωνικός φορέας σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις και δεύτερο κάθε οργάνωση που βαφτίζεται από το κράτος ως μη κυβερνητική δεν είναι εξ ορισμού διαβρωμένη αφού ο χαρακτηρισμός μπορεί να γίνεται παρά τη θέλησή της.

Βέβαια πλήθος ΜΚΟ, που αποδέχονται έτσι κι αλλιώς το συγκεκριμένο χαρακτηρισμό, έχουν αναλάβει την προώθηση του εθελοντισμού. Οι οπαδοί της ΚτΠ αποδίδουν μεγάλη σημασία στην ύπαρξη και λειτουργία τους. Εμπεριέχονται συχνά(οι ΜΚΟ) στον ορισμό της ΚτΠ, της κοινωνικής οικονομίας και του κοινοτισμού. Τις θεωρούν σημαντικό, ίσως το σημαντικότερο, διαμεσολαβητικό στοιχείο μεταξύ κοινωνίας και κράτους.

Το 1914 οι ΜΚΟ ήταν σε όλο τον κόσμο 1.083. Το 2000 ήταν περισσότερες από 37.000- με σχεδόν το 1/5 να έχει ιδρυθεί στη δεκαετία του ’90[56]. Μερικές από τις πιο γνωστές είναι η Actionaid, η Διεθνής Αμνηστία, η Green Peace, η WWF κλπ. Υπολογίζεται πως στην Ευρώπη οι ΜΚΟ απασχολούν περί τα 7.000.000 άτομα[57].

Υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις, μάλλον πολύ λίγες, που οι ΜΚΟ γίνονται ενοχλητικές για τις κυβερνήσεις. Το γεγονός αυτό καθόλου δεν αναιρεί την εκτίμησή μας πως ο τίτλος τους είναι κατά βάση ψευδεπίγραφος και εξηγούμε για ποιο λόγο:

- Οι ίδιοι οι υποστηρικτές των ΜΚΟ δε συμφωνούν αν ο χαρακτήρας τους είναι εθελοντικός ή αν θα πρέπει οι πόροι τους να είναι κρατικοί[58].

- Ο ορισμός των ΜΚΟ ηθελημένα δεν περιλαμβάνει τα πολιτικά κόμματα αφού οι δυο έννοιες «πρέπει να έρθουν σε αντιπαράθεση». Αυτή η διαπίστωση δεν υποκρύπτει κάποια διάθεση από την πλευρά μας διεύρυνσης του ορισμού των ΜΚΟ. Απλά αποκαλύπτει την πρόθεση πάνω στην οποία κατασκευάστηκε ο συγκεκριμένος ορισμός. Βεβαίως δεν αποκλείεται στο εγγύς μέλλον να υπάρξει προσπάθεια να συμπεριληφθούν και τα κόμματα στην «οικογένεια» των ΜΚΟ…

- Οπως η έννοια του εθελοντισμού που υιοθετήθηκε - θεσμοθετήθηκε από την ΕΕ και τις κυβερνήσεις, έτσι και οι ΜΚΟ κατοχυρώθηκαν μέσα από το αστικό νομικό οπλοστάσιο. Μέσω του νόμου 2731/99 ρυθμίζονται οι όροι ανάθεσης προγραμμάτων ανθρωπιστικής βοήθειας σε τρίτες χώρες υπό την αιγίδα του Υπουργείου Εξωτερικών και με τη χρηματοδότηση δημόσιων φορέων. Ορισμένοι μάλιστα έχουν μια πιο «προωθημένη» ιδέα. Προτείνουν την προσθήκη μιας διάταξης στο σύνταγμα που θα θεσπίζει τη δυνατότητα του κράτους να ενισχύει οικονομικά τις ΜΚΟ[59].

- Η ευαισθησία των ΜΚΟ είναι επιλεκτική. Αξίζει να δούμε μερικά παραδείγματα:

1) Η Διεθνής Αμνηστία (ΔΑ) εκτόξευσε τα βέλη της στους εξαθλιωμένους μαύρους της Ζιμπάμπουε όταν τόλμησαν να καταλάβουν τα κτήματα των σύγχρονων λευκών αποικιοκρατών. Από ό,τι φάνηκε στη συνέχεια, δεν υπήρξε η ίδια ευαισθησία για τα τόσα χρόνια καταλήστευσης αυτής της χώρας και των κατοίκων της από τους λευκούς. Μάλιστα με αφορμή ένα διάλογο που δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο μεταξύ του πανεπιστημιακού Τ. Φωτόπουλου και ενός εκπροσώπου της εν λόγω οργάνωσης[60], γίνεται εμφανής ο αποχρωματισμός της έννοιας των δικαιωμάτων από την πλευρά του εκπροσώπου της ΔΑ. Το δόγμα σύμφωνα με το οποίο « η ανθρώπινη ζωή είναι το υπέρτατο αγαθό», πέρα από τη θεολογική χροιά του δεν έχει καμία αξία, αφού αν το δεχτούμε θα πρέπει όχι μόνο να απορρίψουμε τις σοσιαλιστικές επαναστάσεις αλλά και τις αστικές όπως π.χ. τη Γαλλική ή τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Με άλλα λόγια θα πρέπει να αρνηθούμε κάθε βήμα της ανθρωπότητας προς τα εμπρός.

2) Η παγκόσμια οργάνωση «Γιατροί χωρίς σύνορα» απέπεμψε το ελληνικό της τμήμα. Αιτία ήταν το γεγονός πως οι Ελληνες γιατροί περιέθαλψαν όχι μόνο τους Κοσοβάρους αλλά και τους Σέρβους.

3) Η «υπερδραστήρια» και υπερπροβεβλημένη Green Peace όχι μόνο δε μίλησε για το βρώμικο πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, αλλά δεν «είδε» ούτε καν αυτή την τεράστια οικολογική καταστροφή από τη ρίψη των αμερικάνικων βομβών (κάτι που άλλωστε ανήκει στο τομέα δραστηριοποίησης της).

4) Από χλωμή ως ανύπαρκτη είναι και η παρουσία των ιδιαίτερα προβεβλημένων ΜΚΟ σχετικά με τα εμπάργκο που επιβάλλουν οι ΗΠΑ σε διάφορες χώρες του κόσμου όπως την Κούβα και το Ιράκ ή σχετικά με γενοκτονίες που γίνονται σε άλλες χώρες όπως στην Παλαιστίνη.

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚτΠ

Ο πιο ένθερμος πολιτικός υποστηρικτής της ΚτΠ στη χώρα μας είναι το ΠΑΣΟΚ. Οι συχνές αναφορές στον εν λόγω όρο, η έκδοση περιοδικού από την «Ενωση Πολιτών για την Παρέμβαση» με τίτλο «Κοινωνία Πολιτών» και η αρθρογραφία του ίδιου του Κ. Σημίτη σε αυτό το περιοδικό, υπογραμμίζουν με έμφαση την εκτίμησή μας. Αλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε πως αυτά τα θεωρητικά σχήματα εκπορεύονται κυρίως από τα κέντρα της διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας, ενώ πλήθος ευρωπαϊκών προγραμμάτων που εφαρμόζονται και στη χώρα μας φέρουν το «στίγμα» της ΚτΠ.

Η ΝΔ όχι μόνο δεν έχει πρόβλημα να υιοθετήσει το σύνθημα για την ΚτΠ αλλά φροντίζει να κάνει και πολύ συγκεκριμένες προτάσεις. Θέλει τις ΜΚΟ εταίρους στην ΕΕ του αύριο, θεωρεί πως η λειτουργία τους είναι συστατικό στοιχείο της ομαλής λειτουργίας της σύγχρονης δημοκρατίας και περιορίζει τον πατερναλιστικό ρόλο του κράτους, κάνει μια σειρά προτάσεων για τη διεύρυνση της θεσμοθέτησής τους και την παραπέρα ενίσχυσή τους[61]. Αποκαλυπτική είναι μία ομιλία του προέδρου της ΝΔ σε εκδήλωση ΜΚΟ με θέμα: «Κοινωνία Πολιτών και Δημοκρατία τον 21 αιώνα». Στην παρέμβαση αυτή αποδέχεται πλήρως τη λειτουργία και τη θεσμοθέτηση των ΜΚΟ, τις οποίες και θεωρεί ως το αντίβαρο στο κράτος-Λεβιάθαν (βλέπε το σύνθημα του νεοφιλελευθερισμού για το ελάχιστο κράτος). Οι διαπιστώσεις για τη χρησιμότητα των ΜΚΟ πλαισιώνονται και από άκρως «ενδιαφέρουσες» προτάσεις, όπως η διαμόρφωση ευνοϊκού φορολογικού πλαισίου και η διεύρυνση των ορίων για χορηγίες, που αφορούν ανθρωπιστικούς και πολιτιστικούς σκοπούς, η διασφάλιση σταθερής υλικής υποστήριξης και η στήριξη της κατάρτισης και της εξειδίκευσης στον τρίτο τομέα κ.ά.[62].

Ο ΣΥΝ δε θα μπορούσε να μείνει έξω από αυτόν το νεωτερισμό. Αντίθετα από τη ΝΔ, δε βλέπει την ΚτΠ ως μέσο περιορισμού του κράτους-Λεβιάθαν αλλά ως μέσο υπεράσπισης του «κοινωνικού κράτους». Αυτό όμως δεν τον καθαγιάζει για τους εξής λόγους: Προκαλεί σοβαρές συγχύσεις για το ρόλο του καπιταλιστικού κράτους, υποβαθμίζει ή εξαφανίζει το ρόλο του εργατικού κινήματος και στην ουσία τον υποκαθιστά με «κινήσεις πολιτών» και έτσι δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να σερβίρει παλιά ιδεολογήματα με νέα περιτυλίγματα: «η υπεράσπιση των κοινωνικών δικαιωμάτων έναντι της πολιτικής που συρρικνώνει το κοινωνικό κράτος και περιορίζει τις κοινωνικές δαπάνες, ως δήθεν μη παραγωγικές, αλλά και η υπεράσπιση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, έναντι της πολιτικής που περιορίζει τις εγγυήσεις ενός κράτους δικαίου, είναι πεδία πρωτοποριακής δράσης των κινήσεων πολιτών, εκεί όπου διαμορφώνονται οι κατακτήσεις του ανθρωπισμού»[63]. Ο ΣΥΝ δε μένει όμως μόνο στις διακηρύξεις. Η «Ανανεωτική Συσπείρωσή» του, συγκρότησε μαζί με στελέχη του ΠΑΣΟΚ και της ΑΕΚΑ την κίνηση «Πολίτες για τη δημοκρατία, τον Εκσυγχρονισμό και την Κοινωνική Αλληλεγγύη». Η πρώτη εκδήλωση μάλιστα που διοργάνωσαν είχε ως θέμα την «προοπτική της προοδευτικής διακυβέρνησης, την ΚτΠ, το πολιτικό σύστημα και τη σύγχρονη κεντροαριστερά»[64].

Η ΓΣΕΕ συμμετέχει και αυτή με τον τρόπο της στο ιδεολογικό πλαίσιο της ΚτΠ. Eστω και έμμεσα στηρίζει την ΚτΠ, αφού μέσα από τα ντοκουμέντα της ανακαλύπτονται αρκετές καμουφλαρισμένες προτάσεις για την προώθησή της[65]Οσο αφορά στα ΜΜΕ θα πρέπει να σημειώσουμε τον ιδιαίτερο ρόλο της «Ελευθεροτυπίας», η οποία είτε με ένθετα που κατά κύριο λόγο εκθειάζουν τις «καινοφανείς» ιδέες είτε με αναδημοσιεύσεις άρθρων της «Le Monde Diplomatique» δείχνει να έχει αναλάβει το βασικό βάρος της προπαγάνδισης της ΚτΠ.

Τελευταία έχουν εμφανιστεί και αναρχικές ομάδες που στηρίζουν παρόμοια ιδεολογήματα. Παρ’ όλο που η ορολογία διαφοροποιείται -μιλάνε για αναρχικές κολεκτίβες- η ουσία παραμένει ίδια. Ακούσια ή μη, ενισχύουν τις προτάσεις της σοσιαλδημοκρατίας για καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο[66].

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ομάδες, φορείς, μέσα ενημέρωσης και κόμματα λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία αλλά και σαν βαλβίδες εκτόνωσης του κινήματος.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι διάφοροι υποστηρικτές του μοντέλου του εθελοντισμού, των ΜΚΟ και την ΚτΠ, αντιδρούν στις κριτικές που γίνονται στο μοντέλο τους θέτοντας το εξής ψευτοδίλλημα: προτιμάμε ένα κόσμο χωρίς βελτιώσεις και χωρίς ρυθμίσεις που θα γίνεται περισσότερο φτωχός ή ένα κόσμο στον οποίο μπορεί να υπάρχει η φτώχεια αλλά μέσα από την ΚτΠ, τους θεσμούς και τις ρυθμίσεις θα ανακουφίζεται μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της γης;

Το παραπάνω ερώτημα το χαρακτηρίσαμε ψευτοδίλημμα, γιατί πρώτο η όποια βελτίωση έχει εντελώς προσωρινό χαρακτήρα, δεύτερο οι επιμέρους κατακτήσεις μπορούν να προέλθουν μόνο αν είσαι προσανατολισμένος σε μια στρατηγική σύγκρουσης και τρίτο το πραγματικό δίλημμα είναι αν η μιζέρια θα διαιωνίζεται ή αν θα εξαλειφθεί. Μπορεί άραγε ο καπιταλισμός να αποκτήσει ανθρώπινο πρόσωπο; Σε ποια βάση στηρίζεται αυτή η δήθεν ιστορική δυνατότητα;

Η μόνη ρεαλιστική λύση και από την άποψη της ιστορικής νομοτέλειας και από την άποψη της ουσιαστικής επίλυσης των προβλημάτων είναι η ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος.

---

[1] Α. Εντζιόνι: «Η Κοινωνία της υπευθυνότητας», σελ. 246.

[2] Ε. Γκέλνερ: «Η κοινωνία των πολιτών και οι αντίπαλοί της», σελ. 48.

[3] Α. Μακρυδημήτρης: «Κράτος και κοινωνία των πολιτών», σελ. 19 (κείμενο Δ. Δημητράκου).

[4] Henri Rouille d’ orfeuil: «Η κοινωνική και η αλληλέγγυα οικονομία», Ελευθεροτυπία, 8.12.2002.

[5] Α. Εντζιόνι: «Η Κοινωνία της υπευθυνότητας», σελ. 50-51.

[6] Α. Εντζιόνι: «Η Κοινωνία της υπευθυνότητας», σελ. 179.

[7] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 60-62.

[8] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ.103.

[9] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ.110.

[10] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 414-415.

[11] Ε. Γκέλνερ: «Η κοινωνία των πολιτών και οι αντίπαλοί της», σελ.87-88.

[12] Ε. Γκέλνερ: «Η κοινωνία των πολιτών και οι αντίπαλοί της», σελ. 87-88.

[13] Α. Μακρυδημήτρης: «Κράτος και κοινωνία των πολιτών», σελ. 102-105.

[14] Α. Μακρυδημήτρης: «Κράτος και κοινωνία των πολιτών».

[15] Κ. Σημίτης: Περιοδικό «Κοινωνία πολιτών», σελ. 11-15.

[16] Αφιέρωμα: «Βήμα», «Κοινοτισμός»: πολιτική μόδα ή υποκατάστατο του σοσιαλισμού;», 26.10.2002.

[17] Αφιέρωμα: «Βήμα», «Κοινοτισμός»: πολιτική μόδα ή υποκατάστατο του σοσιαλισμού;», 26.10.2002.

[18] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 417.

[19] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 418-419.

[20] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 419-420.

[21] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 419-420.

[22] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 421.

[23] Τ. Ρίφκιν: «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», σελ. 423.

[24] Α. Εντζιόνι: «Η Κοινωνία της υπευθυνότητας», σελ. 183.

[25] Ν. Μουζέλης: «Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο», σελ. 99.

[26] Ν. Μουζέλης: «Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο», σελ. 99.

[27] Α. Μακρυδημήτρης: «Κράτος και κοινωνία των πολιτών», σελ. 160.

[28] «Η Λευκή Βίβλος», έκδοση «Ριζοσπάστη», σελ. 22-23.

[29] Δ. Βενιέρης: «Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης», σελ. 252-257.

[30] Κατευθυντήριες Γραμμές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα Προγράμματα Περιφερειακής Ανάπτυξης 2000-2006.

[31] Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. «Η νέα γενιά σε κίνηση». Οδηγός προγραμμάτων και δραστηριοτήτων.

[32] Περιοδικό «Ευτοπία», τ. 9, σελ. 18 και 26-27.

[33] Περιοδικό «Ευτοπία», τ. 9, σελ. 18 και 26-27.

[34] Δες άρθρο «Μάρτυρες του Σικάγο», www.geocities.com.

[35] Δες μπροσούρα σχετικά με τις «Λευκές Φόρμες» με τίτλο: «Δύναμη είναι να δημιουργείς!».

[36] Π. Δρακόπουλος: «Η πρώτη στον κόσμο κερδοσκοπική τράπεζα». «Ελευθεροτυπία», 5.1.2002.

[37] Μωρίς Ντυραντόν: Παρέμβαση στο πρώτο διεθνές φόρουμ «Κοινωνική οικονομία και απασχόληση».

[38] Β. Νικολούλια: «Κράτος πρόνοιας στη λογική της αγοράς». «Βήμα», 6.11.2000.

[39] Γ.Λασκαράκη: «Στο δρόμο προς την εξαφάνιση της φτώχιας». «Βήμα», 16.4.2000.

[40] Σ. Πράχαλαντ - Σ. Χαρτ: «Ο πλούτος να κατέβει στη βάση της παγκόσμιας οικονομικής πυραμίδας». «Καθημερινή», 10.2.2002.

[41] Α. Γκίντενς: «Ο τρίτος δρόμος, η ανανέωση της σοσιαλδημοκρατίας».

[42] Κ. Μαρξ: «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου».

[43] Α. Μακρυδημήτρης: Αφιέρωμα: «Βήμα». «Κοινοτισμός»: πολιτική μόδα ή υποκατάστατο του σοσιαλισμού;», 26.10.2002.

[44] «Η εποχή της παγκοσμιότητας»: ελληνική έκδοση «Le Monde Diplomatique», τ. 3, σελ. 87.

[45] Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», εκδόσεις «Αλφειός», σελ. 99.

[46] Α. Εντζιόνι: «Η Κοινωνία της υπευθυνότητας», σελ. 232-234.

[47] Αφιέρωμα: «Βήμα». «Κοινοτισμός»: πολιτική μόδα ή υποκατάστατο του σοσιαλισμού;», 26.10.2002.

[48] Αφιέρωμα: «Βήμα». «Κοινοτισμός»: πολιτική μόδα ή υποκατάστατο του σοσιαλισμού;», 26.10.2002.

[49] «Κοινωνική οικονομία - Το ανθρώπινο πρόσωπο του καπιταλισμού». Αφιέρωμα «Ελευθεροτυπία», σελ. 6, 29.5.2001.

[50] Γ.Λασκαράκη: «Στο δρόμο προς την εξαφάνιση της φτώχιας», «Βήμα», 16.4.2000.

[51] «Κοινωνική οικονομία -Το ανθρώπινο πρόσωπο του καπιταλισμού». Αφιέρωμα «Ελευθεροτυπία», σελ. 6, 29.5.2001.

[52] Α. Μακρυδημήτρης: Αφιέρωμα: «Βήμα». «Κοινοτισμός»: πολιτική μόδα ή υποκατάστατο του σοσιαλισμού;», 26.10.2002.

[53] Δες αναλυτικότερα το βιβλίο του Ν. Μουζέλη: «Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο».

[54] Για μια εκτενέστερη κριτική στην έννοια του εθελοντισμού, δες Απόφαση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ «Η θέση του ΚΚΕ, για την κυβερνητική εκστρατεία υπέρ του εθελοντισμού», ΚΟΜΕΠ, τ. 3/2002 και έκδοση της ΙΕ του ΚΣ της ΚΝΕ επίσης για τον εθελοντισμό.

[55] Α. Γκίντενς: «Ο τρίτος δρόμος, η ανανέωση της σοσιαλδημοκρατίας».

[56] Π. Σκλιάς - Α. Χουλιάρας: «Η διπλωματία της ΚτΠ», σελ. 14.

[57] «ΜΚΟ: Η ΚτΠ είναι εδώ!». Αφιέρωμα «Ελευθεροτυπία», σελ. 1, 2.12.2000.

[58] Π. Σκλιάς - Α. Χουλιάρας: «Η διπλωματία της ΚτΠ», σελ. 13.

[59] «ΜΚΟ: Η ΚτΠ είναι εδώ!». Αφιέρωμα «Ελευθεροτυπία», σελ. 4, 2.12.2000.

[60] www.democracynature.org: Η μυθολογία για την ΚτΠ.

[61] «Κοινωνία των πολιτών». Το κυβερνητικό πρόγραμμα της ΝΔ.

[62] Κ. Καραμανλής: Ομιλία σε εκδήλωση με θέμα: «Κοινωνία πολιτών και δημοκρατία στον 21ο αιώνα».

[63] Ν. Κωνσταντόπουλος: Ομιλία σε εκδήλωση με θέμα: «Κοινωνία πολιτών και δημοκρατία στο 21ο αιώνα».

[64] www.avgi.gr: «Πολίτες για τη δημοκρατία, τον εκσυγχρονισμό και την κοινωνική αλληλεγγύη».

[65] Δες αναλυτικότερα: Απόφαση 30ού Συνεδρίου ΓΣΕΕ.

[66] Δες αναλυτικότερα: Περιοδικό «Ευτοπία», τ. 9.